М.Дулатов автор ретінде «Бақытсыз Жамал» романындағы үстем тап өкілдерін жақтаушы ма, әлде даттаушы ма?
"Бақытсыз Жамал" романы - қазақ әдебиетіндегі тұңғыш рет роман жанрында анықтама алған туынды. Бұл шығармаға арқау болған XX ғасырдың басында қазақтың кез келген ауылында, кез келген шаңырағында өтуі мүмкін, әркімге таныс ортақ сипаттары бар жалпылық мәнді жайттар. Романның негізгі мәселесі сол замандағы Жамал сияқты қыздардың тағдырын, сонымен қатар өмірдің құбылыстарын қамту.
Туындыдағы үстемтап өкілдерін жазушы автор ретінде даттаушы деп білемін. Себебі, шығарма тақырыбының өзінде Жамалдың бақытсыз екені көрсетілген. Сонымен қатар, билік үшін қыз тағдырын аяқ асты ету, оның ішкі сезімдерімен санаспау, бір-бірі үшін жаратылған екі жасты айыру оқиғаны шиеленістіре түседі.
Романның сюжетіне тоқталатын болсақ, ең алдымен Жамалдың бақытсыздығы әкесі Сәрсенбайдың билік үшін көмектеседі деген ішкі есеппен Байжанмен құда болуынан басталады. Содан кейін қыздың өмірінде әртүрлі оқиғалар мен азапты күндері, бір-бірімен сабақтасып, махаббат жолындағы күресі суреттеледі.Қаншама тосқауылға төтеп беріп, қиын кезде қасында болған жақын адамының дүние салуы Жамалдың еңсесін түсіріп, жасытады. Ол жалғыз қалғандықтан, еріксіз Байжанның босағасын аттап, сол шаңырақта зорлық көреді. Ақыр аяғында өмірдің қиын да ащы өткелдерінен өткен бақытсыз қыз боранды түнде адасып, қайғылы махаббаттың уын ішіп өмірден өтеді. Міне, шығарма желісі бойынша жағымсыз кейіпкерлерді даттау автордың басты қалам тартқан түпкі ойы деп есептеймін.
ХІХ-ХХ ғасырларда халқының қамы үшін ширығып, жан беруге даяр болған қаламгер Міржақып Дулатовтың өмірлік мақсаты - алаштың азаттығы мен отарлық езгіден құтылуы болса, роман жазудағы мақсаты - қазақ қыздарының еркіндігі мен адамның өзін-өзі билеуі. Сонымен қатар, сол уақыттағы қазақ халқының тұрмыс-тіршілігін, салт-дәстүр мен мінез-құлқын, кемшіліктері мен өр қылықтарын баяндайды. Қазіргі заманмен салыстыратын болсақ, ақынның өмірлік мақсаты да, романдағы мақсаты да орындалды. Бүгінгі таңда қазағымыз тәуелсіз, оған ешбір мемлекет билігін жүргізе алмайды. Сол сияқты қыздарымыз да өз-өзін билей алады, бейбіт заманда оларға ешкім де зорлық көрсете алмайды!
М.Дулатов автор ретінде «Бақытсыз Жамал» романындағы үстем тап өкілдерін жақтаушы
ма, əәлде даттаушы ма?
"Бақытсыз Жамал" романы - қазақ əәдебиетіндегі тұңғыш рет роман жанрында анықтама алған
туынды. Бұл шығармаға арқау болған XX ғасырдың басында қазақтың кез келген ауылында, кез
келген шаңырағында өтуі мүмкін, əәркімге таныс ортақ сипаттары бар жалпылық мəәнді жайттар.
Романның негізгі мəәселесі сол замандағы Жамал сияқты қыздардың тағдырын, сонымен қатар
өмірдің құбылыстарын қамту.
Туындыдағы үстемтап өкілдерін жазушы автор ретінде даттаушы деп білемін. Себебі,
шығарма тақырыбының өзінде Жамалдың бақытсыз екені көрсетілген. Сонымен қатар, билік үшін
қыз тағдырын аяқ асты ету, оның ішкі сезімдерімен санаспау, бір-бірі үшін жаратылған екі
жасты айыру оқиғаны шиеленістіре түседі.
Романның сюжетіне тоқталатын болсақ, ең алдымен Жамалдың бақытсыздығы əәкесі
Сəәрсенбайдың билік үшін көмектеседі деген ішкі есеппен Байжанмен құда болуынан басталады.
Содан кейін қыздың өмірінде əәртүрлі оқиғалар мен азапты күндері, бір-бірімен сабақтасып,
махаббат жолындағы күресі суреттеледі.Қаншама тосқауылға төтеп беріп, қиын кезде қасында
болған жақын адамының дүние салуы Жамалдың еңсесін түсіріп, жасытады. Ол жалғыз
қалғандықтан, еріксіз Байжанның босағасын аттап, сол шаңырақта зорлық көреді. Ақыр аяғында
өмірдің қиын да ащы өткелдерінен өткен бақытсыз қыз боранды түнде адасып, қайғылы
махаббаттың уын ішіп өмірден өтеді. Міне, шығарма желісі бойынша жағымсыз кейіпкерлерді
даттау автордың басты қалам тартқан түпкі ойы деп есептеймін.
ХІХ-ХХ ғасырларда халқының қамы үшін ширығып, жан беруге даяр болған қаламгер Міржақып
Дулатовтың өмірлік мақсаты - алаштың азаттығы мен отарлық езгіден құтылуы болса, роман
жазудағы мақсаты - қазақ қыздарының еркіндігі мен адамның өзін-өзі билеуі. Сонымен қатар, сол
уақыттағы қазақ халқының тұрмыс-тіршілігін, салт-дəәстүр мен мінез-құлқын, кемшіліктері мен
өр қылықтарын баяндайды. Қазіргі заманмен салыстыратын болсақ, ақынның өмірлік мақсаты да,
романдағы мақсаты да орындалды. Бүгінгі таңда қазағымыз тəәуелсіз, оған ешбір мемлекет билігін
жүргізе алмайды. Сол сияқты қыздарымыз да өз-өзін билей алады, бейбіт заманда оларға ешкім де
зорлық көрсете алмайды!
М.Дулатов «Бақытсыз Жамал» романындағы үстем тап өкілдерінің
мақсатын қаншалықты сенімді суреттей алды?
«Бақытсыз Жамал» - қазақтың ұлтық əәдебиетінде роман деген
атпен басылып,проза үлгісінде жазылған.Бұл роман жазушының
шығармашылың жолында ірі табыс қана емес,бүкіл қазақ
əәдебиетəәндегі елеулі көркем туынды болды.Романның негізгі
мəәселесі сол замандағы Жамал сияқты қыздардың
тағдырын,сонымен қатар өмірдің құбылыстарын қамту.
Туындыдағы үстем тап өкілдерін жазушы автор ретінде даттаушы
деп білемін.Себебі,шығарма тақырыбының өзінде Жамалдың
бақытсыз екені көрсетілген.Жəәне де билік үшін қыз тағдырын аяқ-
асты еті,оның ішкі сезімдерімен санаспау,бір-бірі үшін жаратылған
екі жасты айыру оқиғаны шиеленестіре түседі.
