Абай Құнанбаевтың «Ескендір» поэмасындағы ақын жеткізген Ескендірдің әлсіздігі
Кім де кім, әділдік пен жақсылық үшін отқа түсуден
қорықпаса, онда ол батыр, яғни батырлық, ерлік осында жатыр.
Аристотель
Мен Абай Құнанбаевты суреткер ақын ретінде есімді танығалы бері білемін. Оның білімге, ғылымға жетелейтін өлеңдерімен сусындап келемін. Бертін келе, оның басқа шығармаларымен таныса отырып, батыстың ақындары мен философтарының еңбектеріне ден қойып, оқығанын білдім. Оған дәлел сөз – өз сөзі. Яғни «Шығысым - батыс боп кетті»- деуі. Шығыс классиктері:Фирдоуси, Науаи, Низами өз дастандарында, шығармаларында атақты грек қолбасшысы Александр Македонский туралы аңыздарды арқау еткен, мадақтаған. Дрэпер әйгілі философ Аристотелді мақтаса, Абай Аристотель даналығына, ақыл сөзіне сүйсінеді.Олай болса, «Ескендір» поэмасы-Абай поэмасының ішіндегі ең елеулісі, ақынның гуманистік ой-пікірлерін тереңірек танытатын шығармасы. Поэманың басты кейіпкері Ескендір-Шығыс елдеріне Ескендір Зұлқарнайын деген атпен тараса, Еуропаға Александр Македонский деген атпен тараған, белгілі қолбасшы жайлы аңыздар негізіне, жырларға кейіпкер болған патша.
Жоғарыда айтып өткенімдей, шығыс ақындары Ескендір образын ақылды, батыр деп ардақтап көрсеткен.Ал, Абай «Ескендір» дастанына ұстазы Аристотельді, Ескендірдің әкесі мен тұрған жерін, патшалығын қосып, өзінше жырлайды. Ақын поэманы Ескендірді мақтаншақ, қызғаншақ адам ретінде таныстырудан бастайды.Әрі қарай қанішер, қанағатты білмейтін адам ретінде сынайды.Елсіз шөлге жеткен кездегі әрекеттерінен қолбасшының мейірімсіз,қатыгез мінездерін анық байқауға болады.Ескендір тоқтау көрмей өскен, нәпсісін ешқашан жеңе алған емес. Қақпаны аша алмаған кезде ол ашуға ерік беріп, сабырлы бола алмайтынын көрсетеді. Меніңше, осы жаман қасиеттер қолбасшының әлсіздігінің анық дәлелі деп ойлаймын. Себебі, өз ішкі сезімдеріңді дер кезінде ақылға жеңдіріп, дұрыс шешім қабылдау - үлкен парасаттылықты қажет етеді.
Абайдың бұл шығармасы неміс романтикалық әдебиетінің көрнекті ақыны болған Альберт Фон Шамиссодан1844 жылыаударған В.А.Жуковский түпнұсқасына ұқсас болып келеді.Ақын Ескендірдің өмірбаяндық деректерін дәл келтіреді де, оның дүние жүзін жаулап алмақ болған шапқыншылық саясатын сынауға ауысады. Соған орай поэмаға жас кезінде тәрбиешісі болған ұлы философ – гуманист Аристотельді кіргізеді. Әңгімеде жауыздыққа жетелейтін тойымсыздық екенін көрсете келіп, әділдік, даналықты соған қарсы қояды.Қақпа мен адамның көз сүйегін символ ретінде алады да, ол жұмбақтарды ақылға шештіреді.
Аристотельдің даналық сөзі қанағатсыз Ескендірге ой салады, ол алған бетінен қайтады. Сөйтіп, ақын Аристотельге Ескендірді бағындырып, жауыздықты әділетке жеңгізеді. Поэмада аңыз сюжеті сақталғанмен, ақын оны өмір шындығына жақындатып, реалистік негізде баяндайды. Уақиға әділдік пен жауыздықтың бетпе-бет кездесуіне түйіседі де, іс-әрекеті біртіндеп ашылады. Поэманың бас кейіпкері Ескендір шығармадағы оқиға арқауы болып, оның өн бойында көрініп отырады.
Мұрат Мөңкеұлының «Қыз» өлеңіндегі қыз сипаты мен сал-серілер өлеңдеріндегі қыз бейнесін салыстыра талдап жазыңыз
Қазақ қызы! Осы бір аяулы есім жаныңды тербеп, жараңды емдеп, шабыттандырып, қолыңды сермеп, сезім гүлдеп, жүректегі отты үрлеп жібереді. Қазақтың мұңы, зары, арманы, үміті ардағы, аманаты, тарихи өмірі бәрі-бәрі қазақ қызының кірпігінде тұрғандай көрінеді.Ұлт болып ұйысуды, жұрт болып жұмылуда халық болып қайрат танытуды қазақ қызының атқарар рөлі, алар орны ерекше. Міне, асы қазақ қызына арнап шығармаған ақындар, сұлулығына тамсанып жырлаған жыршылар қазақта кемде- кем шығар! Соның ішіндегі Мұрат Мөңкеұлының «Қыз» өлеңі өте ерекше. Бұл өлеңді оқи отырып, ойыма «Қыз Жібек» жыры түседі. Екі шығарманың қандай ұқсастықтары мен айырмашылықтары бар? Бір жағынан, ұқсатықтарына тоқталсақ, Мұрат Мөңкеұлының өлеңіндегі қыз сипаты ақ моншақтай әдемі, әдемілігі соншалықты, ақ жүзінің сәулесі жерге түссе сары алтындай көрінеді. Ол-құрбыларының алды болған байдың қызы.Тісі маржандай сөзі жағымды, сөйлесе тілінен сүт шығады. Келген адам қасынан кеткісі келмейтін. Сол әдемілігі соншалықты, әлемді мойындатады. Көзі жанып тұрған шоқтай , дидары қоғалы көлдің құрағындай. Бойы ұзын, білегі жіңішке, белі нәзік. Екінші жағынан айырмашылықтарын да қарастыруға болады. Мұрат Мөңкеұлының «Қыз» өлеңінде қазақ халқының салт-дәстірінің бірі қызды құтты орынға қондыру бейнеленген. Автордың айтпағы, «Қыз мұраты-кету» демекші, қыз өз ата-анасының дәулетіне шалықтап өскенімен, бір күні олда ұясынан ұшып, өз орнын табады. Ал Жібек образы эпоста идеал болып суреттеледі. Жібек тірі жанды менсінбейді, бұла болып өскен ерке әрі өр мінезді. Сонымен қатар, онда қыз сипаты ғана емес, қыздың сезімі бейнеленген. Сұлулығымен қоса, адам әйел екендігі көрінеді.
Менің ойымша, екі шығармадағы қыз сипаты ұқсас болғанымен, олардың әрқайсысы жеке тұлға. Біріншідегі қыз сипаты тұрмыс құрарға дейінгі болса, екіншідегі тұрмыстағы сипат болып табылады. Қай шығарманы алсақ та, ертедегі қазақ қызының бейнесі шебер суреттелген деп ойлаймын.
Шәкәрім Құдайбердиевтің «Жастарға» өлеңінде Абайды үлгі етудің себебін талдап жазыңыз
Шәкәрім - Абай дәстүрін жалғастырушы әрі жалғастырып қана қоймай, оны түрлентіп түлету арқылы жаңа сапаға көтерген ұлы тұлға. Өзінің алғашқы шығармаларының бірі «Жастарға» атты өлеңінде ақын өзіне де, өзгеге де Абайды бағыт сілтеуші, жолбасшы ретінде ұсынды. Өлеңде жас ақынның сезімталдығы мен көрегендігі танылды. Сол кезде небары отыздан жаңа асқан Абайдың кемеңгерлігін, даналығын, парасатын бағалай білудің өзі Шəкəрімнің осы қасиеттерін дəлелдей түседі.
«Жастарға» өлеңінде Абай тағылымына деген адалдығы айқын аңғарылады. Мұнда Абайдың рухани тұлғасы сомдалып, оның биік болашағымен даналығы жастарға үлгі етіледі. Шəкəрім өлең арқылы халықты бақытқа, жақсы өмірге жеткізудің бірден-бір жолы — ғылым мен өнерде, адалдық пен əділдікте деген ой айтады жəне қазақ жастарын соған үндейді:
Кел, жастар, біз бір түрлі жол табалық,
Арам айла, зорлықсыз мал табалық,
Өшпес өмір, таусылмас мал берерлік.
Бір білімді данышпан жан табалық,- деген өлең жолдары жастарға айтылатын тілек түрінде жазылған. Бұл - Абайдың салып кеткен соқпағы, Абай дəстүрі.
Сонымен қатар, Абай халықтың рухани әлемін түзетуші, ой-санасына білім, ғылым, ақыл, әділдікті мұрат етуші ретінде:
Мынау Абай – бір ғалым жол шығарлық,
Замандасы болмады сөзді ұғарлық.
Амалы жоқ, айналды енді бізге,
Күн туды етегіне жабысарлық, -деген жолдардан көруге болады. Шәкәрім ақын Абай тұлғасын болашақ ұрпақ санасына жеткізуде оның ұстанған мақсатын, шығармашылық бағытын, рухын терең түсіне отырып оны көркем бейнелей білген. Шәкәрімнің «Жастарға» өлеңінің мәні жайында профессор Б.Әбдіғазиұлы: «Шәкәрім өлеңдерінде сомдалатын осындай нақты тұлғалардың ең шоқтығы биігі – ұлы Абай ақынның бейнесі. Бозбала шағында жазған «Жастарға» атты өлеңінде-ақ ол Абайдың рухани дүниеміздегі орнына көрегендікпен баға берді. Абайды ұлттың ұстазы дәрежесіне көтереді» –дейді.
Қорытындылай келгенде айтарым, Шəкəрім поэзиясының құндылығы — осындай жаңа, қуатты идеяларды астарлап болса да жеткізе білуінде. Сондықтан да қос алыптың шалқар дүниетанымы, нұрлы жаны, талантты тебіренісі, өзгеше бітімі, биік мақсұты, ақыл-ой тереңдігі қазақ халқының арымайтын рухани биігі болып қала бермек. Біз, жастар, өлеңде айтылған үлгі-өнегені бойымызға сіңіре білуіміз керек.
Шортанбай Қанайұлының «Зар заман» өлеңінде заманның зарлығы мен тарлығын қалай көрсеткеніне талдау
Мұнан соң қилы-қилы заман болар,
Заман азып, заң тозып, жаман болар.
Асан қайғы
Бағзы заманнан бері қарай өмір сүрген ақын, жыраулар қазақ жеріндегі замана көшінің бағыт-бағдарын елден бұрын бағамдап, өмір ағымының беталысын, тіршілігінің тынысын көріпкелдей дөп басып танып отырған. Тыстан келетін қауіп-қатерлерді алдын-ала сезіп –біліп отырған. Ел басына күн туған шақта отты жырларымен қалың қазақтың жігерін жанып, тұтастық пен бірлікке шақырған. Жылжып келе жатқан қасіреттенхалқын сақтандырып жырмен зар илеген.
