Тазша бала

Тазша бала

Tazca bala

 Қазақша Ертегі: Ыбырай Алтынсарин

Ертеде бір шал мен кемпір болыпты. Олардың үш баласы, бес ешкісі бар екен. Бір күні үлкен баласы басқа жерден пайда кәсіп қылуға талап етіп, өзіне тиген енші ешкісін сойып алып, етінен кемпір мен шалға бір түйір де берместен, арқалап кетіпті. Келе жатса бір өнерші байдікіне келеді. Бұл байға өнер үйренуге ол жігіт жалданыпты. Өнерші бай бек қатты жауыз адам екен, ол жалданған жігітті бір сандыққа салып қойып, аштан өлтіріпті. Үйінде қалған ортаншы баласы, бұ да өнер үйренбекке талап етіп, ода ағасының кеткен жолымен кетіп, о да өнерші байға келіп жалданып ты. Өнерші бай оны да ағасынша аштан өлтіріпті. Үшінші ұлы Тазша бала, о да ағаларындай өзіне тиген енші ешкісін сойып алып, жарты етін әке-шешесіне беріп, олардан рұқсат алып, арқалап кетіпті. Келе жатса бір қора қойға ұшырапты. Бұл қора қойдың қойшысына жолығып сұраса, бұл қойлар өнерші байдікі екен. Ол Тазшадан сұрайды: -Балам, қайда барасын? -деп. Тазша бала жауап береді: - Өнер үйренуге барамын -деп. Сонда шал тұрып айтады: . - Балам, ол сөзіңді бөтен ешкіміге айтпа- деп,-өзіңе өтірік айтпа, жатқа (бөтендерге) шыныңды айтпа деген - деп. Сонан соң бұл бала шалдың бұл айтқаны рас екен деп ойлап, өнерші байға барыпты. Байдың үйіне қонып, ертең жүрейін деп жатқанда, өнерші бай Тазшадан сұрайды: - Балам қайда барасың, жолың болсын? - деп. Тазша бала жауап береді: - Мен өзіңдей ер баласы жоққа еншілес бала боламын - деп. Сонда өнерші бай айтады: - Балам, сен біздікінде қал, маған бала бол, біздің бір ақ кұнан қойды сойып, той қылып, асық жілігін етімен өзін, жеп той, мен өзім жолаушы барамын - дейді де, өзі жолына кете береді. Бала (Тазша): - Хош әке, жақсы бол! -деп, үйінде қала беріпті. Бұл өнөрші байдың үйінде бір қызы бар екен. Бұл Тазша балаға айтады: - Аға, сен асық жіліктен өзің жемей, керегенің басына іліп кой, сонда бір ақ тазы келіп, жілікке ұмтылар, сонда сен балтамен ол тазыны лақтырып өлтір - деп. Мұнан соң Тазша бала ақ құнан қойды сойып, той қылып, көршілерін шақырып, асық жілігін өзі жемей, қыздың айтқанын қылып, керегенің басына іліп қойғанда, айтқанындай ақ тазы келіп етті жілікке ұмтылғанда, Тазша балтамен жіберіп қалыпты; бірақ балтасы тазыға тимей, ит кашып құтылып кетіпті. Өнерші бай үйіне келген соң, Тазша баланың мұндай істерді істегенін біліп, қатты ашу етіп, бұл итті аштан өлтірейін деп сандыққа салып қойыпты. Бұл байдың бағанағы қызы, әкесі жоқта, сандығының түбін тесіп тамақ беріп, Тазшаны тойдырып тұрыпты. Бірнеше күндер өткен соң Тазшаның өз әкесі балаларын