Романның сюжетіне тоқталатын болсақ,ең алдымен Жамалдың
бақытсыздығы əәкесі Сəәрсенбайдың билік үшін көмектеседі деген
ішкі есеппен Байжанмен құда болуынан басталады.Содан кейін
қыздың қмірінде əәртүрлі оқиғалармен азапты кұндері бір-бірімен
сабақтасып,махаббат жолындағы күресі суреттеледі.Қаншама
тосқауылға төтеп беріп,қиын кезде қасында болған ғашығы
Ғалидың дүние салуы.Жамалдың еңсесін түсіріп,жолытады.Ол
жалғыз қалғандықтан,еріксіз Байжанның босағасын аттап,сол
шаңырақта зорлық көреді.Ақыр аяғында өмірдің қиын да,ащы
өтпелдерінен өткен бақытсыз қыз боранды түнде адасып,қайғылы
махаббаттың уын ішіп өмірден өтеді.Міне,шығарма желісі
бойынша жағымсыз кейіпкерлерді дасттау автордың басты қалам
тартқан түпкі ойы деп есептеймін.
ХІХ-ХХ ғасырларда халқының қалы үшін ширығып,жан беріге
даяр болған қамалгер Міржақып Длатовтың романында сол
уақыттағы қазақ халқының тұрмыс-тіршілігін,салт-дəәстүрі мен
мінез-құлқын,кемшіліктерін баяндайды.Қазақ халқының азаттығы
мен отарлық езгіден құтылып,тəәуелсіз ел болуды аңсады.Қазіргі
заманмен салыстыратын болсақ,ақынның өмірлік мақсаты
да,романдағы мақсаты да орындалды.
М.Жұмабаевтың «Толқын» өлеңін адам өмірімен байланыста қарауға бола ма?
Көзқарасыңызды дəәлелдеңіз.
Қазақ поэзиясында лирикалық сыршылдықтың шыңына лайық, поэмаларында суреткерлік ен
ойшылдығы қат-қабат келіп жататын өлең өлкесінде өшпес мұра қалдырған ұлы ақын-Мағжан
Жұмабаев. Ол өз жерін де, өз тегін де мадақтаумен өткен, өмірдегі азаматтық орнын ақтауға
ұмтылған, асыл маржанға теңелген сұлу лирикалық жырларымен оқырманын еліткен халқынығ
дара перзенті. Мағжан ақынның табиғаты өте күрделі, жұмбақ, сырға толы. Оның сыры неде,
талайды аузына қаратып тамсандырған ақын феноменін қалай түсінуге болады? Дарын
табиғатының көрінісі бұлақтай мөлжір поэзиясынан көрінеді. Мағжан ақын поэзиясында кездесе
бермейтін өрнек тауып, рухы мықты жалынды жырлар мен үлбіреген нəәзік əәуез əәкелді.
Мағжан нені айтса да, бейнелеп айтады. Ол үшін даланың тауы да, суы да, желі де ғажайып. Ақын
өлеңдерінде адам мен табиғат астасып жатады. Осындай өлеңдерінің бірі-«Толқын». Бұл өлеңде
ақын толқындардың қозғалысының əәртүрлі болып келетіндігіне назар аудартады. Сылдырап аққан
бұлақтың бетінде бірде көпіршіп, бірде иіріле ағатын толқындар нəәзік, қарапацым, зиянсыз,
сырттай қарағанда өмірге қатер тудырмайды. Меніңше, бұл өлеңді адам өмірімен байланысты
қарауға болады. Біріншіден, толқынының қимылынан бірінен-бірі жақындап келіп, сырласқан болып,
бірінің сырын бірі ұрлап, бірін-бірі жұтып жіберетін жымысқы адамдардың əәрекеті көрінеді.
Екіншіден, толқындар бірін-бірі қуалай алдап, еркелей ойнап, жарыса жүгірген болып, абайсызда
итеріп, құлатып жібергеннен кейін өтірік жылап, көз жасын сүртіп, жағалауға шегініп, өзге
толқындарға ілесіп, көрінбей кететін адам образын ойға салады. Үшіншіден, жартасқа сүйеніп, көз
жасын сүртіп, сылқ-сылқ күліп, бірінің ізін бірі аңдып, жоғалып жататын адам тағдырымен
астарлайды. Осылайша, өмірдің толқынды құбылысының қозғалысын ойға салғандай образдайды.
«Толқын» сөзінің негізгі мағынасы табиғаттағы су бетінің ырғалысынан пайда болатын
тербелісті білдіреді. Мағжан табиғаттың осы бір құбылысын ала отырып, терең ой толғайды.
«Толқын»- қозғалыс перзенті, ал өмірдің өзі қозғалыстан тұрады. Ақын өлеңде «Толқыннан толқын
туады» деп бастап, өмір заңдылықтары: уақыт, қозғалыс, өмірдің өзгермелігін, өмір жолындағы
жарыс пен тартысты, ұрпақ жалғастығын, жылайтын, күлетін адамның болмысы мен сезім-
күйін өлеңнің мағыналық астарына дəәріптейді. Алдыңғы толқынның өмірден озуы, кейінгі
толқынның орын басуы заңдылық. Өлеңнің идеялық өзегінде өмір философиясы бой көрсетеді. Ақын
өмірдің бар болмысын толқынның тууы мен өлуі арасына тізбектей отырып көркем безендірген.
Қорыта айтқанда, ХХ ғасырдың басында əәдебиет əәлемінде қатар қанат қаққан ақындардан
Мағжанның басты ерекшелігі өлең өрімінің өзгеше сұлулығы мен саздылығының ерекше үйлесім
табуында. Ол сыршыл да өршіл жырларының құдіреті арқылы өзінің бүкіл болмысы мен
поэзиясының ерекшелігін танытып кеткен ұлы ақын.
М.Жұмабаевтың «Толқын» өлеңін адам өмірімен байланыста қарауға бола ма? Көзқарасыңызды дəлелдеңіз.
Қазақ поэзиясында лирикалық сыршылдықтың шыңына лайық, поэмаларында суреткерлік ен ойшылдығы қат-қабат келіп жататын өлең өлкесінде өшпес мұра қалдырған ұлы ақын-Мағжан Жұмабаев. Ол өз жерін де, өз тегін де мадақтаумен өткен, өмірдегі азаматтық орнын ақтауға ұмтылған, асыл маржанға теңелген сұлу лирикалық жырларымен оқырманын еліткен халқынығ дара перзенті. Мағжан ақынның табиғаты өте күрделі, жұмбақ, сырға толы. Оның сыры неде, талайды аузына қаратып тамсандырған ақын феноменін қалай түсінуге болады? Дарын табиғатының көрінісі бұлақтай мөлжір поэзиясынан көрінеді. Мағжан ақын поэзиясында кездесе бермейтін өрнек тауып, рухы мықты жалынды жырлар мен үлбіреген нəзік əуез əкелді.