Ресей патшалығы қазақ жеріне де отаршыл, озбыр саясат жүргізе бастады. Орыстар қазақ елін еріксіз билеп-төстеп, елдің шұрайлы , құйқалы өңірлерін емін-еркін егеленіп , халықты жерінен , дінінен, тілінен бездіруге әрекет жүргізді. Қан қақсаған, езгіден жабығып, қанаудан тарыққан халыққа тек мұңдас болған бір шоғыр «зар заман ақындары» еді. Сол бір сыпыра көшті бастап тұрған белгілі, белді ақын Шортанбай Қанайұлы. Өзінің бойына туа біткен дарынын осы жолға әкелмеске амал болмады, ақырында толғау айтса –толғап айтатын, жыр айтса- төкпелеп төгетін ақынға айналады. Шортанбай шығармаларында ХІХ ғасырдағы қазақтың өмірі мен шындығы шынайы болмысымен суреттеледі. Әсіресе, елдің тұрмыс-тірлігі, жоқ –жұтаңдардың жағдайы ақынды қатты толғандырып, жат-жұрттық келімсіктерден қазақ жерін талапайға сала бастауы ақынға шаншудай қадалады. Ақынның « Зар заман» өлеңінде бейбіт күндердің келмеске кеткеніне налып, халқына ащы шындықты айтып, мамыражай заманды аңсайды. Ел ішіндегі әлеуметтік мәселені жырға арқау етіп, жұртқа төрелік айтатын билер мен ел билеушілерінің парақорлығы мен әділетсіздігін , ел ішіндегі алауыздықты тағы басқа да мін-қылықтарды шариғат жолымен кінәлап, бұрынғы өтіп кеткен замандағы билердің әділ іс-әрекеттерін аңсайды. Оны мына жолдардан байқауға болады.
...Мына заман қай заман?
Азулыға бар заман
Азусызға тар заман
Мұның өзі зар-заман..., - деп кейпі қашқан заманның кесір-кесапатын ашына жырлап, батыл толғайды. Аласапыраны көп алмағайып замандағы өзгерістер мен жаңалық біткенді танығысы келмей, үрке қарап , келешекке қүмәнмен қарайды. Қазақ жеріндегі ел билеушілерді сын садағына алып, заман ағымының беталысының қалыптан ауып, теңдіктің ауытқуын қуара білдіреді. Адам баласының жұрдай болған қасиеттеріне тоқталып, қыздан ұят кетіп, ұлдан намыс кетіп ар-ұят азайған заманның зарын бірге жырлайды. Сол замандағы қоғамның жай-жапсарын зерделеп, залалды зардабын елге түсіндірді, салдарынан сақтандырды, кесапаттың алдын-алуға жатпай-тұрпай жұртын үгіттеп, ілгері жетеледі. Ел үшін дендей бастаған әр түрлі теңсіздіктерге, алауыздық пен бейәдептікке тоқтау салғысы кеп, аянбай күреседі. Неліктен Шортанбай заманды қатаң сынға алып, тарлығымен зарлығының белгілерін шегелейді?
Тарлығының белгісі:
Жақсы – жаннан түңілген,
Жаман – малдан түңілген ,
Мұсылманнан хал кетті.
Мұның өзі-тар заман. Расында да жақсы өмірден баз кешіп, тіршіліктен еш үміт күтпейтін жағдайға жетті. Зар заман ағымының беталысының қалыптан ауып, адамдар арасындағы әлеуметтік теңдіктің ауытқуын, осыдан барып кедей мен жарлының базынасын жырларында түйіндеген.
Зарлығының белгісі:
Бір-бірлерін күндеген,
Жай жайына жүрмеген,
Мұның өзі – зар заман ... – деп , кейпі қашқан түнеріп келе жатқан қара бұлтты көрсетеді. Халықтың азғындалып, бір-бірін күндеп, мінеуден басқа тірлігі қалмағанына ашынады. Заманның бұзылғанына назары болған ақын «әуелгі заманның» енді қайта келмейтіндігіне құдасы жоқ құлдың ,қонысы жоқ байдың озатынына, «байдың тілін жарлы алмай , ханның тілін қара алмай» өздері де жөнін біле алмайтынына қынжылыс білдіреді.
Бүгінгі ұрпақтың қой басына бозторғай жұмыртқалаған заманда күн кешіп жатқанына тәубә. «Зар заман» сияқты өлеңдерді оқи отырып, жауапкершілігіміздің артады.
Сал-серілердің өміріне әсер еткен әлеуметтік жағдай ма?
Әлде ғашықтық па?
Жаратылыстың пайда болысынан барлық адам заты өнерге, өлеңге жаны құмарта білді. Мұндай дәулеті мен думаны толы сәттерге қазақ xалқының да бет-бұрысы жаман емес еді!! Қонақжай xалық болғанынан ба, кез келген отырыста не жиында қолында асыл домбырасы мен аузында маржандай сөздері дайын тұратын суырыпсалма серілер мен бойжеткендер қатары өзгелерден артық болатын. Күміс көмей дауыстары салиқалы мазмұнға толы болды. Қазақ xалқында, әрі қазақ әдебиетінде ойып тұрып орын алатын, барлық жұртты ән мен жырға бөлеген, әрі өзекті мәселелерді күллі жұрттың көзінше жырлаған сал-серілер тізбегі қаншама? Біржанның Жанботасы, Ақанның Балқадишасы, Балуанның Ғалиясы, Жаяу Мұсаның Ақсисасы бәрі дерлік әлеуметтік қатыгез тап өкілдері мен сұлу қыздарына арналған-ды.
Өзіңдей Азнабайдың поштабайы
Қолымнан домбырамды алды тартып,
Тартса да, домбырамды бергенім жоқ
Есерді поштабайдың көргенім жоқ
Қанша қиналып жанына батса да, киелі домбырасының киесін сақтап қала алды.
Жанбота өзің-болыс, әкең-Қарпық
Ішінде сегіз болыс шенің артық
болыс болып, адамдарды қанап, сабап жатқанына шыдай алмаған Біржанның осы бір тармақтардан қалай ашынғанын байқай аламыз.
Басынан Жыландының құлағаным,
Кекілін телжиреннің, шіркін-ай сылағаным
«Кетті» деп Балқадишаны естігенде,
Құшақтап құз-жартасты, шіркін-ай, жылағаным?
деп, мәңгілік өлмейтұғын әніне арқау болған аңыз аруды осылайша жадынан шығармайды. Осы арада басты рөлде xалықты қанаған сұмпайылдар ма немесе қасы-көзі қиылған арулар болды ма? Менің түсінігім бойынша, екі жайтта қатар өрбіген мәселелер. Бірақ әлеуметтік мәселенің шындығын шырмайына батырып айтқанмен де, нәтижесі бұрыс болды. Ұнатқан қыздарына көңіл білдіргенмен де соңында армандарынан айырылған мәжнүндей қала берді. Тек ішкі жан-күй тебіреністерін өлең арқылы жеткізу құқығына ғана ие бола алды.
Алтын көрсе, періште жолдан таяр деген сөз нағыз қазаққа айтылған сынды. Себебі, байлық, атақ-даңқ үшін өрімдей қыздарды егде жасқа келген қарт кісілерге тұрмысқа беріп жатты. Әрине мұндай әлеуметтік теңсіздіктің жыршысы сол сал-серілер емес пе еді. Ресей патшалығы түгілі, қазақ басшылар өз қандастарын қанап, екі жүзділіктің ролін атқарды. Мұндай озбырлыққа жанымен қас болған сал-серілердің әндерінің бір баламасы да саяси істер болған.
Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін шығара келе, әр жылдардың сазгерлері, әнші ақындары болашақты жырлағаннан гөрі сол заманғы қиын кезеңді паш ететін болған. Ал қазіргі таңның әншілері не болмаса сал-серілері әлеуметтік жағдайдан бұрын, маxаббат, той-думан секілді әндерді көп жырлайды. Себебі, табыстың көзі де осы тақырыптар болары айдан анық. Ал салыстырмалы түрде қарайтын болсақ, байырғы сал-серілердің әндері әлдеқайда мағыналы, терең оймен жазылған.
№25 Т.Рысқұлов атындағы мектеп-гимназияның
10 «Б» оушысы Қалқаман Әсем
Пән мұғалімі Ә.Т. Дәрменбай
Сал-серілердің (әнші-ақындардың ) өлеңдеріндегі қыз сипатын талдап жазыңыз
Сал-серілер ертеден сақталып келе жатқан, халқымыздың күнделікті тіршілігіне енген, қазақ мәдениетінің бір жарқын бейнелері ғой, шіркін. Ең алдымен, сал-серілер өз поэзияларында адамгершілік, бейбітшілік, ел-жұрттың ынтымағы туралы ой толғаса, енді бірінде жігіттік дәурен менен қыз баласы туралы да айтып отырған. Қазақ халқының ежелден қыз баласына, оның тағдыры мен тәрбиесіне осы сал-серілеріміздің шығармаларынан-ақ байқаймыз.
Сал-серілеріміздің ішінде есімі кеңінен таралған Ақан сері де қыз баласының сұлулығын қоса отырып, поэзиясына ерекше бір көрік берген. Ақан серінің «Ақтоқты», «Мақпал», «Балқадиша»,т.б. әндері қыз жанының сұлулығын жарқырата көрсетумен бірге, махаббат құдіретін асқақтата суреттеуімен құнды. Маған осылардың ішінде Балқадиша қыздың тағдыры ерекше әсер береді. Ақан серінің осы бір өлеңін естігенде көз алдыма күннің суық ызғарынан бүршік жара алмай, үсіп қалған жас ағаш елестейді. Қыздарын ұзатып отырған ата-анасы - күннің ызғары болса, жас ағаш, әрине, бұл – Қадиша жан. Өз теңін таппай жатып үлкен шалға атастырылып кете барған жас қыздың аяулы жүзін көріп, сірә, Ақан атамыз шыдай алмаған болар. Бірақ қандай жағдай, қандай тағдыр болмасын сал-серілеріміз қазақ қыздарының жан дүниесін қылықты етіп суреттеген. Біржан сал да Ләйлім қызды «Таудан аққан сен бір бұлақ...»деп, сұлулығын таза мөлдір суға, ал күлкісін сол судың сыңғыр үніне теңеген. Менің ойымша, мұның өзі – қыз баласына деген құрметі мен сыйластығының айрықша белгісі.
Қорыта айтқанда, «Қыз тәрбиесі – ұлт ұяты» демекші, қазақ қызы қазақтың үкілеген үміті, аманаты, ар-намысы болғандықтан, жаңа ғасыр азаматтарын нәзік жандыларды сыйлауға, құрметтеуге, қорғауға шақырамын.
Шәкәрім Құдайбердиев «Жастарға» өлеңінде жастарды неге Абай
арқылы түзеткісі келді?
«Жастарға» өлеңі –Шәкәрімнің ағартушылық нысанын жария еткен әйгілі туындысы. Абай көтерген адам болуға ,азамат болуға шақырады.Ал қазіргі таңда Шәкәрім айтқан Абайдың толық адам болу қасиеттері жастар бойынан табыла ма? Осы сауал төңірегіндемен өз көзқарасымды ашып көрсетсем деп едім.
Қазақ халқының тарихы мен мәдениетінде өзіндік із қалдырған , Ұлы Абай мектебінің дәстүрін жалғастырушы Шәкәрім Құдайбердіұлы "Жастарға" деген өлеңінде өз ортасынан білімді,әрі ойшыл жан деп Абайды ғана таныған . Біріншіден, оның өнеге көрген ортасы Абай әулеті еді. Екіншіден, жетімдік көрмей өсуіне себеп болған Абайдың тағылымы еді.Сондықтан да жастарды адалдықты сүюге,арамдық-қулықтан қашуға,үлкеннің ақылын тыңдауға шақырды.Осындай игі қасиеттерді бойына сіңіріп өскен жастар жалын жүректі,өршіл намысты,биік рухты болса,ол елдің еңсесі де биік болмақ .
Шәкәрім «Жастарға»өлеңі арқылы жастарды Абай арқылы түзеткісі келді. Абайдың арман-мұратын білім,ғылым үйренуді , адал еңбек етуді,адамгершілікті,әділдікті ту етіп көтеру,надандық,алауыздықтан аулақ болуға шақырады.Оны ақын "Жастарға" өлеңінде: "... Бір білімді данышпан жан табалық,
... Ал енді олай бола кімді алалық?...