іздеп шығып, өнерші байдікіне келіп сұрады: - Бір Тазша деген балам бар еді, соны көрдіңіз бе? - деп. Өнерші бай: - Көргенім жоқ - деп жауап береді. Бұлардың сөйлесіп тұрған сөздерін Тазша үйде сандықта жатып есітіп жатыр еді. Бай әлгідей дегенде, Тазша: - Әке, мен мұндамын! - деп, сандық ішінен айқайлапты. Даусымен баласын танып, байдың сандығынан шығарып алып, Тазша мен әкесі үйіне қайтыпты. Тазша жолай әкесіне айтады: - Әке, мен бір қара құнан қой болайын, мойныма жіп тағып, жетектеп барып базарға жақсы бағаға сат, бірақ жібіңді алып қал - дейді. Баласы сол жерде айтқанынша қара құнан қой болады, әкесі мойнына жіп тағып базарға апарып сатып, ақшасын алып, үйіне қайтады. Ертеңіне баласы өз қалыпына түсіп, әкесіне айтады: - Әке, мен бір қара жорға ат болайын, мені базарға апарып сат, пұлымды ал, бірақ шылбырымды алып қал - депті. Баласы айтқанынша ат болып, әкесі базарға апарып сатып, шылбырын алып, үйіне қайтты. Ертеңіне баласы, Тазша, тағы өз қалпына түсіп, үйіне келіп, әкесіне айтады: - Әке, мен бір жез бұйдалы нар-тайлақ болайын, сен мені базарға апарып сатта, бұлымды алып, бірақ, бұйдамды алып қалып, үйге қайта бер - деді. Тазша айтқанынша тайлақ болып, әкесі базарға сатайын деп жетектеп келе жатса, алдынан баяғы өнерші бай шығыпты. Ол айтады: - Маған мынау тайлағыңды сат - деп. Тазшаның әкесі айтыпты: - Тайлағым басы жүз тілла - деп. Сонда өнерші бай бұлардың айласын біліп, жаман оймен, тайлақты жүз тіллаға сатып алыпты да, үйіне жетектеп келіп, баяғы қызын шақырып алып, мынау тайлақты ұстай тұр депті де, өзі үйден пышақ алып, тайлақты бауыздайын деп, үйіне жүгіріп кетіпті. Қыз әкесінің жаман ниетін біліп, үйден бұ да пышақ ала шыққан екен, әкесі үйге кірген кезінде, тайлақтың бұйдасын пышақпен қиып жіберіп, босатып қоя беріпті. Өнерші бай тұра салып үйінен шығып, қаып бара жатқан тайлақты көріп қуыпты. Тазша сонда түлкі болып қашыпты, өнерші бай тазы болып қуыпты, өнерші бай жете берген кезде, Тазша түлкіден үйрек болып ұшыпты, бай онда қаршыға болып қуыпты. Бір аздан соң, Тазша бала торғай болып қашыпты, онда бай қырғый болып соңына түсіпті. Онан соң Тазша торғай қалпында шаңыраққа ұшып келіп қонып отырғанда, бай -қырғый келіп таяна бергенде, Тазша қорқып, шүберек болып жерге түсіпті. Өнерші бай онда кісі болып, шүберекті қолына алайын дегенде, Тазша тары болып домалапты. Онда өнерші бай тауық болып шұқиын дегенде, Тазша мысық болыпты да, өнерші байдың желкесіне мініп алып тістеп, тырнап, зорлықпен өнерші байды өлтіріпті. Сөйтіп, оның қызын өзі алып, барша мұратына жетіп, зор бай болып дәурен етіпті.