Мағжан нені айтса да, бейнелеп айтады. Ол үшін даланың тауы да, суы да, желі де ғажайып. Ақын өлеңдерінде адам мен табиғат астасып жатады. Осындай өлеңдерінің бірі-«Толқын». Бұл өлеңде ақын толқындардың қозғалысының əртүрлі болып келетіндігіне назар аудартады. Сылдырап аққан бұлақтың бетінде бірде көпіршіп, бірде иіріле ағатын толқындар нəзік, қарапацым, зиянсыз, сырттай қарағанда өмірге қатер тудырмайды. Меніңше, бұл өлеңді адам өмірімен байланысты қарауға болады. Біріншіден, толқынының қимылынан бірінен-бірі жақындап келіп, сырласқан болып, бірінің сырын бірі ұрлап, бірін-бірі жұтып жіберетін жымысқы адамдардың əрекеті көрінеді. Екіншіден, толқындар бірін-бірі қуалай алдап, еркелей ойнап, жарыса жүгірген болып, абайсызда итеріп, құлатып жібергеннен кейін өтірік жылап, көз жасын сүртіп, жағалауға шегініп, өзге толқындарға ілесіп, көрінбей кететін адам образын ойға салады. Үшіншіден, жартасқа сүйеніп, көз жасын сүртіп, сылқ-сылқ күліп, бірінің ізін бірі аңдып, жоғалып жататын адам тағдырымен астарлайды. Осылайша, өмірдің толқынды құбылысының қозғалысын ойға салғандай образдайды. «Толқын» сөзінің негізгі мағынасы табиғаттағы су бетінің ырғалсынан пайда болатын тербелісті білдіреді. Мағжан табиғаттың осы бір құбылысын ала отырып, терең ой толғайды. «Толқын»- қозғалыс перзенті, ал өмірдің өзі қозғалыстан тұрады. Ақын өлеңде «Толқыннан толқын туады» деп бастап, өмір заңдылықтары: уақыт, қозғалыс, өмірдің өзгермелігін, өмір жолындағы жарыс пен тартысты, ұрпақ жалғастығын, жылайтын, күлетін адамның болмысы мен сезім-күйін өлеңнің мағыналық астарына дәріптейді. Алдыңғы толқынның өмірден озуы, кейінгі толқынның орын басуы заңдылық. Өлеңнің идеялық өзегінде өмір философиясы бой көрсетеді. Ақын өмірдің бар болмысын толқынның тууы мен өлуі арасына тізбектей отырып көркем безендірген.
Қорыта айтқанда, ХХ ғасырдың басында әдебиет әлемінде қатар қанат қаққан ақындардан Мағжанның басты ерекшелігі өлең өрімінің өзгеше сұлулығы мен саздылығының ерекше үйлесім табуында. Ол сыршыл да өршіл жырларының құдіреті арқылы өзінің бүкіл болмысы мен поэзиясының ерекшелігін танытып кеткен ұлы ақын.
М.Жұмабаевтың «Толқын» өлеңін адам өмірімен байланыста қарауға бола ма? Көзқарасыңызды дәлелдер арқылы талдап жазыңыз.
Кеңес өкіметінің жетпіс жылдық билігі тұсында қазақ әдебиетінің тарихынан жазықсыз сызылып тасталған тұлғалардың бірі – Мағжан Жұмабаев. Талантты ақынның есімі де, маржан жырлары да бұл кезеңде идеологиялық қудалауға ұшырады. Азат өмірді, халқының тәуелсіз ел болған қалпын көруге ұмтылған, сол жолда білегіндегі күшімен де, жүрегіндегі жырымен де күресіп өткен қайраткер ақынның тағдыры аса күрделі белестерді бастан кешірді.
Ақын «Толқын» деп аталатын өлеңінде толқындардың қозғалысының әртүрлі болып келетіндігіне назар аудартады. Сылдырап аққан бұлақтың бетінде бірде көпіршіп, бірде иіріле ағатын толқындар нәзік, қарапайым, зиянсыз, сырттай қарағанда өмірге қатер тудырмайды. Солай болса да Мағжан толқынның қимылынан біріне-бірі жақындап келіп, сырласқан болып, бірінің сырын бірі ұрлап, бірін-бірі жұтып жіберетін жымысқы адамдардың әрекетін көреді. Толқындар бірін-бірі қуалай алдап, еркелей ойнап, жарыса жүгірген болып, абайсызда итеріп құлатып жібергеннен кейін өтірік жылап, көз жасын сүртіп, жағалауға шегініп, өзге толқындарға ілесіп, көрінбей кететін адам әрекетінің образын ойға салады. Жартасқа сүйеніп, көз жасын сүртіп, сылқ-сылқ күліп, бірінің ізін бірі аңдып, жоғалып жататын адам тағдырымен астарлайды. Осылайша, өмірдің толқынды құбылысының қозғалысын ойға салғандай образдайды.
«Толқын» сөзінің негізгі мағынасы табиғаттағы су бетінің ырғалысынан пайда болатын тербелісті білдіреді. Мағжан табиғаттың осы бір құбылысын ала отырып, терең ой толғайды. «Толқын» — қозғалыс перзенті, ал өмірдің өзі қозғалыстан тұрады. Ақын өлеңде «Толқыннан толқын туады» деп бастап, өмір заңдылықтары: уақыт, қозғалыс, өмірдің өзгермелігін, өмір жолындағы жарыс пен тартысты, ұрпақ жалғастығын, жылайтын, күлетін адамның болмысы мен сезім-күйін өлеңнің мағыналық астарына дәріптейді. Алдыңғы толқынның өмірден озуы, кейінгі толқынның орнын басуы заңдылық. Өлеңнің идеялық өзегінде өмір философиясы бой көрсетеді. Өлеңнің композициялық құрылымы ерекше. Ақын өмірдің бар болмысын толқынның тууы мен өлуі арасына тізбектей отырып көркем безендірген. Өлең компазициясында ақын үн үйлесімін аллетерациялық тәсіл арқылы шебер берсе, өлең ырғақ, өлшем, ұйқас арқылы да сазды, әуезді құрылым түзген. Анафоралық қайталаулар мен паралелизм ақынның салмақ түсіретін ойын ерекшелей түскен. Осылайша ақын «Толқын» өлеңінде терең толғанысты, әуезді әсем сурет жасаған.
Өлеңде ақын өмір философиясы туралы толғанады.
Толқыннан толқын туады,
Толқынды толқын қуады,
Толқынмен толқын жарысады,
деп, ақын айтқандай, өмірдің өзі бірін-бірі қуған, жарысқан осындай толқындардан тұрмақ. Өмір ағысы осындай.
№26 М.Жұмабаевтың «Қойлыбайдың қобызы» дастаны аңызға, тарихи
белгілі оқиғаларға құрылғандығын талдап жазыңыз.
Артына өшпес рухани мол мұра қалдырған қазақ поэзиясының
шолпан жұлдыхдарының бірі, əәрі бірегейі ол – Мағжан.Ақындық
міндетті арына жүктеп,халыққа жеткізер ойдың ұшығын ашық та,
айқын көре білген Мағжан өз бағытынан еш айныған
емес.Құбылмалы өмір күйінен өз жолын таба білген ұлттың
ақынына қуанышты көркейту,қайғыны жеңілдету ақындық мұраты
болды.Ақын қазақ болашағына бұлдыраған сағым емес,
орындалмас қияли арман ретінде қарамай,ұлтының ояна бастаған
сана болмысына қарар,халық сенімі күшейтеді. Мағжан
поэзиясының жастарға деген үміті – ояна бастаған ұлт санасынынң
болашағы деп біледі.
Расында,Мағжан эпикалық жанрда да қарқынды еңбек еткен ақын.
Оның қаламанан бірнеше поэмалар туған.ƏӘр поэмасының
тақырыптары мен көркемдік деңгейлері əәркелкі болғанымен қазақ
əәдебиетінде өзіндік орны бар дүниелер.Соның бірі –
«Қойлыбайдың қобызы» дастаны. Бұл поэма мистикалық аңыз
əәңгіме негізінде жазылған.Поэмадан халықтың бақсы-балгерлерге
деген қарым қатынасын байқауға болады.Мағжан Жұмабаев бақсы-
балгерлердің сол қоғамдағы рөлін көрсеткісі келген болуы
мүмкін.Халық əәрқашан мистикаға сеніп,осы бағытты түрлі аңыз
əәңгімелер таратып отырған.Бұл аңыздарға халық өздерінің
арманын,мақсат-мұратын енгізіп,сол мұраны ұрпақтан-ұрпаққа
таратып отырды.
Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні Мағжан- ұлы ақын.Қазақтың
кемеңгер жазушысы М.ƏӘуезов : «Абайдан кейін Мағжанды
сүйемін... Мағжан культурасы зор ақын... Сыртқа кестенің келісімі
мен күйшілігіне қарағанда бұл бар заманның шегінен
асқандай...бүгінгі күннің бар жазушысының ішінен келешекте бой
ұрып,артқы күнге аныққалуға жарайтын сөз-Мағжанның сөзі»
деп,оның ақындығына да,əәдебиет тарихындағы орнын да басып
айтқан.
М.Жұмабаевтың «Қойлыбайдың қобызы» дастанындағы бəәйгеге қобыз қосу көрінісін баяндап
жазыңыз.
Артына өшпес рухани мол мұра қалдырған қазақ поэзиясының шолпан жұлдыздарының бірі əәрі
бірегейі, ол- Мағжан. Ақындық міндетті арына жүктеп, халыққа жеткізер ойдың ұшығын анық та
айқын көре білген Мағжан өз бағытынан еш айныған емес. Құбылмалы өмір күйінен өз жолын таба
білген ұлттық ақынына қуанышты көркейту, қайғыны жеңілдету ақындық мұраты болды. Ақын
қазақ болашағына бұлдырған сағым емес, орындалмас қиялы арман ретінде қарамай, ұлтының аяна
бастаған сана болмысына қарап, халық сенімін күшейтеді. Мағжан поэзиясының жастарға деген
үміті – аяна бастаған ұлт санасының болашағы деп білемін.
Мағжан – эпикалық жанрда да қарқылды еңбек еткен ақын. Оның қаламынан бірнеше поэмалар
туған. ƏӘр поэмасының тақырыптары мен көркемдік деңгейлері əәркелкі болғанымен қазақ
əәдебиетінде өзіндік орны бар дүниелер. Соның бірі - «Қойлыбайдың қобызы» дастаны. Бұл поэма
мистикалық аңыз əәңгіме негізінде жазылған. Аңыз бойынша Найман ішінде Қойлыбай деген бақсы,
қобызшы болған екен. Ол бала күнінен жындармен дос болған. Олардың ішіндегі ең сенімді жолдасы
Қақаман атты жын еді. Бір күні қалың найман жиылып ас береді. Екі жүз атты бəәйгеге қосып,
көпшілік Қойлыбайға бəәйгеге қобызын қосуды айтады. Барақ батырдың өзі Қойлыбайдан сұраған
соң, Қойлыбай бəәйгеге қобызын қосады. Бəәйге алдында балалардың ішіндегі ептісіне көзі түсіп, оған
қобызын сексеуілге байлап кетуін тапсырады. Бəәйге басталып, кіл жүйрік даланы дүбірлете
шапқанда бала қобызды сексеуілге байлайды. Бəәйге басталысымен-ақ Қойлыбайдың бойын күш
кернеп, қолындағы қылышын қобыз етіп ойнап, күллі даланы күңірентіп, азынатады. Қызыл жел
тұрып, дауылдан ештеңе көрінбей кетеді. Аузынан ақ көбік ағып, қалш-қалш еткен Қойлыбайдың
сенгені Қақаман жын еді. Ол жолдасының сенімін ақтайды. Бір сəәтте межеге жақындаған аттар
қарасы көрінеді. Ішінде топ жарып Қойлыбайдың қобызы келеді. Қақаман жын қобызды
сексеуілімен бірге жұлып алып, жүйріктердің алдын бермеген еді. Сөйтіп Қойлыбайдың қобызы
бəәйгеден бірінші келіп, ел-жұртты тақ-тамаша қалдырған. Поэмада халықтың бақсы-балгерлерге
деген қарым-қатынасын байқауға болады. Ежелде қазақтар бұдай ерен жандарды ерекше
құрметтеп артынан ғажайып аңыз əәңгімелерді өрбітіп отырған. Бұл поэма арқылы Мағжан
бақсы-балгерлердің сол қоғамдағы рөлін көрсеткісі келген шығар. Халық əәрқашан мистикаға сеніп,
осы бағытта түрлі аңыз əәңгімелер таратып отырған. Бұл аңыздарға халық өздерінің арманын,
мақсат- мұратын енгізіп, сол мұраны ұрпақтан-ұрпаққа таратып отырады.
Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні Мағжан-ұлы ақын. Қазақстаның кемеңгер жазушысы
М.ƏӘуезов: “Абайдан кейін Мағжанды суйемін... мағжан культурасы зор ақын.. Сыртқы кестенің
келісімі мен күйшілігіне қарағанда бұл бар заманның шегінен асқандай... бүгінгі күннің бар
жазушысының ішінен келешекке бой ұрып, артқы күнге анық қалуға жарайтын сөз – Мағжанның
сөзі» деп, оның ақындығын да, əәдебиет тарихындағы орнын да дөп басып айтқан.
М.Жұмабаевтың «Қойлыбайдың қобызы» дастанындағы бәйгеге қобыз қосу көрінісін баяндап жазыңыз.
Мағжан Жұмабаевтың “Қойлыбайдың қобызы” поэмасы мистикалық аңыз әңгіме негізінде жазылған. Аңыз бойынша Қойлыбай атты бақсы бір жиында атжарысқа өзінің қобызын қосады. Қобызы бәйгеден бірінші келіп, ел-жұрттты таң-тамаша қылады. Поэмадан халықтың бақсы-балгерлерге деген қарым-қатынасын байқауға болады. Ежелде қазақтар бұндай ерек жандарды ерекше құрметтеп артынан ғажайып аңыз әңгімелерді өрбітіп отырған. Бұл поэма арқылы Мағжан Жұмабаев бақсы-балгерлердің сол қоғамдағы рөлін көрсеткісі келген болуы мүмкін. Халық әрқашан мистикаға сеніп, осы бағытта түрлі аңыз әңгімелер таратып отырған. Бұл аңыздарға халық өздерінің арманын, мақсат-мұратын енгізіп, сол мұраны ұрпақтан ұрпаққа таратып отырды.
«Қойлыбайдың қобызы» поэмасы «Қазақ лирикасында үлкен көркемдік жаңалық ашып, соны әсемдік арналарды негіздеп, әсіресе Еуропа, орыс әдебиетіндегі ізденістерді, бағыттарды ұлттық топыраққа батыл да еркін ендірген Мағжан эпикалық жанрда поэманың ықшам формаларын қалыптастырды. Бір қарағанда, тақырыптық тұрғыдан алғанда, алып-жұлып, әкетіп бара жатқан ерекшелік көрінбейтін секілді: «Қойлыбайдың қобызы», «Қорқыт», «Түркістан», «Оқжетпестің қиясында», «Батыр Баян» – аңыз, тарихи белгілі оқиғаларға, «Жүсіп хан», «Өтірік ертек» – шығыстық сюжет, мысал, тұспалға құрылған. халықтық аңыз, тарихи дерек үлкен көркемдік идея тұрғысынан қайта құйылып, ежелгі әңгіме, миф сарындары өзге құбылып, жаңа сипаттағы эстетикалық игіліктер жасалды.
Мағжан өлең болсын, поэма болсын, көбіне өткен заманды аңсап отырады. «Қойлыбайдың қобызы» поэмасында да Қойлыбай бақсының өнерін сүйсіне жырлайды. Қазақтың бақсысына дейін ардақ тұтады. Қалың Найман ішінде Бағаналы, Қазақта бақсы асқан жоқ Қойлыбайдан. Қойлыбай жын жүгендеп, пері мінген, Алдында жорғалаған шашты шайтан.