...Жалыналық, Абайға жүр, баралық!"- дейтіні де сондықтан. Ол жастардың өмірлік мақсаты туралы айта отырып,өзінің өнерпаздық бағытын да айқындайды. «Қазақта қай жақсы бар сөз саларлық?» деген сауал қойып,кім болса да үлгі аларлық «білімді,данышпан»,шынайы ғалым Абай дейді.Шәкәрім өмір бойы ақ пен қара,әділдік пен зұлымдықтың құрбаны болып өтті.
Қазақ қашанда жамандығын жасырып,жақсылығын асырып айтқан халық қой.Десек те, жастар тәрбиесінің көлеңкелі тұстарын жасырып,қоғам өмірі үшін аса маңызды бұл мәселеге атүсті қарауымыз өз тамырымызға балта шабумен бірдей.Соңғы кезде замандас құрбыларымның бойындағы теріс қылықтарды,қазақи бояуға мүлдем ұқсамайтын жат бейнелерді көріп қынжыламын.Дегенмен, бостандығымызды баянды етер болашақтың барыс жүрек ,Қырандай күшті, арыстандай айбатты,жолбарыстай қайратты бар жастарымыздың ел игілігі үшін атқарылып жатқан бастамалардың басы-қасында жүргені де қуантады.Сондықтан, тәуелсіз мемлекеттің іргетасын қалаушы «Сенде бір кірпіш дүниеге,кетігін тап та бар қалан»,-деп Абай атамыз айтқандай,Отанымның өркендеп өсуіне бар күш-жігерімді аямаймын.
Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін айтар болсақ, Шәкәрім шығармаларында айтылған Абай бойынан үйренерлік адами құндылықтарды басты орынға қойса,нұр үстіне нұр болар еді.Ұлттың бүгіні мен келешегі-белсенді жастардың қолында .
талдап жазыңыз.
Өлең емізіп, өнер сауғызған қазақ жері «сегіз қырлы, бір сырлы» әнші- ақындар шығармашылығымен бай. Сал-серілер мұралары – қазақ поэзиясын көкке көтеріп, жұлдызын жарқыратты. «... қазақ поэзиясының көкжиегін кеңейткен, тың өрістерге көтерген арна екені дау тудырмайды»( профессор Ш.Керимов) деп бағаланған серілік өнердің табиғаты қайдан бастау алып жатыр?
Біріншіден, сал- сері десе, көз алдыма қызылды- жасылды киім киген, қолында үкілі домбыра, астында сүйріктей сәйгүлік ат мініп, елін жырға бөлеген адам елестейді. Өйткені сал-серілік екінің бірінің қолынан келе бермейді. Оған үлкен өнер: ақындық, әншілік, күйшілік, серілік керек. Олардың жүрген жері той, думан, қызық, мереке болғандықтан, ел-жұрт өздерінің серкесі, еркесі, мақтанышын шапан жауып көтермелеген. Сал-серілерді Әз- Жәнібек, Абылай хандардың өзі жоғары бағалаған, құрмет көрсеткен. Осындай серілік өнер бүгінгі таңда неге жоқ деген сұрақ мені қатты ойландырады. Әлде заманына қарай адамы ма...
Екіншіден, сал-серілер – суырып салма айтыскер ақын болған. Сөз қадірін пайымдағыш зеректік көрінеді әр сөздерінде. Мысалы,Біржан салдың Сарамен айтысында – суырып салма ақындығы, шешен сөздері күні бүгінге дейін үлгі.
«Аққудай аспандағы мың құбылып,Сал Біржан ән салуға ерінбейді»,
«Сайраған орта жүздің бұлбұлымын», «Міні жоқ бізден шығар сөз бедері» деген сияқты сөз айшықтарын ұтымды қолдана білген. Бүгінгі айтыс саңлақтарына Біржан, Үкілі Ыбырай, Ақан серілердің сөз мәдениеті жетпей жатқан сияқты. Сондықтан әнші -ақындардың шығармалары әдеби қауымның ортасында терең зерттелуі қажет, өйткені олардың шығармашылығы әлі толық бағасын алған жоқ.
Үшіншіден, олардың жандары сұлулыққа құштар. Ақындардың сүйіспеншілік жырларынан жастық шақтың ыстық лебі есіп тұрады. Мысалы, Сегіздің өлеңдерінде сұлу қыздар «аққу», «кер марал», «шынар» бейнесінде көрінсе, Ақан сері қыз сұлулығын одан әрі құбылтады. «Ажарың ақ жамбыдай жарқылдаған», «Сармойын аққумысың көлге тартқан»секілді сөз маржандарын тере білді. Балуан Шолақ та « Қаршыға төс, қаз мойын Ғалияжан, Әлдеқандай болады заманымыз» деп ғашығы Ғалияның әсемдігін жырына қосқан. Серіліктің бір табиғаты шығар, өмірдің әр қырынан сұлулықты таба білулері. Өйткені олар өмірге өлердей ғашық. Осы өмірге деген құштарлық бәрімізге де қажет.Тағы бір ескерер жай, сал- серілер өте ержүрек келген. Олар халықтың мұңын жоқтаушысы болды. Ащы шындықты бетке айта білді. Оны Біржан салдың «Сен түгіл, патшаға да бас ұрмаймын» деп асқақ сөйлегенінен-ақ түсінеміз. Олар өз заманының байына да, болысына да бас имеген. Мәңгілік елдің ұландарына осы өршілдік әрқашан серік болсын.
Сал-серілердің – тума таланты, ғажап дауысы, сұлу бейнесі, көркем келбеті оларды өз ортасынан бір сатыға жоғары көтеріп тұрды.Сал-серілік - қайталанбас біртұма қасиетті өнер.
Сал-серілердің тағдырына әсер еткен әлеуметтік мәселелерді талдап жазыңыз!
Сал-серілердің ұлт мәдениеті мен өнеріне қосқан үлесі өте зор. Олар сал-серілікпен бірге халықтың басқа жұртта кездесе бермейтін жомарттық, мәрттік, ерлік, өнерпаздық сияқты артық қасиеттерді көрсете білген әрі оны ұстай білген ерекше тұлғалар. Байлық пен өнердің қызығын ел-жұртқа әйгілеп, артына аңызға бергісіз өнер мұрасын қалдырған сал-серілердің өз заманындағы орны мен қызметі адам айтса нанғысыз таңғажайып оқиға деп бағалауға болар еді. Әсіресе салдың ісі мен мінез-құлқы, әдет-салты, жүріс-тұрыстарының өзі ешкімге ұқсамайтыны, өзгеше тұрмыс құрып, өмір сүргенінің өзі адам күлерлік, ақылға сыймайтын әрі таңғаларлық көрініс десе де болады. Сал жорға немесе жүйрік ат мініп, қоржынын, қойны-қонышын асыл тас, қымбат бұйымға толтырып, елде жоқ ерекше үлгімен тігілген қымбат киім киіп келіп, өзі ұнатқан қызды ауылдың сыртына келіп аттан құлап жатады екен. Иә, аттан түсіп емес, әдейі құлап жатады екен. Жай жатпайды әрине, әндетіп, өлеңдетіп жатады. «Арқаның он бір салының» бірі Төлебай:
Он бір салдың біреуі Төлебай сал,
Салдықпенен қалмады сары атта жал.
Салдығымның белгісі сол емес пе,
Айжан, Күнжан екі қыз көтеріп ал! – деген.
Сөйтіп әлгі салды ауыл қыз-келіншектері киізге салып ауылға көтеріп әкелетін болған. Одан әрі ойын-сауық, ән, жыр, қыз-жігіт айтыстары сияқты өнер бәсекесіне жалғасады. Осындай қызық үстінде епті қыз-келіншектер салдың артып әкелген барлық асыл бұйымдарын қыл үстінен бөліп әкетеді. Мінген ат, ер-тоқымы да біреудің қолында кетеді. Ол аз болғандай, салдың үстіндегі киімдерін де сыпырып алып, салың ауылына әрі жаяу әрі жалаңаш қайтады. Бірақ сал бұған ренжімейді. Өйткені салдықтың шарты осындай. Сұрағанын бермесе немесе реніш білдірсе — ол сал емес. Ондай жігітті ел сал деп мойындамайды, қарсы алмайды.
Сал-серілердің салтанаты да өзгеше, айта қаларлықтай болған. Олар бір-біріне ұқсамауға, бірінің ісін бірі қайталамауға тырысқан. Және сондай ерекшелігімен аты қалған. Мысалы, Жетісудың Дәурен салының судан өткенде белбеуінің бір ұшы бергі, бір ұшы арғы жағаға жетеді екен. Бар байлығын салдың жолында сарп еткен Бәшен сал қайталанбас мінез-құлықтарымен Жеке сал атанған.
Мен өзім жасымнан-ақ Бәшен салмын,
Артылған қатарымнан әсем салмын.
Су ішпей, қымыз ішпей шөлдегенде,
Сүт ішкен тұмса қыздан көсем салмын, – дегені ел есінен әлі шықпаған (дерек Ш. Керімовтен алынды).
Торғай бойындағы Қыпшақ Елғон деген кісі «Құрым сал» атанамын деп, құрым киізден киім тіктіртіп, қызыл қасқа өгіз мініп, оның мүйізіне, құйрығына көк, сары, жасыл мата байлап барып, елді күлкіге қарқ қылған.
Сал-серілер кей жерлерде топ-топ болып жүріп, елді думанға, қызыққа бөлеген. Мысалы, Маңғыстау даласында Өскенбай бастаған «Адайдың жеті қайқысы», Шу өңірінде Сауытбек бастаған «ашаның алты салы», Дәурен сал бастаған «Жетісудың алты салы», Арқаның Төлебай бастаған «Арқаның он бір салы» осылай топтанып барып, бір-бірінен өнер асырған.
Өкінішке орай, қазақ өнерінің сал-серілер жасаған ұлы мұрасын қызыл империя жауыздықпен жойды. Жойып қана қойған жоқ, олардың атын өшірді. Алдын атты, артын барса келмеске жөнелтті. Үкілі Ыбырай, Мәди, Иманжүсіптер сол қызыл қырғынның құрбаны болды. Сал-серілік өнер мен салт-дәстүр де солармен бірге жойылды.
Сал-серілердің тағдырына əәсер еткен əәлеуметтік мəәселелерді талдап жазыңыз.
Қазақ əәдебиеті мен мəәдениетінің алтын қорына өз туындыларын қалдырған əәрі ақын,əәрі сазгер-сал-
серілер тобы.Елдің еркесі ен өнердің серкесі болған сал мен сері кім еді?Олардың қалдырған
туындыларының өзектілігі мен өміршеңдігі неде?Бұл сауалдарға жауап ала отырып,сал-серілер
шығармашылығы тікелей өз шығармашылығымен байланысты екендігін көреміз.Олардың
мұраларының өміршеңдігі осында жатыр деп ойлаймын.
Сал-серілер- айналасына өнер шамын жағып жүрсе де,өздері өмір сүрген ортада əәділетсіздікті ең
көп көрген адамдар.Біріншіден,сал-серілердің тағдырына əәсер еткен ел ішіндегі күштілердің
жасаған қиянаттары деп ойлаймын.Мысалы,күллі қазақ жұртына атағы жайылған Ақан серінің
өмірінің трагедиямен өткенін бəәріміз білеміз.Ақан серінің өмірінің соңында елден оқшауланып,жеке
өмір сүруіне не себеп болды?Бұған сол кездегі ел ішіндегі күштілердің жасаған зұлымдығы кіəәлі еді.