Qazaqca Ertegŷ: Ybyrai Altynsarŷin

Ertede bŷr cal men kempŷr bolypty. Olardyŋ ŵc balasy, bes eckŷsŷ bar eken. Bŷr kŵnŷ ŵlken balasy basqa jerden paida kâsŷp qyluĝa talap etŷp, ôzŷne tŷigen encŷ eckŷsŷn soiyp alyp, etŷnen kempŷr men calĝa bŷr tŵiŷr de bermesten, arqalap ketŷptŷ. Kele jatsa bŷr ônercŷ baidŷkŷne keledŷ. Bwl baiĝa ôner ŵirenuge ol jŷgŷt jaldanypty. Ônercŷ bai bek qatty jauyz adam eken, ol jaldanĝan jŷgŷttŷ bŷr sandyqqa salyp qoiyp, actan ôltŷrŷptŷ. Ŵiŷnde qalĝan ortancy balasy, bw da ôner ŵirenbekke talap etŷp, oda aĝasynyŋ ketken jolymen ketŷp, o da ônercŷ baiĝa kelŷp jaldanyp ty. Ônercŷ bai ony da aĝasynca actan ôltŷrŷptŷ. Ŵcŷncŷ wly Tazca bala, o da aĝalaryndai ôzŷne tŷigen encŷ eckŷsŷn soiyp alyp, jarty etŷn âke-cecesŷne berŷp, olardan rwqsat alyp, arqalap ketŷptŷ. Kele jatsa bŷr qora qoiĝa wcyrapty. Bwl qora qoidyŋ qoicysyna jolyĝyp swrasa, bwl qoilar ônercŷ baidŷkŷ eken. Ol Tazcadan swraidy: -Balam, qaida barasyn? -dep. Tazca bala jauap beredŷ: - Ôner ŵirenuge baramyn -dep. Sonda cal twryp aitady: . - Balam, ol sôzŷŋdŷ bôten eckŷmŷge aitpa- dep,-ôzŷŋe ôtŷrŷk aitpa, jatqa (bôtenderge) cynyŋdy aitpa degen - dep. Sonan soŋ bwl bala caldyŋ bwl aitqany ras eken dep oilap, ônercŷ baiĝa barypty. Baidyŋ ŵiŷne qonyp, erteŋ jŵreiŷn dep jatqanda, ônercŷ bai Tazcadan swraidy: - Balam qaida barasyŋ, jolyŋ bolsyn? - dep. Tazca bala jauap beredŷ: - Men ôzŷŋdei er balasy joqqa encŷles bala bolamyn - dep. Sonda ônercŷ bai aitady: - Balam, sen bŷzdŷkŷnde qal, maĝan bala bol, bŷzdŷŋ bŷr aq kwnan qoidy soiyp, toi qylyp, asyq jŷlŷgŷn etŷmen ôzŷn, jep toi, men ôzŷm jolaucy baramyn - deidŷ de, ôzŷ jolyna kete beredŷ. Bala (Tazca): - Koc âke, jaqsy bol! -dep, ŵiŷnde qala berŷptŷ. Bwl ônôrcŷ baidyŋ ŵiŷnde bŷr qyzy bar eken. Bwl Tazca balaĝa aitady: - Aĝa, sen asyq jŷlŷkten ôzŷŋ jemei, keregenŷŋ basyna ŷlŷp koi, sonda bŷr aq tazy kelŷp, jŷlŷkke wmtylar, sonda sen baltamen ol tazyny laqtyryp ôltŷr - dep. Mwnan soŋ Tazca bala aq qwnan qoidy soiyp, toi qylyp, kôrcŷlerŷn caqyryp, asyq jŷlŷgŷn ôzŷ jemei, qyzdyŋ aitqanyn qylyp, keregenŷŋ basyna ŷlŷp qoiĝanda, aitqanyndai aq tazy kelŷp ettŷ jŷlŷkke wmtylĝanda, Tazca baltamen jŷberŷp qalypty; bŷraq baltasy tazyĝa tŷimei, it kacyp qwtylyp ketŷptŷ. Ônercŷ bai ŵiŷne kelgen soŋ, Tazca balanyŋ mwndai ŷsterdŷ ŷstegenŷn bŷlŷp, qatty acu etŷp, bwl ittŷ actan ôltŷreiŷn dep sandyqqa salyp qoiypty. Bwl baidyŋ baĝanaĝy qyzy, âkesŷ joqta, sandyĝynyŋ tŵbŷn tesŷp tamaq berŷp, Tazcany toidyryp twrypty. Bŷrnece kŵnder ôtken soŋ Tazcanyŋ ôz âkesŷ balalaryn ŷzdep cyĝyp, ônercŷ baidŷkŷne kelŷp swrady: - Bŷr Tazca degen balam bar edŷ, sony kôrdŷŋŷz be? - dep. Ônercŷ bai: - Kôrgenŷm joq - dep jauap beredŷ. Bwlardyŋ sôilesŷp twrĝan sôzderŷn Tazca ŵide sandyqta jatyp esŷtŷp jatyr edŷ. Bai âlgŷdei degende, Tazca: - Âke, men mwndamyn! - dep, sandyq ŷcŷnen aiqailapty. Dausymen balasyn tanyp, baidyŋ sandyĝynan cyĝaryp alyp, Tazca men âkesŷ ŵiŷne qaitypty. Tazca jolai âkesŷne aitady: - Âke, men bŷr qara qwnan qoi bolaiyn, moinyma jŷp taĝyp, jetektep baryp bazarĝa jaqsy baĝaĝa sat, bŷraq jŷbŷŋdŷ alyp qal - deidŷ. Balasy sol jerde aitqanynca qara qwnan qoi bolady, âkesŷ moinyna jŷp taĝyp bazarĝa aparyp satyp, aqcasyn alyp, ŵiŷne qaitady. Erteŋŷne balasy ôz qalypyna tŵsŷp, âkesŷne aitady: - Âke, men bŷr qara jorĝa at bolaiyn, menŷ bazarĝa aparyp sat, pwlymdy al, bŷraq cylbyrymdy alyp qal - deptŷ. Balasy aitqanynca at bolyp, âkesŷ bazarĝa aparyp satyp, cylbyryn alyp, ŵiŷne qaitty. Erteŋŷne balasy, Tazca, taĝy ôz qalpyna tŵsŷp, ŵiŷne kelŷp, âkesŷne aitady: - Âke, men bŷr jez bwidaly nar-tailaq bolaiyn, sen menŷ bazarĝa aparyp satta, bwlymdy alyp, bŷraq, bwidamdy alyp qalyp, ŵige qaita ber - dedŷ. Tazca aitqanynca tailaq bolyp, âkesŷ bazarĝa sataiyn dep jetektep kele jatsa, aldynan baiaĝy ônercŷ bai cyĝypty. Ol aitady: - Maĝan mynau tailaĝyŋdy sat - dep. Tazcanyŋ âkesŷ aitypty: - Tailaĝym basy jŵz tŷlla - dep. Sonda ônercŷ bai bwlardyŋ ailasyn bŷlŷp, jaman oimen, tailaqty jŵz tŷllaĝa satyp alypty da, ŵiŷne jetektep kelŷp, baiaĝy qyzyn caqyryp alyp, mynau tailaqty wstai twr deptŷ de, ôzŷ ŵiden pycaq alyp, tailaqty bauyzdaiyn dep, ŵiŷne jŵgŷrŷp ketŷptŷ. Qyz âkesŷnŷŋ jaman nŷietŷn bŷlŷp, ŵiden bw da pycaq ala cyqqan eken, âkesŷ ŵige kŷrgen kezŷnde, tailaqtyŋ bwidasyn pycaqpen qyiyp jŷberŷp, bosatyp qoia berŷptŷ. Ônercŷ bai twra salyp ŵiŷnen cyĝyp, qayp bara jatqan tailaqty kôrŷp qŵuypty. Tazca sonda tŵlkŷ bolyp qacypty, ônercŷ bai tazy bolyp qŵuypty, ônercŷ bai jete bergen kezde, Tazca tŵlkŷden ŵirek bolyp wcypty, bai onda qarcyĝa bolyp qŵuypty. Bŷr azdan soŋ, Tazca bala torĝai bolyp qacypty, onda bai qyrĝyi bolyp soŋyna tŵsŷptŷ. Onan soŋ Tazca torĝai qalpynda caŋyraqqa wcyp kelŷp qonyp otyrĝanda, bai -qyrĝyi kelŷp taiana bergende, Tazca qorqyp, cŵberek bolyp jerge tŵsŷptŷ. Ônercŷ bai onda kŷsŷ bolyp, cŵberektŷ qolyna alaiyn degende, Tazca tary bolyp domalapty. Onda ônercŷ bai tauyq bolyp cwqyiyn degende, Tazca mysyq bolypty da, ônercŷ baidyŋ jelkesŷne mŷnŷp alyp tŷstep, tyrnap, zorlyqpen ônercŷ baidy ôltŷrŷptŷ. Sôitŷp, onyŋ qyzyn ôzŷ alyp, barca mwratyna jetŷp, zor bai bolyp dâuren etŷptŷ.