Қойлыбай жын жолдастарының көмегімен қобызын бәйгеден оздырды. Поэма соңын Мағжан былай аяқтайды: Ертеде ел бар екен қалың Найман, Қазақта бақсы асқан жоқ Қойлыбайдан… Жарасқан бай мен биі, батыр, бақсы, Алыста елестейсің заман қайран!.. Құдай-ау, албастының ойнағындай, Мынау сұм заманға кез қылдың қайдан? Шіркін-ай кер заманды күл қылар ем, Бата алсам Бағаналы Қойлыбайдан.
"Бақытсыз Жамал" романы - қазақ әдебиетіндегі тұңғыш рет роман жанрында анықтама алған туынды. Бұл шығармаға арқау болған XX ғасырдың басында қазақтың кез келген ауылында, кез келген шаңырағында өтуі мүмкін, әркімге таныс ортақ сипаттары бар жалпылық мәнді жайттар. Романның негізгі мәселесі сол замандағы Жамал сияқты қыздардың тағдырын, сонымен қатар өмірдің құбылыстарын қамту.
Туындыдағы үстемтап өкілдерін жазушы автор ретінде даттаушы деп білемін. Себебі, шығарма тақырыбының өзінде Жамалдың бақытсыз екені көрсетілген. Сонымен қатар, билік үшін қыз тағдырын аяқ асты ету, оның ішкі сезімдерімен санаспау, бір-бірі үшін жаратылған екі жасты айыру оқиғаны шиеленістіре түседі.
Романның сюжетіне тоқталатын болсақ, ең алдымен Жамалдың бақытсыздығы әкесі Сәрсенбайдың билік үшін көмектеседі деген ішкі есеппен Байжанмен құда болуынан басталады. Содан кейін қыздың өмірінде әртүрлі оқиғалар мен азапты күндері, бір-бірімен сабақтасып, махаббат жолындағы күресі суреттеледі.Қаншама тосқауылға төтеп беріп, қиын кезде қасында болған жақын адамының дүние салуы Жамалдың еңсесін түсіріп, жасытады. Ол жалғыз қалғандықтан, еріксіз Байжанның босағасын аттап, сол шаңырақта зорлық көреді. Ақыр аяғында өмірдің қиын да ащы өткелдерінен өткен бақытсыз қыз боранды түнде адасып, қайғылы махаббаттың уын ішіп өмірден өтеді. Міне, шығарма желісі бойынша жағымсыз кейіпкерлерді даттау автордың басты қалам тартқан түпкі ойы деп есептеймін.
ХІХ-ХХ ғасырларда халқының қамы үшін ширығып, жан беруге даяр болған қаламгер Міржақып Дулатовтың өмірлік мақсаты - алаштың азаттығы мен отарлық езгіден құтылуы болса, роман жазудағы мақсаты - қазақ қыздарының еркіндігі мен адамның өзін-өзі билеуі. Сонымен қатар, сол уақыттағы қазақ халқының тұрмыс-тіршілігін, салт-дәстүр мен мінез-құлқын, кемшіліктері мен өр қылықтарын баяндайды. Қазіргі заманмен салыстыратын болсақ, ақынның өмірлік мақсаты да, романдағы мақсаты да орындалды. Бүгінгі таңда қазағымыз тәуелсіз, оған ешбір мемлекет билігін жүргізе алмайды. Сол сияқты қыздарымыз да өз-өзін билей алады, бейбіт заманда оларға ешкім де зорлық көрсете алмайды!
ма, əәлде даттаушы ма?
"Бақытсыз Жамал" романы - қазақ əәдебиетіндегі тұңғыш рет роман жанрында анықтама алған
туынды. Бұл шығармаға арқау болған XX ғасырдың басында қазақтың кез келген ауылында, кез
келген шаңырағында өтуі мүмкін, əәркімге таныс ортақ сипаттары бар жалпылық мəәнді жайттар.
Романның негізгі мəәселесі сол замандағы Жамал сияқты қыздардың тағдырын, сонымен қатар
өмірдің құбылыстарын қамту.
Туындыдағы үстемтап өкілдерін жазушы автор ретінде даттаушы деп білемін. Себебі,
шығарма тақырыбының өзінде Жамалдың бақытсыз екені көрсетілген. Сонымен қатар, билік үшін
қыз тағдырын аяқ асты ету, оның ішкі сезімдерімен санаспау, бір-бірі үшін жаратылған екі
жасты айыру оқиғаны шиеленістіре түседі.
Романның сюжетіне тоқталатын болсақ, ең алдымен Жамалдың бақытсыздығы əәкесі
Сəәрсенбайдың билік үшін көмектеседі деген ішкі есеппен Байжанмен құда болуынан басталады.
Содан кейін қыздың өмірінде əәртүрлі оқиғалар мен азапты күндері, бір-бірімен сабақтасып,
махаббат жолындағы күресі суреттеледі.Қаншама тосқауылға төтеп беріп, қиын кезде қасында
болған жақын адамының дүние салуы Жамалдың еңсесін түсіріп, жасытады. Ол жалғыз
қалғандықтан, еріксіз Байжанның босағасын аттап, сол шаңырақта зорлық көреді. Ақыр аяғында
өмірдің қиын да ащы өткелдерінен өткен бақытсыз қыз боранды түнде адасып, қайғылы
махаббаттың уын ішіп өмірден өтеді. Міне, шығарма желісі бойынша жағымсыз кейіпкерлерді
даттау автордың басты қалам тартқан түпкі ойы деп есептеймін.
ХІХ-ХХ ғасырларда халқының қамы үшін ширығып, жан беруге даяр болған қаламгер Міржақып
Дулатовтың өмірлік мақсаты - алаштың азаттығы мен отарлық езгіден құтылуы болса, роман
жазудағы мақсаты - қазақ қыздарының еркіндігі мен адамның өзін-өзі билеуі. Сонымен қатар, сол
уақыттағы қазақ халқының тұрмыс-тіршілігін, салт-дəәстүр мен мінез-құлқын, кемшіліктері мен
өр қылықтарын баяндайды. Қазіргі заманмен салыстыратын болсақ, ақынның өмірлік мақсаты да,
романдағы мақсаты да орындалды. Бүгінгі таңда қазағымыз тəәуелсіз, оған ешбір мемлекет билігін
жүргізе алмайды. Сол сияқты қыздарымыз да өз-өзін билей алады, бейбіт заманда оларға ешкім де
зорлық көрсете алмайды!
мақсатын қаншалықты сенімді суреттей алды?
«Бақытсыз Жамал» - қазақтың ұлтық əәдебиетінде роман деген
атпен басылып,проза үлгісінде жазылған.Бұл роман жазушының
шығармашылың жолында ірі табыс қана емес,бүкіл қазақ
əәдебиетəәндегі елеулі көркем туынды болды.Романның негізгі
мəәселесі сол замандағы Жамал сияқты қыздардың
тағдырын,сонымен қатар өмірдің құбылыстарын қамту.
Туындыдағы үстем тап өкілдерін жазушы автор ретінде даттаушы
деп білемін.Себебі,шығарма тақырыбының өзінде Жамалдың
бақытсыз екені көрсетілген.Жəәне де билік үшін қыз тағдырын аяқ-
асты еті,оның ішкі сезімдерімен санаспау,бір-бірі үшін жаратылған
екі жасты айыру оқиғаны шиеленестіре түседі.