«Қас қылған жануарым Құлагерге,Жауызға бар тілегім өлең берсін...»деп жырлауының мəәнісі
осында жатыр.Мұсаны жаяу аттандырған,Біржанға қамшы тигізге,аяқ-қолын шынжырлатқан да
сол замандағы əәділетсіздіктің көрінісін байқатады.Жаяу Мұсаның «Жаныма батқандықтан
ашынамын,Мен неге жаяумын деп басыламын», - деуі зорлық-зомбылыққа қарсы өмшіл үнін
көрсетпеуі емес пе?
Сал-серілердің тағдырына əәсер еткен екінші бір əәлеуметтік мəәселенің бірі-олардың көбінің қуғын-
сүргінге ұшырауы.Бүкіл қазақ даласын шарпыған дүрбелең сал-серілер тағдырына да əәсер
етеді.Мысалы,атақты арындаған əәнші ƏӘсет сол дүрбелеңнің кесірінен Қытай жеріне көшуге
мəәжбүр болады.Ақын: «Жылап жүріп осы күнде елсағынып...»деген жолдардан шалғайда жүрген
бүкіл қандастары атынан сөйлейді.Атақты Сегіз серінің «Қашқын келбеті» өлеңінің тууы да
тікелей,қуғын-сүргінге байланысты.Патшаға қызмет етуден бас тартқан өнер иесі өмірін
қашқындықпен өткізеді.Өзінің өлеңінде: «Қазақты патша ағзам сатпақ
болды,Исатай,Махамбетті атпақ болды»,деп Шомбал биге жауап беруі ел ішіндегі келеңсіз
əәлеуметтік жағдайға қарсы үн көтеруі еді.
Ойымды қорытындылай келе,сал-секрілер тағдырына əәсер еткен əәлеуметтік мəәселелер көп екеніне
көзіміз жетеді. «Қолда барда алтынның қадірі жоқ» деп дана халқымыз айтқандай,дер кезінде сол
асылдарымызды бағалай алшмағанымызға жаным ауырады.Десе де,ақындарымыз өздерінің
қиянатқа ұшыраған тағдырларына қарсы тұрып,артқы ұрпаққа өшпес мұраларын қалдыра
білді.Олардың мұралары ғасырдан-ғасырға жалғасып,жасай береді деп ойлаймын.
Сал-серілердің жеке тағдырына әсер еткен әлеуметтік мәселелер ме, әлде ғашықтық па?
Әнші – ақындар поэзиясында – қазақ әдебиетіндегі ерекше дәстүр. Әнші ақындар поэзиясының ерекше дамыған кезі ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басы. Қазақстанның әр өлкесінен шыққан өнерпаздар халыққа өнер көрсете жүріп, әншілік-өнер мектептерін, орта дәстүрін орнықтырды. Әнші ақындар композиторлық дарынмен бірге тыңдаушысын арбап алатын сазы, құдіретті даусымен жұртшылыққа танылған.
Қазақ әнінің классик, биікке жетіп , формалық, әуендік жағынан байи түсуіне шексіз үлес қосқан әнші-ақындар. Олар көбіне пәк таза махаббатты, сұлу әйел сипатын, жастық шақ, жігіттік арман, ар намыс бостандығын жырлауғаден қойды. Ойымызды мәліметтермен дәлелдесек,оған Ақан сері, Біржан сал,Естай,Балуан-Шолақ,т.б. ақындардың шығармашылығын айтуға болады. Әйел заттың әдемі көрік-келбетін,жан-дүниесінің сұлулығын әсерлі жырлаған Ақан Серінің «Ақтоты», «Мақпал», «Перизат», «Ақсаусақ», «Жаман қыз», «Балқадиша» т.б. махаббат тақырыбына арнаған.Әнші ақындар шығармашылығының поэзиямызда өзгеше, орналы болып қалыптасуына қазақ даласындағы тарихи әлеуметтік жағдай ықпалын тигізді. ХІХ ғасырдағы сан қабатты өзгерістер, ежелгі салт-дәстүрдің, адам мен адам арасындағы қатынастардың басқаша өріс табуы әншілік поэзиямыздың қуаттана дамуына қолайлы жағдай тудырды. Жаяу Мұса,Сары Батақұлы,Қанапия, т.б. ақындар өлеңдерінде әлеуметтік теңсіздікті сынады.Мәселен, Жаяу Мұсаның «Ақсиса» - теңсіздікке, зорлықшыл,Қиянатшыл үстем топтардың іс-әрекетіне деген наразылық пен ыза-кектің уытты күшін көрсететін әлеуметтік мәні зор туынды.
Қорыта келе, біз бұл шығармада серінің тағдырын өзгерткен ғашықтық және әлеуметтік мәселе екенін байқаймыз. Сал – серілердің әр-қайсысы халықтың рухани тұрмысында өнерді насихаттап қана қойған жоқ. Әлеуметтік тұрғыда ой қозғап, қоғамдық мәселелер көтерді.Ұлт бірлігін, жерін сақтау,өнерді қастерлеу – ғасырдан ғасырға жеткен сал – серілер өнернамысының негізі болмақ.
Сал-серілердің өміріне әсер еткен әлеуметтік жағдай ма?
Әлде ғашықтық па?
Жаратылыстың пайда болысынан барлық адам заты өнерге, өлеңге жаны құмарта білді. Мұндай дәулеті мен думаны толы сәттерге қазақ xалқының да бет-бұрысы жаман емес еді!! Қонақжай xалық болғанынан ба, кез келген отырыста не жиында қолында асыл домбырасы мен аузында маржандай сөздері дайын тұратын суырыпсалма серілер мен бойжеткендер қатары өзгелерден артық болатын. Күміс көмей дауыстары салиқалы мазмұнға толы болды. Қазақ xалқында, әрі қазақ әдебиетінде ойып тұрып орын алатын, барлық жұртты ән мен жырға бөлеген, әрі өзекті мәселелерді күллі жұрттың көзінше жырлаған сал-серілер тізбегі қаншама? Біржанның Жанботасы, Ақанның Балқадишасы, Балуанның Ғалиясы, Жаяу Мұсаның Ақсисасы бәрі дерлік әлеуметтік қатыгез тап өкілдері мен сұлу қыздарына арналған-ды.
Өзіңдей Азнабайдың поштабайы
Қолымнан домбырамды алды тартып,
Тартса да, домбырамды бергенім жоқ
Есерді поштабайдың көргенім жоқ
Қанша қиналып жанына батса да, киелі домбырасының киесін сақтап қала алды.
Жанбота өзің-болыс, әкең-Қарпық
Ішінде сегіз болыс шенің артық
болыс болып, адамдарды қанап, сабап жатқанына шыдай алмаған Біржанның осы бір тармақтардан қалай ашынғанын байқай аламыз.
Басынан Жыландының құлағаным,
Кекілін телжиреннің, шіркін-ай сылағаным
«Кетті» деп Балқадишаны естігенде,
Құшақтап құз-жартасты, шіркін-ай, жылағаным?
деп, мәңгілік өлмейтұғын әніне арқау болған аңыз аруды осылайша жадынан шығармайды. Осы арада басты рөлде xалықты қанаған сұмпайылдар ма немесе қасы-көзі қиылған арулар болды ма? Менің түсінігім бойынша, екі жайтта қатар өрбіген мәселелер. Бірақ әлеуметтік мәселенің шындығын шырмайына батырып айтқанмен де, нәтижесі бұрыс болды. Ұнатқан қыздарына көңіл білдіргенмен де соңында армандарынан айырылған мәжнүндей қала берді. Тек ішкі жан-күй тебіреністерін өлең арқылы жеткізу құқығына ғана ие бола алды.
Алтын көрсе, періште жолдан таяр деген сөз нағыз қазаққа айтылған сынды. Себебі, байлық, атақ-даңқ үшін өрімдей қыздарды егде жасқа келген қарт кісілерге тұрмысқа беріп жатты. Әрине мұндай әлеуметтік теңсіздіктің жыршысы сол сал-серілер емес пе еді. Ресей патшалығы түгілі, қазақ басшылар өз қандастарын қанап, екі жүзділіктің ролін атқарды. Мұндай озбырлыққа жанымен қас болған сал-серілердің әндерінің бір баламасы да саяси істер болған.
Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін шығара келе, әр жылдардың сазгерлері, әнші ақындары болашақты жырлағаннан гөрі сол заманғы қиын кезеңді паш ететін болған. Ал қазіргі таңның әншілері не болмаса сал-серілері әлеуметтік жағдайдан бұрын, маxаббат, той-думан секілді әндерді көп жырлайды. Себебі, табыстың көзі де осы тақырыптар болары айдан анық. Ал салыстырмалы түрде қарайтын болсақ, байырғы сал-серілердің әндері әлдеқайда мағыналы, терең оймен жазылған.
Сал-серілердің жеке тағдырына әсер еткен әлеумет тік мәселелер ме, әлде ғашықтық па?
Лермонтов атындағы №17 жалпы орта мектебінің
қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі Айтаева М.М.
Сал-серілер — елдің өнері мен мәдениетінің көшбасшысы. Себебі тағдырлары халықпен етене байланысқан елдің еркесі, ойын-сауығының берекесі болды.
Сал-серілердің жеке тағдырына әсер еткен әлеуметтік мәселелер ме, әлде ғашықтық па? Халықтың мұң-мұқтажы, әлеуметтік теңсіздігі сал-серілердің жеке тағдырына тікелей әсер еткен деуге болады. Серілер – қоғамдық сананың, халықтық ойдың көрсеткіші болды.
Бұлай айтуға бір себеп, атақты Ақан серінің әндерінде қоғамдық өмірдің әлеуметтік мәселелері, ел билеген әкімдердің озбырлық әрекеттері шебер бейнеленеді.Әсіресе «Нұртазаға», «Шоғырмаққа», «Парашыл оязной», «Бір болысқа» тағы басқа өлеңдері қазақ арасындағы болыстық билікті сынауға арналады. Ол қоғам өмірі туралы терең толғанып, езілген елмен бірге күңіренеді. Өзінің «Заманға қарап», «Халқым сенген», «Асыл мен жасық» тағы басқа өлеңдерінің әлеуметтік мәні зор. Аталған туындыларда ақынның саяси-әлеуметтік қоғамдық көзқарасы анық байқалады. Азаттықтың тура жолын, өнер- білім мен жастар еркіндігін, махаббат азаттығын көкседі. Мұндай мысалдарды Біржан сал, Жаяу Мұса, Сегіз сері, Нияз сері т.т.б. шығармаларыан да көптеп кездестіре аламыз.
Ал сал-серілердің өмірінде махаббат машахаты орын алмады десем, қателескен болар едім. Ғашықтық, ынтызарлық әр адам бойында болатын табиғи сезім. Ғалым Ә. Марғұланның айтуынша, Дәурен Құдабайұлы айтулы сал болған кісі. Салдық құрып жүріп, жас күнінде шапырашты елінің сұлу қызына бәйек болып, оны алады. Бірақ, қыз келіншек болып, дүниеден ерте кетеді. Сөйтіп алған келіншегі қайтыс болса да, жас жігіт Дәурен сал одан кейін әйел алмауды өзіне ант етіп қояды. Бұл махаббат жолын қуған салдардың бір өзгеше қасиеті болатын. Тарихты сөйлететін болсақ, Ақан сері — Ақтоқты, Біржан сал — Ләйлім арасындағы махаббаттың шынайылығы аңызға айналғандығын білеміз.
Қорыта айтсақ, сал-серілік мәдени ғана емес, әлеуметтік-қоғамдық құбылыс ретінде әдебиетімізде алар орны ерекше. Бірақ, өкінішке қарай, бізге беймәлім сал мен серілердің әлі зерттеуді қажет ететіндігі жасырын емес. Бүгінгі ұрпақ бір бойында ақындық, күйшілік, әншілік өнері бар ерекше дарын иелерінің шығармашылығымен және өмірімен толық таныс емес, олар туралы зерттеп, зерделеп мәңгі өшпестей із қалдырғанымыз абзал.
