Алтын сақа

Алтын сақа

Altyn saqa

Өткен заманда бір бай болыпты, ол бір перзентке зар болыпты, зарыға жүріп перзентті болыпты. Бай бір күні жылқысын суара көлге келсе, көлдің ішінде бір қып-қызыл өкпе жүзіп жүр екен. Байдың айдап келген жылқылары көлдегі жүзіп жүрген өкпеден үркіп, суға жуымайды. Әлгі жерде бай жылқыларын қанша айдаса да, суға жаба алмайды. Сол кезде бай тұрып судағы жүзіп жүрген өкпені құрықпен түртіп көреді. Өкпе суға батып кетіп, әлден уақыттан соң жалмауыз кемпір болып судан шығады да, байдың жағасынан ала кетеді. Бай көзі алақандай болып, қорқып кетеді. Бай жалмауыз кемпірге:

- Ат басындай алтын берейін, қоя бер, - дейді. Жалмауыз кемпір жібермейді.

- Осы жылқыларымның бәрін берейін, қоя бер, - дейді. Кемпір көнбейді. Кемпірден сасып:

- Енді не берейін? - дейді бай. Кемпір:

- Жалғыз балаңды бер, жіберейін, - дейді. Бай жалғыз баласын бермек болады, кемпір байды қоя береді. Кемпір байға:

- Балаңды қай жерде бересің? - дейді. Сонда бай:

- Ертең көшемін, сонда баламның алтын сақасын жұртқа тастап кетейін, сен жұртта сол сақаның жанында отырасың, - дейді.

Сонымен бай жалмауыз кемпірге уәдесін беріп, жылқыларын айдап кетіп қалады. Ертеңінде көшеді, жалғыз баласының алтын сақасын ұмыттырып жұртқа тастап кетеді. Ауыл жаңа қонысқа көшіп барады. Асық ойнайын десе, сақасы жоқ, бала алтын сақасын жоқтап, жылайды.

Сонда әкесі:

- Кеше көшіп жүргенде жұртта қалыпты. Барып алып келе ғой, - дейді.

Бала бармақшы болады да, әкесінен:

- Әке, қандай тайға мініп барайын? - деп сұрайды.

- Жылқышыдан сұрап мін, - дейді бай. Жылқышы балаға:

- Құрығыңды құлдыратып, жүгеніңді сылдыратып, жылқыға бар. Қай тай бетіңе қараса, соны мін, - дейді.

Бала құрығын құлдыратып, жүгенін сылдыратып, жылқыға келсе, шеттегі бір қотыр тай балаға қарай қалады. Бала сол қотыр тайды ұстайды да, жүгендейді. Жүгендегенде тайдың қотыры жазылады. Үстіне тоқым салғанда, құнан болады. Үстіне ер салғанда, дөнен болады. Айылын тартқанда, бесті ат болады. Бала үстіне қарғып мінгенде, тұлпар болып, көзді ашып-жұмғанша жұртқа жетіп келеді. Жұртқа келсе, алтын сақасы ошақ басындағы тезек түбінде жатыр екен. Сақа жанында бір кемпір отыр екен. Бала кемпірге:

- Шеше, анау жатқан сақамды алып берші! - дейді.

Сонда кемпір:

- Шырағым, өзің түсіп ал. Кәріліктен отырсам - тұра алмаймын, тұрсам - отыра алмаймын, - дейді.

Сонда бала:

- Мен жастықтан түссем - міне алмаймын, мінсем - түсе алмаймын, - дейді.

Сонда баланың тайы сақаның жанына жата қалады. Бала үзеңгіден аяғын суырмай, сақаны іліп алады. Тай тұра қашады. Жалмауыз кемпір тұра қуады. Бала қашып келеді. Әрі-бері қуып жете алмайтын болған соң кемпір бір тісін жұлып алып, атып жібергенде тайдын бір аяғын жұлып түсіреді. Тай үш аяғымен қашып, жеткізбейді. Кемпір тағы бір тісін жұлып лақтырғанда, тайдың тағы бір аяғы жұлынып түседі. Тай екі аяғымен шауып бара жатып, жолында бір бәйтерекке кез болады. Тай әлсірейін дейді. Терек жанына бара бергенде, бала тайынан секіріп түсіп, бәйтеректің басына шығып кетеді. Жалмауыз кемпір бәйтеректің түбін кешке дейін қазады. Бір кезде бір қызыл түлкі келеді де, кемпірге:

- Шеше, шаршаған екенсің, мен қаза тұрайын, сен ұйықтап демал, - дейді.