Романның сюжетіне тоқталатын болсақ,ең алдымен Жамалдың
бақытсыздығы əәкесі Сəәрсенбайдың билік үшін көмектеседі деген
ішкі есеппен Байжанмен құда болуынан басталады.Содан кейін
қыздың қмірінде əәртүрлі оқиғалармен азапты кұндері бір-бірімен
сабақтасып,махаббат жолындағы күресі суреттеледі.Қаншама
тосқауылға төтеп беріп,қиын кезде қасында болған ғашығы
Ғалидың дүние салуы.Жамалдың еңсесін түсіріп,жолытады.Ол
жалғыз қалғандықтан,еріксіз Байжанның босағасын аттап,сол
шаңырақта зорлық көреді.Ақыр аяғында өмірдің қиын да,ащы
өтпелдерінен өткен бақытсыз қыз боранды түнде адасып,қайғылы
махаббаттың уын ішіп өмірден өтеді.Міне,шығарма желісі
бойынша жағымсыз кейіпкерлерді дасттау автордың басты қалам
тартқан түпкі ойы деп есептеймін.
ХІХ-ХХ ғасырларда халқының қалы үшін ширығып,жан беріге
даяр болған қамалгер Міржақып Длатовтың романында сол
уақыттағы қазақ халқының тұрмыс-тіршілігін,салт-дəәстүрі мен
мінез-құлқын,кемшіліктерін баяндайды.Қазақ халқының азаттығы
мен отарлық езгіден құтылып,тəәуелсіз ел болуды аңсады.Қазіргі
заманмен салыстыратын болсақ,ақынның өмірлік мақсаты
да,романдағы мақсаты да орындалды.
Көзқарасыңызды дəәлелдеңіз.
Қазақ поэзиясында лирикалық сыршылдықтың шыңына лайық, поэмаларында суреткерлік ен
ойшылдығы қат-қабат келіп жататын өлең өлкесінде өшпес мұра қалдырған ұлы ақын-Мағжан
Жұмабаев. Ол өз жерін де, өз тегін де мадақтаумен өткен, өмірдегі азаматтық орнын ақтауға
ұмтылған, асыл маржанға теңелген сұлу лирикалық жырларымен оқырманын еліткен халқынығ
дара перзенті. Мағжан ақынның табиғаты өте күрделі, жұмбақ, сырға толы. Оның сыры неде,
талайды аузына қаратып тамсандырған ақын феноменін қалай түсінуге болады? Дарын
табиғатының көрінісі бұлақтай мөлжір поэзиясынан көрінеді. Мағжан ақын поэзиясында кездесе
бермейтін өрнек тауып, рухы мықты жалынды жырлар мен үлбіреген нəәзік əәуез əәкелді.
Мағжан нені айтса да, бейнелеп айтады. Ол үшін даланың тауы да, суы да, желі де ғажайып. Ақын
өлеңдерінде адам мен табиғат астасып жатады. Осындай өлеңдерінің бірі-«Толқын». Бұл өлеңде
ақын толқындардың қозғалысының əәртүрлі болып келетіндігіне назар аудартады. Сылдырап аққан
бұлақтың бетінде бірде көпіршіп, бірде иіріле ағатын толқындар нəәзік, қарапацым, зиянсыз,
сырттай қарағанда өмірге қатер тудырмайды. Меніңше, бұл өлеңді адам өмірімен байланысты
қарауға болады. Біріншіден, толқынының қимылынан бірінен-бірі жақындап келіп, сырласқан болып,
бірінің сырын бірі ұрлап, бірін-бірі жұтып жіберетін жымысқы адамдардың əәрекеті көрінеді.
Екіншіден, толқындар бірін-бірі қуалай алдап, еркелей ойнап, жарыса жүгірген болып, абайсызда
итеріп, құлатып жібергеннен кейін өтірік жылап, көз жасын сүртіп, жағалауға шегініп, өзге
толқындарға ілесіп, көрінбей кететін адам образын ойға салады. Үшіншіден, жартасқа сүйеніп, көз
жасын сүртіп, сылқ-сылқ күліп, бірінің ізін бірі аңдып, жоғалып жататын адам тағдырымен
астарлайды. Осылайша, өмірдің толқынды құбылысының қозғалысын ойға салғандай образдайды.
«Толқын» сөзінің негізгі мағынасы табиғаттағы су бетінің ырғалысынан пайда болатын
тербелісті білдіреді. Мағжан табиғаттың осы бір құбылысын ала отырып, терең ой толғайды.
«Толқын»- қозғалыс перзенті, ал өмірдің өзі қозғалыстан тұрады. Ақын өлеңде «Толқыннан толқын
туады» деп бастап, өмір заңдылықтары: уақыт, қозғалыс, өмірдің өзгермелігін, өмір жолындағы
жарыс пен тартысты, ұрпақ жалғастығын, жылайтын, күлетін адамның болмысы мен сезім-
күйін өлеңнің мағыналық астарына дəәріптейді. Алдыңғы толқынның өмірден озуы, кейінгі
толқынның орын басуы заңдылық. Өлеңнің идеялық өзегінде өмір философиясы бой көрсетеді. Ақын
өмірдің бар болмысын толқынның тууы мен өлуі арасына тізбектей отырып көркем безендірген.
Қорыта айтқанда, ХХ ғасырдың басында əәдебиет əәлемінде қатар қанат қаққан ақындардан
Мағжанның басты ерекшелігі өлең өрімінің өзгеше сұлулығы мен саздылығының ерекше үйлесім
табуында. Ол сыршыл да өршіл жырларының құдіреті арқылы өзінің бүкіл болмысы мен
поэзиясының ерекшелігін танытып кеткен ұлы ақын.
Қазақ поэзиясында лирикалық сыршылдықтың шыңына лайық, поэмаларында суреткерлік ен ойшылдығы қат-қабат келіп жататын өлең өлкесінде өшпес мұра қалдырған ұлы ақын-Мағжан Жұмабаев. Ол өз жерін де, өз тегін де мадақтаумен өткен, өмірдегі азаматтық орнын ақтауға ұмтылған, асыл маржанға теңелген сұлу лирикалық жырларымен оқырманын еліткен халқынығ дара перзенті. Мағжан ақынның табиғаты өте күрделі, жұмбақ, сырға толы. Оның сыры неде, талайды аузына қаратып тамсандырған ақын феноменін қалай түсінуге болады? Дарын табиғатының көрінісі бұлақтай мөлжір поэзиясынан көрінеді. Мағжан ақын поэзиясында кездесе бермейтін өрнек тауып, рухы мықты жалынды жырлар мен үлбіреген нəзік əуез əкелді.
Мағжан нені айтса да, бейнелеп айтады. Ол үшін даланың тауы да, суы да, желі де ғажайып. Ақын өлеңдерінде адам мен табиғат астасып жатады. Осындай өлеңдерінің бірі-«Толқын». Бұл өлеңде ақын толқындардың қозғалысының əртүрлі болып келетіндігіне назар аудартады. Сылдырап аққан бұлақтың бетінде бірде көпіршіп, бірде иіріле ағатын толқындар нəзік, қарапацым, зиянсыз, сырттай қарағанда өмірге қатер тудырмайды. Меніңше, бұл өлеңді адам өмірімен байланысты қарауға болады. Біріншіден, толқынының қимылынан бірінен-бірі жақындап келіп, сырласқан болып, бірінің сырын бірі ұрлап, бірін-бірі жұтып жіберетін жымысқы адамдардың əрекеті көрінеді. Екіншіден, толқындар бірін-бірі қуалай алдап, еркелей ойнап, жарыса жүгірген болып, абайсызда итеріп, құлатып жібергеннен кейін өтірік жылап, көз жасын сүртіп, жағалауға шегініп, өзге толқындарға ілесіп, көрінбей кететін адам образын ойға салады. Үшіншіден, жартасқа сүйеніп, көз жасын сүртіп, сылқ-сылқ күліп, бірінің ізін бірі аңдып, жоғалып жататын адам тағдырымен астарлайды. Осылайша, өмірдің толқынды құбылысының қозғалысын ойға салғандай образдайды. «Толқын» сөзінің негізгі мағынасы табиғаттағы су бетінің ырғалсынан пайда болатын тербелісті білдіреді. Мағжан табиғаттың осы бір құбылысын ала отырып, терең ой толғайды. «Толқын»- қозғалыс перзенті, ал өмірдің өзі қозғалыстан тұрады. Ақын өлеңде «Толқыннан толқын туады» деп бастап, өмір заңдылықтары: уақыт, қозғалыс, өмірдің өзгермелігін, өмір жолындағы жарыс пен тартысты, ұрпақ жалғастығын, жылайтын, күлетін адамның болмысы мен сезім-күйін өлеңнің мағыналық астарына дәріптейді. Алдыңғы толқынның өмірден озуы, кейінгі толқынның орын басуы заңдылық. Өлеңнің идеялық өзегінде өмір философиясы бой көрсетеді. Ақын өмірдің бар болмысын толқынның тууы мен өлуі арасына тізбектей отырып көркем безендірген.