Кім де кім, әділдік пен жақсылық үшін отқа түсуден
қорықпаса, онда ол батыр, яғни батырлық, ерлік осында жатыр.
Аристотель
Мен Абай Құнанбаевты суреткер ақын ретінде есімді танығалы бері білемін. Оның білімге, ғылымға жетелейтін өлеңдерімен сусындап келемін. Бертін келе, оның басқа шығармаларымен таныса отырып, батыстың ақындары мен философтарының еңбектеріне ден қойып, оқығанын білдім. Оған дәлел сөз – өз сөзі. Яғни «Шығысым - батыс боп кетті»- деуі. Шығыс классиктері:Фирдоуси, Науаи, Низами өз дастандарында, шығармаларында атақты грек қолбасшысы Александр Македонский туралы аңыздарды арқау еткен, мадақтаған. Дрэпер әйгілі философ Аристотелді мақтаса, Абай Аристотель даналығына, ақыл сөзіне сүйсінеді.Олай болса, «Ескендір» поэмасы-Абай поэмасының ішіндегі ең елеулісі, ақынның гуманистік ой-пікірлерін тереңірек танытатын шығармасы. Поэманың басты кейіпкері Ескендір-Шығыс елдеріне Ескендір Зұлқарнайын деген атпен тараса, Еуропаға Александр Македонский деген атпен тараған, белгілі қолбасшы жайлы аңыздар негізіне, жырларға кейіпкер болған патша.
Жоғарыда айтып өткенімдей, шығыс ақындары Ескендір образын ақылды, батыр деп ардақтап көрсеткен.Ал, Абай «Ескендір» дастанына ұстазы Аристотельді, Ескендірдің әкесі мен тұрған жерін, патшалығын қосып, өзінше жырлайды. Ақын поэманы Ескендірді мақтаншақ, қызғаншақ адам ретінде таныстырудан бастайды.Әрі қарай қанішер, қанағатты білмейтін адам ретінде сынайды.Елсіз шөлге жеткен кездегі әрекеттерінен қолбасшының мейірімсіз,қатыгез мінездерін анық байқауға болады.Ескендір тоқтау көрмей өскен, нәпсісін ешқашан жеңе алған емес. Қақпаны аша алмаған кезде ол ашуға ерік беріп, сабырлы бола алмайтынын көрсетеді. Меніңше, осы жаман қасиеттер қолбасшының әлсіздігінің анық дәлелі деп ойлаймын. Себебі, өз ішкі сезімдеріңді дер кезінде ақылға жеңдіріп, дұрыс шешім қабылдау - үлкен парасаттылықты қажет етеді.
Абайдың бұл шығармасы неміс романтикалық әдебиетінің көрнекті ақыны болған Альберт Фон Шамиссодан1844 жылыаударған В.А.Жуковский түпнұсқасына ұқсас болып келеді.Ақын Ескендірдің өмірбаяндық деректерін дәл келтіреді де, оның дүние жүзін жаулап алмақ болған шапқыншылық саясатын сынауға ауысады. Соған орай поэмаға жас кезінде тәрбиешісі болған ұлы философ – гуманист Аристотельді кіргізеді. Әңгімеде жауыздыққа жетелейтін тойымсыздық екенін көрсете келіп, әділдік, даналықты соған қарсы қояды.Қақпа мен адамның көз сүйегін символ ретінде алады да, ол жұмбақтарды ақылға шештіреді.
Аристотельдің даналық сөзі қанағатсыз Ескендірге ой салады, ол алған бетінен қайтады. Сөйтіп, ақын Аристотельге Ескендірді бағындырып, жауыздықты әділетке жеңгізеді. Поэмада аңыз сюжеті сақталғанмен, ақын оны өмір шындығына жақындатып, реалистік негізде баяндайды. Уақиға әділдік пен жауыздықтың бетпе-бет кездесуіне түйіседі де, іс-әрекеті біртіндеп ашылады. Поэманың бас кейіпкері Ескендір шығармадағы оқиға арқауы болып, оның өн бойында көрініп отырады.
334 сөз
№72 жалпы орта мектеп
қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі
Нарбек Клара Әріпбайқызы
Қазақ қызы! Осы бір аяулы есім жаныңды тербеп, жараңды емдеп, шабыттандырып, қолыңды сермеп, сезім гүлдеп, жүректегі отты үрлеп жібереді. Қазақтың мұңы, зары, арманы, үміті ардағы, аманаты, тарихи өмірі бәрі-бәрі қазақ қызының кірпігінде тұрғандай көрінеді.Ұлт болып ұйысуды, жұрт болып жұмылуда халық болып қайрат танытуды қазақ қызының атқарар рөлі, алар орны ерекше. Міне, асы қазақ қызына арнап шығармаған ақындар, сұлулығына тамсанып жырлаған жыршылар қазақта кемде- кем шығар! Соның ішіндегі Мұрат Мөңкеұлының «Қыз» өлеңі өте ерекше. Бұл өлеңді оқи отырып, ойыма «Қыз Жібек» жыры түседі. Екі шығарманың қандай ұқсастықтары мен айырмашылықтары бар? Бір жағынан, ұқсатықтарына тоқталсақ, Мұрат Мөңкеұлының өлеңіндегі қыз сипаты ақ моншақтай әдемі, әдемілігі соншалықты, ақ жүзінің сәулесі жерге түссе сары алтындай көрінеді. Ол-құрбыларының алды болған байдың қызы.Тісі маржандай сөзі жағымды, сөйлесе тілінен сүт шығады. Келген адам қасынан кеткісі келмейтін. Сол әдемілігі соншалықты, әлемді мойындатады. Көзі жанып тұрған шоқтай , дидары қоғалы көлдің құрағындай. Бойы ұзын, білегі жіңішке, белі нәзік. Екінші жағынан айырмашылықтарын да қарастыруға болады. Мұрат Мөңкеұлының «Қыз» өлеңінде қазақ халқының салт-дәстірінің бірі қызды құтты орынға қондыру бейнеленген. Автордың айтпағы, «Қыз мұраты-кету» демекші, қыз өз ата-анасының дәулетіне шалықтап өскенімен, бір күні олда ұясынан ұшып, өз орнын табады. Ал Жібек образы эпоста идеал болып суреттеледі. Жібек тірі жанды менсінбейді, бұла болып өскен ерке әрі өр мінезді. Сонымен қатар, онда қыз сипаты ғана емес, қыздың сезімі бейнеленген. Сұлулығымен қоса, адам әйел екендігі көрінеді.
Менің ойымша, екі шығармадағы қыз сипаты ұқсас болғанымен, олардың әрқайсысы жеке тұлға. Біріншідегі қыз сипаты тұрмыс құрарға дейінгі болса, екіншідегі тұрмыстағы сипат болып табылады. Қай шығарманы алсақ та, ертедегі қазақ қызының бейнесі шебер суреттелген деп ойлаймын.
252 сөз
Лермонтов атындағы
№17 жалпы орта мектеп
қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімі
Исатаева Жансая
Шәкәрім - Абай дәстүрін жалғастырушы әрі жалғастырып қана қоймай, оны түрлентіп түлету арқылы жаңа сапаға көтерген ұлы тұлға. Өзінің алғашқы шығармаларының бірі «Жастарға» атты өлеңінде ақын өзіне де, өзгеге де Абайды бағыт сілтеуші, жолбасшы ретінде ұсынды. Өлеңде жас ақынның сезімталдығы мен көрегендігі танылды. Сол кезде небары отыздан жаңа асқан Абайдың кемеңгерлігін, даналығын, парасатын бағалай білудің өзі Шəкəрімнің осы қасиеттерін дəлелдей түседі.
«Жастарға» өлеңінде Абай тағылымына деген адалдығы айқын аңғарылады. Мұнда Абайдың рухани тұлғасы сомдалып, оның биік болашағымен даналығы жастарға үлгі етіледі. Шəкəрім өлең арқылы халықты бақытқа, жақсы өмірге жеткізудің бірден-бір жолы — ғылым мен өнерде, адалдық пен əділдікте деген ой айтады жəне қазақ жастарын соған үндейді:
Кел, жастар, біз бір түрлі жол табалық,
Арам айла, зорлықсыз мал табалық,
Өшпес өмір, таусылмас мал берерлік.
Бір білімді данышпан жан табалық,- деген өлең жолдары жастарға айтылатын тілек түрінде жазылған. Бұл - Абайдың салып кеткен соқпағы, Абай дəстүрі.
Сонымен қатар, Абай халықтың рухани әлемін түзетуші, ой-санасына білім, ғылым, ақыл, әділдікті мұрат етуші ретінде:
Мынау Абай – бір ғалым жол шығарлық,
Замандасы болмады сөзді ұғарлық.
Амалы жоқ, айналды енді бізге,
Күн туды етегіне жабысарлық, -деген жолдардан көруге болады. Шәкәрім ақын Абай тұлғасын болашақ ұрпақ санасына жеткізуде оның ұстанған мақсатын, шығармашылық бағытын, рухын терең түсіне отырып оны көркем бейнелей білген. Шәкәрімнің «Жастарға» өлеңінің мәні жайында профессор Б.Әбдіғазиұлы: «Шәкәрім өлеңдерінде сомдалатын осындай нақты тұлғалардың ең шоқтығы биігі – ұлы Абай ақынның бейнесі. Бозбала шағында жазған «Жастарға» атты өлеңінде-ақ ол Абайдың рухани дүниеміздегі орнына көрегендікпен баға берді. Абайды ұлттың ұстазы дәрежесіне көтереді» –дейді.
Қорытындылай келгенде айтарым, Шəкəрім поэзиясының құндылығы — осындай жаңа, қуатты идеяларды астарлап болса да жеткізе білуінде. Сондықтан да қос алыптың шалқар дүниетанымы, нұрлы жаны, талантты тебіренісі, өзгеше бітімі, биік мақсұты, ақыл-ой тереңдігі қазақ халқының арымайтын рухани биігі болып қала бермек. Біз, жастар, өлеңде айтылған үлгі-өнегені бойымызға сіңіре білуіміз керек.
290 сөз
№19 Ө.Жәнібеков атындағы
жалпы орта мектеп
11 «А» сынып оқушысы
Райымқұлова Альмира
Мұнан соң қилы-қилы заман болар,
Заман азып, заң тозып, жаман болар.
Асан қайғы
Бағзы заманнан бері қарай өмір сүрген ақын, жыраулар қазақ жеріндегі замана көшінің бағыт-бағдарын елден бұрын бағамдап, өмір ағымының беталысын, тіршілігінің тынысын көріпкелдей дөп басып танып отырған. Тыстан келетін қауіп-қатерлерді алдын-ала сезіп –біліп отырған. Ел басына күн туған шақта отты жырларымен қалың қазақтың жігерін жанып, тұтастық пен бірлікке шақырған. Жылжып келе жатқан қасіреттенхалқын сақтандырып жырмен зар илеген.
Ресей патшалығы қазақ жеріне де отаршыл, озбыр саясат жүргізе бастады. Орыстар қазақ елін еріксіз билеп-төстеп, елдің шұрайлы , құйқалы өңірлерін емін-еркін егеленіп , халықты жерінен , дінінен, тілінен бездіруге әрекет жүргізді. Қан қақсаған, езгіден жабығып, қанаудан тарыққан халыққа тек мұңдас болған бір шоғыр «зар заман ақындары» еді. Сол бір сыпыра көшті бастап тұрған белгілі, белді ақын Шортанбай Қанайұлы. Өзінің бойына туа біткен дарынын осы жолға әкелмеске амал болмады, ақырында толғау айтса –толғап айтатын, жыр айтса- төкпелеп төгетін ақынға айналады. Шортанбай шығармаларында ХІХ ғасырдағы қазақтың өмірі мен шындығы шынайы болмысымен суреттеледі. Әсіресе, елдің тұрмыс-тірлігі, жоқ –жұтаңдардың жағдайы ақынды қатты толғандырып, жат-жұрттық келімсіктерден қазақ жерін талапайға сала бастауы ақынға шаншудай қадалады. Ақынның « Зар заман» өлеңінде бейбіт күндердің келмеске кеткеніне налып, халқына ащы шындықты айтып, мамыражай заманды аңсайды. Ел ішіндегі әлеуметтік мәселені жырға арқау етіп, жұртқа төрелік айтатын билер мен ел билеушілерінің парақорлығы мен әділетсіздігін , ел ішіндегі алауыздықты тағы басқа да мін-қылықтарды шариғат жолымен кінәлап, бұрынғы өтіп кеткен замандағы билердің әділ іс-әрекеттерін аңсайды. Оны мына жолдардан байқауға болады.
...Мына заман қай заман?
Азулыға бар заман
Азусызға тар заман
Мұның өзі зар-заман..., - деп кейпі қашқан заманның кесір-кесапатын ашына жырлап, батыл толғайды. Аласапыраны көп алмағайып замандағы өзгерістер мен жаңалық біткенді танығысы келмей, үрке қарап , келешекке қүмәнмен қарайды. Қазақ жеріндегі ел билеушілерді сын садағына алып, заман ағымының беталысының қалыптан ауып, теңдіктің ауытқуын қуара білдіреді. Адам баласының жұрдай болған қасиеттеріне тоқталып, қыздан ұят кетіп, ұлдан намыс кетіп ар-ұят азайған заманның зарын бірге жырлайды. Сол замандағы қоғамның жай-жапсарын зерделеп, залалды зардабын елге түсіндірді, салдарынан сақтандырды, кесапаттың алдын-алуға жатпай-тұрпай жұртын үгіттеп, ілгері жетеледі. Ел үшін дендей бастаған әр түрлі теңсіздіктерге, алауыздық пен бейәдептікке тоқтау салғысы кеп, аянбай күреседі. Неліктен Шортанбай заманды қатаң сынға алып, тарлығымен зарлығының белгілерін шегелейді?
Тарлығының белгісі:
Жақсы – жаннан түңілген,
Жаман – малдан түңілген ,
Мұсылманнан хал кетті.
Мұның өзі-тар заман. Расында да жақсы өмірден баз кешіп, тіршіліктен еш үміт күтпейтін жағдайға жетті. Зар заман ағымының беталысының қалыптан ауып, адамдар арасындағы әлеуметтік теңдіктің ауытқуын, осыдан барып кедей мен жарлының базынасын жырларында түйіндеген.
Зарлығының белгісі:
Бір-бірлерін күндеген,
Жай жайына жүрмеген,
Мұның өзі – зар заман ... – деп , кейпі қашқан түнеріп келе жатқан қара бұлтты көрсетеді. Халықтың азғындалып, бір-бірін күндеп, мінеуден басқа тірлігі қалмағанына ашынады. Заманның бұзылғанына назары болған ақын «әуелгі заманның» енді қайта келмейтіндігіне құдасы жоқ құлдың ,қонысы жоқ байдың озатынына, «байдың тілін жарлы алмай , ханның тілін қара алмай» өздері де жөнін біле алмайтынына қынжылыс білдіреді.
Бүгінгі ұрпақтың қой басына бозторғай жұмыртқалаған заманда күн кешіп жатқанына тәубә. «Зар заман» сияқты өлеңдерді оқи отырып, жауапкершілігіміздің артады.
467 сөз
№25 Т.Рысқұлов атындағы мектеп-гимназия
11 «Ә» сынып оқушысы Алмашова Камилла
Пән мұғалімі Б.Н.Азимханова
Әлде ғашықтық па?
Жаратылыстың пайда болысынан барлық адам заты өнерге, өлеңге жаны құмарта білді. Мұндай дәулеті мен думаны толы сәттерге қазақ xалқының да бет-бұрысы жаман емес еді!! Қонақжай xалық болғанынан ба, кез келген отырыста не жиында қолында асыл домбырасы мен аузында маржандай сөздері дайын тұратын суырыпсалма серілер мен бойжеткендер қатары өзгелерден артық болатын. Күміс көмей дауыстары салиқалы мазмұнға толы болды. Қазақ xалқында, әрі қазақ әдебиетінде ойып тұрып орын алатын, барлық жұртты ән мен жырға бөлеген, әрі өзекті мәселелерді күллі жұрттың көзінше жырлаған сал-серілер тізбегі қаншама? Біржанның Жанботасы, Ақанның Балқадишасы, Балуанның Ғалиясы, Жаяу Мұсаның Ақсисасы бәрі дерлік әлеуметтік қатыгез тап өкілдері мен сұлу қыздарына арналған-ды.
Өзіңдей Азнабайдың поштабайы
Қолымнан домбырамды алды тартып,
Тартса да, домбырамды бергенім жоқ
Есерді поштабайдың көргенім жоқ
Қанша қиналып жанына батса да, киелі домбырасының киесін сақтап қала алды.
Жанбота өзің-болыс, әкең-Қарпық
Ішінде сегіз болыс шенің артық
болыс болып, адамдарды қанап, сабап жатқанына шыдай алмаған Біржанның осы бір тармақтардан қалай ашынғанын байқай аламыз.
Басынан Жыландының құлағаным,
Кекілін телжиреннің, шіркін-ай сылағаным
«Кетті» деп Балқадишаны естігенде,
Құшақтап құз-жартасты, шіркін-ай, жылағаным?
деп, мәңгілік өлмейтұғын әніне арқау болған аңыз аруды осылайша жадынан шығармайды. Осы арада басты рөлде xалықты қанаған сұмпайылдар ма немесе қасы-көзі қиылған арулар болды ма? Менің түсінігім бойынша, екі жайтта қатар өрбіген мәселелер. Бірақ әлеуметтік мәселенің шындығын шырмайына батырып айтқанмен де, нәтижесі бұрыс болды. Ұнатқан қыздарына көңіл білдіргенмен де соңында армандарынан айырылған мәжнүндей қала берді. Тек ішкі жан-күй тебіреністерін өлең арқылы жеткізу құқығына ғана ие бола алды.
Алтын көрсе, періште жолдан таяр деген сөз нағыз қазаққа айтылған сынды. Себебі, байлық, атақ-даңқ үшін өрімдей қыздарды егде жасқа келген қарт кісілерге тұрмысқа беріп жатты. Әрине мұндай әлеуметтік теңсіздіктің жыршысы сол сал-серілер емес пе еді. Ресей патшалығы түгілі, қазақ басшылар өз қандастарын қанап, екі жүзділіктің ролін атқарды. Мұндай озбырлыққа жанымен қас болған сал-серілердің әндерінің бір баламасы да саяси істер болған.
Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін шығара келе, әр жылдардың сазгерлері, әнші ақындары болашақты жырлағаннан гөрі сол заманғы қиын кезеңді паш ететін болған. Ал қазіргі таңның әншілері не болмаса сал-серілері әлеуметтік жағдайдан бұрын, маxаббат, той-думан секілді әндерді көп жырлайды. Себебі, табыстың көзі де осы тақырыптар болары айдан анық. Ал салыстырмалы түрде қарайтын болсақ, байырғы сал-серілердің әндері әлдеқайда мағыналы, терең оймен жазылған.
№25 Т.Рысқұлов атындағы мектеп-гимназияның
10 «Б» оушысы Қалқаман Әсем
Пән мұғалімі Ә.Т. Дәрменбай
Сал-серілердің (әнші-ақындардың ) өлеңдеріндегі қыз сипатын талдап жазыңыз
Сал-серілер ертеден сақталып келе жатқан, халқымыздың күнделікті тіршілігіне енген, қазақ мәдениетінің бір жарқын бейнелері ғой, шіркін. Ең алдымен, сал-серілер өз поэзияларында адамгершілік, бейбітшілік, ел-жұрттың ынтымағы туралы ой толғаса, енді бірінде жігіттік дәурен менен қыз баласы туралы да айтып отырған. Қазақ халқының ежелден қыз баласына, оның тағдыры мен тәрбиесіне осы сал-серілеріміздің шығармаларынан-ақ байқаймыз.
Сал-серілеріміздің ішінде есімі кеңінен таралған Ақан сері де қыз баласының сұлулығын қоса отырып, поэзиясына ерекше бір көрік берген. Ақан серінің «Ақтоқты», «Мақпал», «Балқадиша»,т.б. әндері қыз жанының сұлулығын жарқырата көрсетумен бірге, махаббат құдіретін асқақтата суреттеуімен құнды. Маған осылардың ішінде Балқадиша қыздың тағдыры ерекше әсер береді. Ақан серінің осы бір өлеңін естігенде көз алдыма күннің суық ызғарынан бүршік жара алмай, үсіп қалған жас ағаш елестейді. Қыздарын ұзатып отырған ата-анасы - күннің ызғары болса, жас ағаш, әрине, бұл – Қадиша жан. Өз теңін таппай жатып үлкен шалға атастырылып кете барған жас қыздың аяулы жүзін көріп, сірә, Ақан атамыз шыдай алмаған болар. Бірақ қандай жағдай, қандай тағдыр болмасын сал-серілеріміз қазақ қыздарының жан дүниесін қылықты етіп суреттеген. Біржан сал да Ләйлім қызды «Таудан аққан сен бір бұлақ...»деп, сұлулығын таза мөлдір суға, ал күлкісін сол судың сыңғыр үніне теңеген. Менің ойымша, мұның өзі – қыз баласына деген құрметі мен сыйластығының айрықша белгісі.
Қорыта айтқанда, «Қыз тәрбиесі – ұлт ұяты» демекші, қазақ қызы қазақтың үкілеген үміті, аманаты, ар-намысы болғандықтан, жаңа ғасыр азаматтарын нәзік жандыларды сыйлауға, құрметтеуге, қорғауға шақырамын.
Шәкәрім Құдайбердиев «Жастарға» өлеңінде жастарды неге Абай
арқылы түзеткісі келді?
«Жастарға» өлеңі –Шәкәрімнің ағартушылық нысанын жария еткен әйгілі туындысы. Абай көтерген адам болуға ,азамат болуға шақырады.Ал қазіргі таңда Шәкәрім айтқан Абайдың толық адам болу қасиеттері жастар бойынан табыла ма? Осы сауал төңірегіндемен өз көзқарасымды ашып көрсетсем деп едім.
Қазақ халқының тарихы мен мәдениетінде өзіндік із қалдырған , Ұлы Абай мектебінің дәстүрін жалғастырушы Шәкәрім Құдайбердіұлы "Жастарға" деген өлеңінде өз ортасынан білімді,әрі ойшыл жан деп Абайды ғана таныған . Біріншіден, оның өнеге көрген ортасы Абай әулеті еді. Екіншіден, жетімдік көрмей өсуіне себеп болған Абайдың тағылымы еді.Сондықтан да жастарды адалдықты сүюге,арамдық-қулықтан қашуға,үлкеннің ақылын тыңдауға шақырды.Осындай игі қасиеттерді бойына сіңіріп өскен жастар жалын жүректі,өршіл намысты,биік рухты болса,ол елдің еңсесі де биік болмақ .