Қорыта айтқанда, ХХ ғасырдың басында әдебиет әлемінде қатар қанат қаққан ақындардан Мағжанның басты ерекшелігі өлең өрімінің өзгеше сұлулығы мен саздылығының ерекше үйлесім табуында. Ол сыршыл да өршіл жырларының құдіреті арқылы өзінің бүкіл болмысы мен поэзиясының ерекшелігін танытып кеткен ұлы ақын.
Кеңес өкіметінің жетпіс жылдық билігі тұсында қазақ әдебиетінің тарихынан жазықсыз сызылып тасталған тұлғалардың бірі – Мағжан Жұмабаев. Талантты ақынның есімі де, маржан жырлары да бұл кезеңде идеологиялық қудалауға ұшырады. Азат өмірді, халқының тәуелсіз ел болған қалпын көруге ұмтылған, сол жолда білегіндегі күшімен де, жүрегіндегі жырымен де күресіп өткен қайраткер ақынның тағдыры аса күрделі белестерді бастан кешірді.
Ақын «Толқын» деп аталатын өлеңінде толқындардың қозғалысының әртүрлі болып келетіндігіне назар аудартады. Сылдырап аққан бұлақтың бетінде бірде көпіршіп, бірде иіріле ағатын толқындар нәзік, қарапайым, зиянсыз, сырттай қарағанда өмірге қатер тудырмайды. Солай болса да Мағжан толқынның қимылынан біріне-бірі жақындап келіп, сырласқан болып, бірінің сырын бірі ұрлап, бірін-бірі жұтып жіберетін жымысқы адамдардың әрекетін көреді. Толқындар бірін-бірі қуалай алдап, еркелей ойнап, жарыса жүгірген болып, абайсызда итеріп құлатып жібергеннен кейін өтірік жылап, көз жасын сүртіп, жағалауға шегініп, өзге толқындарға ілесіп, көрінбей кететін адам әрекетінің образын ойға салады. Жартасқа сүйеніп, көз жасын сүртіп, сылқ-сылқ күліп, бірінің ізін бірі аңдып, жоғалып жататын адам тағдырымен астарлайды. Осылайша, өмірдің толқынды құбылысының қозғалысын ойға салғандай образдайды.
«Толқын» сөзінің негізгі мағынасы табиғаттағы су бетінің ырғалысынан пайда болатын тербелісті білдіреді. Мағжан табиғаттың осы бір құбылысын ала отырып, терең ой толғайды. «Толқын» — қозғалыс перзенті, ал өмірдің өзі қозғалыстан тұрады. Ақын өлеңде «Толқыннан толқын туады» деп бастап, өмір заңдылықтары: уақыт, қозғалыс, өмірдің өзгермелігін, өмір жолындағы жарыс пен тартысты, ұрпақ жалғастығын, жылайтын, күлетін адамның болмысы мен сезім-күйін өлеңнің мағыналық астарына дәріптейді. Алдыңғы толқынның өмірден озуы, кейінгі толқынның орнын басуы заңдылық. Өлеңнің идеялық өзегінде өмір философиясы бой көрсетеді. Өлеңнің композициялық құрылымы ерекше. Ақын өмірдің бар болмысын толқынның тууы мен өлуі арасына тізбектей отырып көркем безендірген. Өлең компазициясында ақын үн үйлесімін аллетерациялық тәсіл арқылы шебер берсе, өлең ырғақ, өлшем, ұйқас арқылы да сазды, әуезді құрылым түзген. Анафоралық қайталаулар мен паралелизм ақынның салмақ түсіретін ойын ерекшелей түскен. Осылайша ақын «Толқын» өлеңінде терең толғанысты, әуезді әсем сурет жасаған.
Өлеңде ақын өмір философиясы туралы толғанады.
Толқыннан толқын туады,
Толқынды толқын қуады,
Толқынмен толқын жарысады,
деп, ақын айтқандай, өмірдің өзі бірін-бірі қуған, жарысқан осындай толқындардан тұрмақ. Өмір ағысы осындай.
Мөлдіретіп көз жасын,
Жасымен жуып жартасын,
Сүйіп сылқ-сылқ күледі.
Жылағаны – күлгені,
Күлгені оның – өлгені,
Жылай, күле өледі.
Сылдыр, сылдыр, сылдырлап,
Бірінің сырын бірі ұрлап,
Толқынды толқын қуады.
Жарына бал береді,
Береді де өледі,
Өледі толқын тынады.
белгілі оқиғаларға құрылғандығын талдап жазыңыз.
Артына өшпес рухани мол мұра қалдырған қазақ поэзиясының
шолпан жұлдыхдарының бірі, əәрі бірегейі ол – Мағжан.Ақындық
міндетті арына жүктеп,халыққа жеткізер ойдың ұшығын ашық та,
айқын көре білген Мағжан өз бағытынан еш айныған
емес.Құбылмалы өмір күйінен өз жолын таба білген ұлттың
ақынына қуанышты көркейту,қайғыны жеңілдету ақындық мұраты
болды.Ақын қазақ болашағына бұлдыраған сағым емес,
орындалмас қияли арман ретінде қарамай,ұлтының ояна бастаған
сана болмысына қарар,халық сенімі күшейтеді. Мағжан
поэзиясының жастарға деген үміті – ояна бастаған ұлт санасынынң
болашағы деп біледі.
Расында,Мағжан эпикалық жанрда да қарқынды еңбек еткен ақын.
Оның қаламанан бірнеше поэмалар туған.ƏӘр поэмасының
тақырыптары мен көркемдік деңгейлері əәркелкі болғанымен қазақ
əәдебиетінде өзіндік орны бар дүниелер.Соның бірі –
«Қойлыбайдың қобызы» дастаны. Бұл поэма мистикалық аңыз
əәңгіме негізінде жазылған.Поэмадан халықтың бақсы-балгерлерге
деген қарым қатынасын байқауға болады.Мағжан Жұмабаев бақсы-
балгерлердің сол қоғамдағы рөлін көрсеткісі келген болуы
мүмкін.Халық əәрқашан мистикаға сеніп,осы бағытты түрлі аңыз
əәңгімелер таратып отырған.Бұл аңыздарға халық өздерінің
арманын,мақсат-мұратын енгізіп,сол мұраны ұрпақтан-ұрпаққа
таратып отырды.
Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні Мағжан- ұлы ақын.Қазақтың
кемеңгер жазушысы М.ƏӘуезов : «Абайдан кейін Мағжанды
сүйемін... Мағжан культурасы зор ақын... Сыртқа кестенің келісімі
мен күйшілігіне қарағанда бұл бар заманның шегінен
асқандай...бүгінгі күннің бар жазушысының ішінен келешекте бой
ұрып,артқы күнге аныққалуға жарайтын сөз-Мағжанның сөзі»
деп,оның ақындығына да,əәдебиет тарихындағы орнын да басып
айтқан.
жазыңыз.
Артына өшпес рухани мол мұра қалдырған қазақ поэзиясының шолпан жұлдыздарының бірі əәрі
бірегейі, ол- Мағжан. Ақындық міндетті арына жүктеп, халыққа жеткізер ойдың ұшығын анық та
айқын көре білген Мағжан өз бағытынан еш айныған емес. Құбылмалы өмір күйінен өз жолын таба
білген ұлттық ақынына қуанышты көркейту, қайғыны жеңілдету ақындық мұраты болды. Ақын
қазақ болашағына бұлдырған сағым емес, орындалмас қиялы арман ретінде қарамай, ұлтының аяна
бастаған сана болмысына қарап, халық сенімін күшейтеді. Мағжан поэзиясының жастарға деген
үміті – аяна бастаған ұлт санасының болашағы деп білемін.
Мағжан – эпикалық жанрда да қарқылды еңбек еткен ақын. Оның қаламынан бірнеше поэмалар
туған. ƏӘр поэмасының тақырыптары мен көркемдік деңгейлері əәркелкі болғанымен қазақ
əәдебиетінде өзіндік орны бар дүниелер. Соның бірі - «Қойлыбайдың қобызы» дастаны. Бұл поэма
мистикалық аңыз əәңгіме негізінде жазылған. Аңыз бойынша Найман ішінде Қойлыбай деген бақсы,
қобызшы болған екен. Ол бала күнінен жындармен дос болған. Олардың ішіндегі ең сенімді жолдасы
Қақаман атты жын еді. Бір күні қалың найман жиылып ас береді. Екі жүз атты бəәйгеге қосып,
көпшілік Қойлыбайға бəәйгеге қобызын қосуды айтады. Барақ батырдың өзі Қойлыбайдан сұраған
соң, Қойлыбай бəәйгеге қобызын қосады. Бəәйге алдында балалардың ішіндегі ептісіне көзі түсіп, оған
қобызын сексеуілге байлап кетуін тапсырады. Бəәйге басталып, кіл жүйрік даланы дүбірлете
шапқанда бала қобызды сексеуілге байлайды. Бəәйге басталысымен-ақ Қойлыбайдың бойын күш
кернеп, қолындағы қылышын қобыз етіп ойнап, күллі даланы күңірентіп, азынатады. Қызыл жел
тұрып, дауылдан ештеңе көрінбей кетеді. Аузынан ақ көбік ағып, қалш-қалш еткен Қойлыбайдың
сенгені Қақаман жын еді. Ол жолдасының сенімін ақтайды. Бір сəәтте межеге жақындаған аттар
қарасы көрінеді. Ішінде топ жарып Қойлыбайдың қобызы келеді. Қақаман жын қобызды
сексеуілімен бірге жұлып алып, жүйріктердің алдын бермеген еді. Сөйтіп Қойлыбайдың қобызы
бəәйгеден бірінші келіп, ел-жұртты тақ-тамаша қалдырған. Поэмада халықтың бақсы-балгерлерге
деген қарым-қатынасын байқауға болады. Ежелде қазақтар бұдай ерен жандарды ерекше
құрметтеп артынан ғажайып аңыз əәңгімелерді өрбітіп отырған. Бұл поэма арқылы Мағжан
бақсы-балгерлердің сол қоғамдағы рөлін көрсеткісі келген шығар. Халық əәрқашан мистикаға сеніп,
осы бағытта түрлі аңыз əәңгімелер таратып отырған. Бұл аңыздарға халық өздерінің арманын,
мақсат- мұратын енгізіп, сол мұраны ұрпақтан-ұрпаққа таратып отырады.
Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні Мағжан-ұлы ақын. Қазақстаның кемеңгер жазушысы
М.ƏӘуезов: “Абайдан кейін Мағжанды суйемін... мағжан культурасы зор ақын.. Сыртқы кестенің
келісімі мен күйшілігіне қарағанда бұл бар заманның шегінен асқандай... бүгінгі күннің бар
жазушысының ішінен келешекке бой ұрып, артқы күнге анық қалуға жарайтын сөз – Мағжанның
сөзі» деп, оның ақындығын да, əәдебиет тарихындағы орнын да дөп басып айтқан.
Мағжан Жұмабаевтың “Қойлыбайдың қобызы” поэмасы мистикалық аңыз әңгіме негізінде жазылған. Аңыз бойынша Қойлыбай атты бақсы бір жиында атжарысқа өзінің қобызын қосады. Қобызы бәйгеден бірінші келіп, ел-жұрттты таң-тамаша қылады. Поэмадан халықтың бақсы-балгерлерге деген қарым-қатынасын байқауға болады. Ежелде қазақтар бұндай ерек жандарды ерекше құрметтеп артынан ғажайып аңыз әңгімелерді өрбітіп отырған. Бұл поэма арқылы Мағжан Жұмабаев бақсы-балгерлердің сол қоғамдағы рөлін көрсеткісі келген болуы мүмкін. Халық әрқашан мистикаға сеніп, осы бағытта түрлі аңыз әңгімелер таратып отырған. Бұл аңыздарға халық өздерінің арманын, мақсат-мұратын енгізіп, сол мұраны ұрпақтан ұрпаққа таратып отырды.
«Қойлыбайдың қобызы» поэмасы «Қазақ лирикасында үлкен көркемдік жаңалық ашып, соны әсемдік арналарды негіздеп, әсіресе Еуропа, орыс әдебиетіндегі ізденістерді, бағыттарды ұлттық топыраққа батыл да еркін ендірген Мағжан эпикалық жанрда поэманың ықшам формаларын қалыптастырды. Бір қарағанда, тақырыптық тұрғыдан алғанда, алып-жұлып, әкетіп бара жатқан ерекшелік көрінбейтін секілді: «Қойлыбайдың қобызы», «Қорқыт», «Түркістан», «Оқжетпестің қиясында», «Батыр Баян» – аңыз, тарихи белгілі оқиғаларға, «Жүсіп хан», «Өтірік ертек» – шығыстық сюжет, мысал, тұспалға құрылған. халықтық аңыз, тарихи дерек үлкен көркемдік идея тұрғысынан қайта құйылып, ежелгі әңгіме, миф сарындары өзге құбылып, жаңа сипаттағы эстетикалық игіліктер жасалды.
Мағжан өлең болсын, поэма болсын, көбіне өткен заманды аңсап отырады. «Қойлыбайдың қобызы» поэмасында да Қойлыбай бақсының өнерін сүйсіне жырлайды. Қазақтың бақсысына дейін ардақ тұтады. Қалың Найман ішінде Бағаналы, Қазақта бақсы асқан жоқ Қойлыбайдан. Қойлыбай жын жүгендеп, пері мінген, Алдында жорғалаған шашты шайтан.
Қойлыбай жын жолдастарының көмегімен қобызын бәйгеден оздырды. Поэма соңын Мағжан былай аяқтайды: Ертеде ел бар екен қалың Найман, Қазақта бақсы асқан жоқ Қойлыбайдан… Жарасқан бай мен биі, батыр, бақсы, Алыста елестейсің заман қайран!.. Құдай-ау, албастының ойнағындай, Мынау сұм заманға кез қылдың қайдан? Шіркін-ай кер заманды күл қылар ем, Бата алсам Бағаналы Қойлыбайдан.