Шәкәрім «Жастарға»өлеңі арқылы жастарды Абай арқылы түзеткісі келді. Абайдың арман-мұратын білім,ғылым үйренуді , адал еңбек етуді,адамгершілікті,әділдікті ту етіп көтеру,надандық,алауыздықтан аулақ болуға шақырады.Оны ақын "Жастарға" өлеңінде: "... Бір білімді данышпан жан табалық,
... Ал енді олай бола кімді алалық?...
...Жалыналық, Абайға жүр, баралық!"- дейтіні де сондықтан. Ол жастардың өмірлік мақсаты туралы айта отырып,өзінің өнерпаздық бағытын да айқындайды. «Қазақта қай жақсы бар сөз саларлық?» деген сауал қойып,кім болса да үлгі аларлық «білімді,данышпан»,шынайы ғалым Абай дейді.Шәкәрім өмір бойы ақ пен қара,әділдік пен зұлымдықтың құрбаны болып өтті.
Қазақ қашанда жамандығын жасырып,жақсылығын асырып айтқан халық қой.Десек те, жастар тәрбиесінің көлеңкелі тұстарын жасырып,қоғам өмірі үшін аса маңызды бұл мәселеге атүсті қарауымыз өз тамырымызға балта шабумен бірдей.Соңғы кезде замандас құрбыларымның бойындағы теріс қылықтарды,қазақи бояуға мүлдем ұқсамайтын жат бейнелерді көріп қынжыламын.Дегенмен, бостандығымызды баянды етер болашақтың барыс жүрек ,Қырандай күшті, арыстандай айбатты,жолбарыстай қайратты бар жастарымыздың ел игілігі үшін атқарылып жатқан бастамалардың басы-қасында жүргені де қуантады.Сондықтан, тәуелсіз мемлекеттің іргетасын қалаушы «Сенде бір кірпіш дүниеге,кетігін тап та бар қалан»,-деп Абай атамыз айтқандай,Отанымның өркендеп өсуіне бар күш-жігерімді аямаймын.
Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін айтар болсақ, Шәкәрім шығармаларында айтылған Абай бойынан үйренерлік адами құндылықтарды басты орынға қойса,нұр үстіне нұр болар еді.Ұлттың бүгіні мен келешегі-белсенді жастардың қолында .
14.Әнші-ақындардың өлеңдеріндегі серілік табиғатын
талдап жазыңыз.
Өлең емізіп, өнер сауғызған қазақ жері «сегіз қырлы, бір сырлы» әнші- ақындар шығармашылығымен бай. Сал-серілер мұралары – қазақ поэзиясын көкке көтеріп, жұлдызын жарқыратты. «... қазақ поэзиясының көкжиегін кеңейткен, тың өрістерге көтерген арна екені дау тудырмайды»( профессор Ш.Керимов) деп бағаланған серілік өнердің табиғаты қайдан бастау алып жатыр?
Біріншіден, сал- сері десе, көз алдыма қызылды- жасылды киім киген, қолында үкілі домбыра, астында сүйріктей сәйгүлік ат мініп, елін жырға бөлеген адам елестейді. Өйткені сал-серілік екінің бірінің қолынан келе бермейді. Оған үлкен өнер: ақындық, әншілік, күйшілік, серілік керек. Олардың жүрген жері той, думан, қызық, мереке болғандықтан, ел-жұрт өздерінің серкесі, еркесі, мақтанышын шапан жауып көтермелеген. Сал-серілерді Әз- Жәнібек, Абылай хандардың өзі жоғары бағалаған, құрмет көрсеткен. Осындай серілік өнер бүгінгі таңда неге жоқ деген сұрақ мені қатты ойландырады. Әлде заманына қарай адамы ма...
Екіншіден, сал-серілер – суырып салма айтыскер ақын болған. Сөз қадірін пайымдағыш зеректік көрінеді әр сөздерінде. Мысалы,Біржан салдың Сарамен айтысында – суырып салма ақындығы, шешен сөздері күні бүгінге дейін үлгі.
«Аққудай аспандағы мың құбылып,Сал Біржан ән салуға ерінбейді»,
«Сайраған орта жүздің бұлбұлымын», «Міні жоқ бізден шығар сөз бедері» деген сияқты сөз айшықтарын ұтымды қолдана білген. Бүгінгі айтыс саңлақтарына Біржан, Үкілі Ыбырай, Ақан серілердің сөз мәдениеті жетпей жатқан сияқты. Сондықтан әнші -ақындардың шығармалары әдеби қауымның ортасында терең зерттелуі қажет, өйткені олардың шығармашылығы әлі толық бағасын алған жоқ.
Үшіншіден, олардың жандары сұлулыққа құштар. Ақындардың сүйіспеншілік жырларынан жастық шақтың ыстық лебі есіп тұрады. Мысалы, Сегіздің өлеңдерінде сұлу қыздар «аққу», «кер марал», «шынар» бейнесінде көрінсе, Ақан сері қыз сұлулығын одан әрі құбылтады. «Ажарың ақ жамбыдай жарқылдаған», «Сармойын аққумысың көлге тартқан»секілді сөз маржандарын тере білді. Балуан Шолақ та « Қаршыға төс, қаз мойын Ғалияжан, Әлдеқандай болады заманымыз» деп ғашығы Ғалияның әсемдігін жырына қосқан. Серіліктің бір табиғаты шығар, өмірдің әр қырынан сұлулықты таба білулері. Өйткені олар өмірге өлердей ғашық. Осы өмірге деген құштарлық бәрімізге де қажет.Тағы бір ескерер жай, сал- серілер өте ержүрек келген. Олар халықтың мұңын жоқтаушысы болды. Ащы шындықты бетке айта білді. Оны Біржан салдың «Сен түгіл, патшаға да бас ұрмаймын» деп асқақ сөйлегенінен-ақ түсінеміз. Олар өз заманының байына да, болысына да бас имеген. Мәңгілік елдің ұландарына осы өршілдік әрқашан серік болсын.
Сал-серілердің – тума таланты, ғажап дауысы, сұлу бейнесі, көркем келбеті оларды өз ортасынан бір сатыға жоғары көтеріп тұрды.Сал-серілік - қайталанбас біртұма қасиетті өнер.
Сал-серілердің ұлт мәдениеті мен өнеріне қосқан үлесі өте зор. Олар сал-серілікпен бірге халықтың басқа жұртта кездесе бермейтін жомарттық, мәрттік, ерлік, өнерпаздық сияқты артық қасиеттерді көрсете білген әрі оны ұстай білген ерекше тұлғалар. Байлық пен өнердің қызығын ел-жұртқа әйгілеп, артына аңызға бергісіз өнер мұрасын қалдырған сал-серілердің өз заманындағы орны мен қызметі адам айтса нанғысыз таңғажайып оқиға деп бағалауға болар еді. Әсіресе салдың ісі мен мінез-құлқы, әдет-салты, жүріс-тұрыстарының өзі ешкімге ұқсамайтыны, өзгеше тұрмыс құрып, өмір сүргенінің өзі адам күлерлік, ақылға сыймайтын әрі таңғаларлық көрініс десе де болады. Сал жорға немесе жүйрік ат мініп, қоржынын, қойны-қонышын асыл тас, қымбат бұйымға толтырып, елде жоқ ерекше үлгімен тігілген қымбат киім киіп келіп, өзі ұнатқан қызды ауылдың сыртына келіп аттан құлап жатады екен. Иә, аттан түсіп емес, әдейі құлап жатады екен. Жай жатпайды әрине, әндетіп, өлеңдетіп жатады. «Арқаның он бір салының» бірі Төлебай:
Он бір салдың біреуі Төлебай сал,
Салдықпенен қалмады сары атта жал.
Салдығымның белгісі сол емес пе,
Айжан, Күнжан екі қыз көтеріп ал! – деген.
Сөйтіп әлгі салды ауыл қыз-келіншектері киізге салып ауылға көтеріп әкелетін болған. Одан әрі ойын-сауық, ән, жыр, қыз-жігіт айтыстары сияқты өнер бәсекесіне жалғасады. Осындай қызық үстінде епті қыз-келіншектер салдың артып әкелген барлық асыл бұйымдарын қыл үстінен бөліп әкетеді. Мінген ат, ер-тоқымы да біреудің қолында кетеді. Ол аз болғандай, салдың үстіндегі киімдерін де сыпырып алып, салың ауылына әрі жаяу әрі жалаңаш қайтады. Бірақ сал бұған ренжімейді. Өйткені салдықтың шарты осындай. Сұрағанын бермесе немесе реніш білдірсе — ол сал емес. Ондай жігітті ел сал деп мойындамайды, қарсы алмайды.
Сал-серілердің салтанаты да өзгеше, айта қаларлықтай болған. Олар бір-біріне ұқсамауға, бірінің ісін бірі қайталамауға тырысқан. Және сондай ерекшелігімен аты қалған. Мысалы, Жетісудың Дәурен салының судан өткенде белбеуінің бір ұшы бергі, бір ұшы арғы жағаға жетеді екен. Бар байлығын салдың жолында сарп еткен Бәшен сал қайталанбас мінез-құлықтарымен Жеке сал атанған.
Мен өзім жасымнан-ақ Бәшен салмын,
Артылған қатарымнан әсем салмын.
Су ішпей, қымыз ішпей шөлдегенде,
Сүт ішкен тұмса қыздан көсем салмын, – дегені ел есінен әлі шықпаған (дерек Ш. Керімовтен алынды).
Торғай бойындағы Қыпшақ Елғон деген кісі «Құрым сал» атанамын деп, құрым киізден киім тіктіртіп, қызыл қасқа өгіз мініп, оның мүйізіне, құйрығына көк, сары, жасыл мата байлап барып, елді күлкіге қарқ қылған.
Сал-серілер кей жерлерде топ-топ болып жүріп, елді думанға, қызыққа бөлеген. Мысалы, Маңғыстау даласында Өскенбай бастаған «Адайдың жеті қайқысы», Шу өңірінде Сауытбек бастаған «ашаның алты салы», Дәурен сал бастаған «Жетісудың алты салы», Арқаның Төлебай бастаған «Арқаның он бір салы» осылай топтанып барып, бір-бірінен өнер асырған.
Өкінішке орай, қазақ өнерінің сал-серілер жасаған ұлы мұрасын қызыл империя жауыздықпен жойды. Жойып қана қойған жоқ, олардың атын өшірді. Алдын атты, артын барса келмеске жөнелтті. Үкілі Ыбырай, Мәди, Иманжүсіптер сол қызыл қырғынның құрбаны болды. Сал-серілік өнер мен салт-дәстүр де солармен бірге жойылды.
Қазақ əәдебиеті мен мəәдениетінің алтын қорына өз туындыларын қалдырған əәрі ақын,əәрі сазгер-сал-
серілер тобы.Елдің еркесі ен өнердің серкесі болған сал мен сері кім еді?Олардың қалдырған
туындыларының өзектілігі мен өміршеңдігі неде?Бұл сауалдарға жауап ала отырып,сал-серілер
шығармашылығы тікелей өз шығармашылығымен байланысты екендігін көреміз.Олардың
мұраларының өміршеңдігі осында жатыр деп ойлаймын.
Сал-серілер- айналасына өнер шамын жағып жүрсе де,өздері өмір сүрген ортада əәділетсіздікті ең
көп көрген адамдар.Біріншіден,сал-серілердің тағдырына əәсер еткен ел ішіндегі күштілердің
жасаған қиянаттары деп ойлаймын.Мысалы,күллі қазақ жұртына атағы жайылған Ақан серінің
өмірінің трагедиямен өткенін бəәріміз білеміз.Ақан серінің өмірінің соңында елден оқшауланып,жеке
өмір сүруіне не себеп болды?Бұған сол кездегі ел ішіндегі күштілердің жасаған зұлымдығы кіəәлі еді.
«Қас қылған жануарым Құлагерге,Жауызға бар тілегім өлең берсін...»деп жырлауының мəәнісі
осында жатыр.Мұсаны жаяу аттандырған,Біржанға қамшы тигізге,аяқ-қолын шынжырлатқан да
сол замандағы əәділетсіздіктің көрінісін байқатады.Жаяу Мұсаның «Жаныма батқандықтан
ашынамын,Мен неге жаяумын деп басыламын», - деуі зорлық-зомбылыққа қарсы өмшіл үнін
көрсетпеуі емес пе?
Сал-серілердің тағдырына əәсер еткен екінші бір əәлеуметтік мəәселенің бірі-олардың көбінің қуғын-
сүргінге ұшырауы.Бүкіл қазақ даласын шарпыған дүрбелең сал-серілер тағдырына да əәсер
етеді.Мысалы,атақты арындаған əәнші ƏӘсет сол дүрбелеңнің кесірінен Қытай жеріне көшуге
мəәжбүр болады.Ақын: «Жылап жүріп осы күнде елсағынып...»деген жолдардан шалғайда жүрген
бүкіл қандастары атынан сөйлейді.Атақты Сегіз серінің «Қашқын келбеті» өлеңінің тууы да
тікелей,қуғын-сүргінге байланысты.Патшаға қызмет етуден бас тартқан өнер иесі өмірін
қашқындықпен өткізеді.Өзінің өлеңінде: «Қазақты патша ағзам сатпақ
болды,Исатай,Махамбетті атпақ болды»,деп Шомбал биге жауап беруі ел ішіндегі келеңсіз
əәлеуметтік жағдайға қарсы үн көтеруі еді.
Ойымды қорытындылай келе,сал-секрілер тағдырына əәсер еткен əәлеуметтік мəәселелер көп екеніне
көзіміз жетеді. «Қолда барда алтынның қадірі жоқ» деп дана халқымыз айтқандай,дер кезінде сол
асылдарымызды бағалай алшмағанымызға жаным ауырады.Десе де,ақындарымыз өздерінің
қиянатқа ұшыраған тағдырларына қарсы тұрып,артқы ұрпаққа өшпес мұраларын қалдыра
білді.Олардың мұралары ғасырдан-ғасырға жалғасып,жасай береді деп ойлаймын.
Әнші – ақындар поэзиясында – қазақ әдебиетіндегі ерекше дәстүр. Әнші ақындар поэзиясының ерекше дамыған кезі ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басы. Қазақстанның әр өлкесінен шыққан өнерпаздар халыққа өнер көрсете жүріп, әншілік-өнер мектептерін, орта дәстүрін орнықтырды. Әнші ақындар композиторлық дарынмен бірге тыңдаушысын арбап алатын сазы, құдіретті даусымен жұртшылыққа танылған.
Қазақ әнінің классик, биікке жетіп , формалық, әуендік жағынан байи түсуіне шексіз үлес қосқан әнші-ақындар. Олар көбіне пәк таза махаббатты, сұлу әйел сипатын, жастық шақ, жігіттік арман, ар намыс бостандығын жырлауғаден қойды. Ойымызды мәліметтермен дәлелдесек,оған Ақан сері, Біржан сал,Естай,Балуан-Шолақ,т.б. ақындардың шығармашылығын айтуға болады. Әйел заттың әдемі көрік-келбетін,жан-дүниесінің сұлулығын әсерлі жырлаған Ақан Серінің «Ақтоты», «Мақпал», «Перизат», «Ақсаусақ», «Жаман қыз», «Балқадиша» т.б. махаббат тақырыбына арнаған.Әнші ақындар шығармашылығының поэзиямызда өзгеше, орналы болып қалыптасуына қазақ даласындағы тарихи әлеуметтік жағдай ықпалын тигізді. ХІХ ғасырдағы сан қабатты өзгерістер, ежелгі салт-дәстүрдің, адам мен адам арасындағы қатынастардың басқаша өріс табуы әншілік поэзиямыздың қуаттана дамуына қолайлы жағдай тудырды. Жаяу Мұса,Сары Батақұлы,Қанапия, т.б. ақындар өлеңдерінде әлеуметтік теңсіздікті сынады.Мәселен, Жаяу Мұсаның «Ақсиса» - теңсіздікке, зорлықшыл,Қиянатшыл үстем топтардың іс-әрекетіне деген наразылық пен ыза-кектің уытты күшін көрсететін әлеуметтік мәні зор туынды.
Қорыта келе, біз бұл шығармада серінің тағдырын өзгерткен ғашықтық және әлеуметтік мәселе екенін байқаймыз. Сал – серілердің әр-қайсысы халықтың рухани тұрмысында өнерді насихаттап қана қойған жоқ. Әлеуметтік тұрғыда ой қозғап, қоғамдық мәселелер көтерді.Ұлт бірлігін, жерін сақтау,өнерді қастерлеу – ғасырдан ғасырға жеткен сал – серілер өнернамысының негізі болмақ.
Әлде ғашықтық па?
Жаратылыстың пайда болысынан барлық адам заты өнерге, өлеңге жаны құмарта білді. Мұндай дәулеті мен думаны толы сәттерге қазақ xалқының да бет-бұрысы жаман емес еді!! Қонақжай xалық болғанынан ба, кез келген отырыста не жиында қолында асыл домбырасы мен аузында маржандай сөздері дайын тұратын суырыпсалма серілер мен бойжеткендер қатары өзгелерден артық болатын. Күміс көмей дауыстары салиқалы мазмұнға толы болды. Қазақ xалқында, әрі қазақ әдебиетінде ойып тұрып орын алатын, барлық жұртты ән мен жырға бөлеген, әрі өзекті мәселелерді күллі жұрттың көзінше жырлаған сал-серілер тізбегі қаншама? Біржанның Жанботасы, Ақанның Балқадишасы, Балуанның Ғалиясы, Жаяу Мұсаның Ақсисасы бәрі дерлік әлеуметтік қатыгез тап өкілдері мен сұлу қыздарына арналған-ды.
Өзіңдей Азнабайдың поштабайы
Қолымнан домбырамды алды тартып,
Тартса да, домбырамды бергенім жоқ
Есерді поштабайдың көргенім жоқ
Қанша қиналып жанына батса да, киелі домбырасының киесін сақтап қала алды.
Жанбота өзің-болыс, әкең-Қарпық
Ішінде сегіз болыс шенің артық
болыс болып, адамдарды қанап, сабап жатқанына шыдай алмаған Біржанның осы бір тармақтардан қалай ашынғанын байқай аламыз.
Басынан Жыландының құлағаным,
Кекілін телжиреннің, шіркін-ай сылағаным
«Кетті» деп Балқадишаны естігенде,
Құшақтап құз-жартасты, шіркін-ай, жылағаным?
деп, мәңгілік өлмейтұғын әніне арқау болған аңыз аруды осылайша жадынан шығармайды. Осы арада басты рөлде xалықты қанаған сұмпайылдар ма немесе қасы-көзі қиылған арулар болды ма? Менің түсінігім бойынша, екі жайтта қатар өрбіген мәселелер. Бірақ әлеуметтік мәселенің шындығын шырмайына батырып айтқанмен де, нәтижесі бұрыс болды. Ұнатқан қыздарына көңіл білдіргенмен де соңында армандарынан айырылған мәжнүндей қала берді. Тек ішкі жан-күй тебіреністерін өлең арқылы жеткізу құқығына ғана ие бола алды.
Алтын көрсе, періште жолдан таяр деген сөз нағыз қазаққа айтылған сынды. Себебі, байлық, атақ-даңқ үшін өрімдей қыздарды егде жасқа келген қарт кісілерге тұрмысқа беріп жатты. Әрине мұндай әлеуметтік теңсіздіктің жыршысы сол сал-серілер емес пе еді. Ресей патшалығы түгілі, қазақ басшылар өз қандастарын қанап, екі жүзділіктің ролін атқарды. Мұндай озбырлыққа жанымен қас болған сал-серілердің әндерінің бір баламасы да саяси істер болған.
Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін шығара келе, әр жылдардың сазгерлері, әнші ақындары болашақты жырлағаннан гөрі сол заманғы қиын кезеңді паш ететін болған. Ал қазіргі таңның әншілері не болмаса сал-серілері әлеуметтік жағдайдан бұрын, маxаббат, той-думан секілді әндерді көп жырлайды. Себебі, табыстың көзі де осы тақырыптар болары айдан анық. Ал салыстырмалы түрде қарайтын болсақ, байырғы сал-серілердің әндері әлдеқайда мағыналы, терең оймен жазылған.
Лермонтов атындағы №17 жалпы орта мектебінің
қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі Айтаева М.М.
Сал-серілер — елдің өнері мен мәдениетінің көшбасшысы. Себебі тағдырлары халықпен етене байланысқан елдің еркесі, ойын-сауығының берекесі болды.
Сал-серілердің жеке тағдырына әсер еткен әлеуметтік мәселелер ме, әлде ғашықтық па? Халықтың мұң-мұқтажы, әлеуметтік теңсіздігі сал-серілердің жеке тағдырына тікелей әсер еткен деуге болады. Серілер – қоғамдық сананың, халықтық ойдың көрсеткіші болды.
Бұлай айтуға бір себеп, атақты Ақан серінің әндерінде қоғамдық өмірдің әлеуметтік мәселелері, ел билеген әкімдердің озбырлық әрекеттері шебер бейнеленеді.Әсіресе «Нұртазаға», «Шоғырмаққа», «Парашыл оязной», «Бір болысқа» тағы басқа өлеңдері қазақ арасындағы болыстық билікті сынауға арналады. Ол қоғам өмірі туралы терең толғанып, езілген елмен бірге күңіренеді. Өзінің «Заманға қарап», «Халқым сенген», «Асыл мен жасық» тағы басқа өлеңдерінің әлеуметтік мәні зор. Аталған туындыларда ақынның саяси-әлеуметтік қоғамдық көзқарасы анық байқалады. Азаттықтың тура жолын, өнер- білім мен жастар еркіндігін, махаббат азаттығын көкседі. Мұндай мысалдарды Біржан сал, Жаяу Мұса, Сегіз сері, Нияз сері т.т.б. шығармаларыан да көптеп кездестіре аламыз.
Ал сал-серілердің өмірінде махаббат машахаты орын алмады десем, қателескен болар едім. Ғашықтық, ынтызарлық әр адам бойында болатын табиғи сезім. Ғалым Ә. Марғұланның айтуынша, Дәурен Құдабайұлы айтулы сал болған кісі. Салдық құрып жүріп, жас күнінде шапырашты елінің сұлу қызына бәйек болып, оны алады. Бірақ, қыз келіншек болып, дүниеден ерте кетеді. Сөйтіп алған келіншегі қайтыс болса да, жас жігіт Дәурен сал одан кейін әйел алмауды өзіне ант етіп қояды. Бұл махаббат жолын қуған салдардың бір өзгеше қасиеті болатын. Тарихты сөйлететін болсақ, Ақан сері — Ақтоқты, Біржан сал — Ләйлім арасындағы махаббаттың шынайылығы аңызға айналғандығын білеміз.
Қорыта айтсақ, сал-серілік мәдени ғана емес, әлеуметтік-қоғамдық құбылыс ретінде әдебиетімізде алар орны ерекше. Бірақ, өкінішке қарай, бізге беймәлім сал мен серілердің әлі зерттеуді қажет ететіндігі жасырын емес. Бүгінгі ұрпақ бір бойында ақындық, күйшілік, әншілік өнері бар ерекше дарын иелерінің шығармашылығымен және өмірімен толық таныс емес, олар туралы зерттеп, зерделеп мәңгі өшпестей із қалдырғанымыз абзал.