Кемпір жатады. Түлкі тісті суға атады да, қазған шұқырды қайта бітеп, өзі кетіп қалады. Кемпір тұра келсе, тісі де жоқ, түлкі де жоқ. Кемпір тағы бір тісін суырып алып, кетпен қылып, бәйтеректі каза береді. Бір уақытта тағы да бір түлкі келіп:

- Шеше, кетпеніңді маған бере тұр, сен шаршаған шығарсың, мен қазайын, - дейді. Сонда жалмауыз кемпір: - Сен кетпенімді алып қашып кетесің, - дейді.

Сонда түлкі:

- Ол қырдың қызыл түлкісі, мен сайдың ақ түлкісімін. Баяғыда бұл баланың әкесі аң аулап жүргенде мені қуып, соға жаздаған болатын. Сондықтан бұл балада менің кегім бар, - дейді. Жалмауыз кемпір түлкінің сөзіне сеніп, тағы да кетпенді түлкіге беріп, өзі ұйқыға кіріседі. Түлкі тағы да кетпенін суға лақтырып жібереді де, шұқырды бітеп, өзі қашып кетеді. Кемпір тұрса, тағы да кетпені де жоқ, түлкі де жоқ. «Алда, ойбай-ай, алдаған екен ғой» деп, тағы да бір тісін суырып кетпен қылып, бәйтеректің түбін қаза береді. Сонда кемпір аузын ашса, бір-ақ тісі қалыпты. Кемпір бәйтеректің түбін қаза-қаза құлатуға жаақындайды. Бір заманда баланың төбесінен бір топ қарға өтеді. бала қарғаға:

- Ау, қарғалар, қарғалар, қанатымен жорғалар. Жайлаудағы бес төбетіме хабар айта кет, мені жалмауыз кемпірден арашалап алсын, - дейді. Сонда қарғалар «қарқ-қарқ» етіп ұшып кетеді. Бір мезгілде үйректер төбеден ұшып өтеді, бала оларға да айтады. Олар да үндемей ұшып кете береді. Бір мезгілде бір қарлығаш бәйтеректің төбесінен әрлі-берлі ұшып жүреді де, баланың төбесіне келіп қонады. Бала қарлығашқа жылап тұрып, бұған да тапсырады. Бұрын бала қыстауындағы ұя салған қарлығаштың балапандарына тимей, бұларды жақсылап өсіріп, ұшырып жібереді екен. Сондықтан бала қарлығашпен дос екен. Сонымен, қарлығаш баланың төбеттеріне тапсырғанын айтып барады. «Осындай пәлен жердегі бәйтеректің басында бала тұр, бәйтеректің түбін жалмауыз кемпір қазып жақындатқан, енді құлатуға таяу тұр», - дейді қарлыгаш баланың төбеттеріне. Мұны естіген соң төбеттер шапқаннан шауып отырып, бәйтерекке келеді. Сол кезде бәйтерек те жерге құлайды. Баланың төбеттері, жалмауыз кемпірдің қолын қол, бұтын бұт қылып, жүн-жүнін шығарып, талап тастайды. Бала төбеттеріне кезек-кезек мініп, еліне аман-сау жетеді. Бала жалмауыздан аман-сау ққтылып келгеніне әке-шешесіне қатты қуанып, ел-жұртын жиып, үлкен той қылады. Бұдан былай неше күндер өткен соң, баяғы жалмауыз кемпірдің қызы құлаған бәйтеректің жанына келеді. Келсе, шешесінің жүн-жүні шығып, өліп қалғанын көреді. Кім өлтіргенін білу үшін сол жерде қарап жүрсе, иттердің ізі көрінеді. Мұнан соң қыз иттердің ізіне түсіп келе жатса, көп жылқыға кез болады. Енді ауыл жақын екенін біліп, ол жүріп келе жатады. Иттердің ізі тұп-тура байдың қотанына алып барады. Бұл кезде қотанға баяғы жалмауыз кемпірдің қызының келгенін біліп, бес төбет жалма-жан тұра ұмтылады, қыз кемпірдей емес, өте-күшті екен, бес төбетке бой бермейді. Сол арада бала, садақпен атып, қыздың көзін шығарады, садақпен екінші атқанда қызды өлтіреді. Сөйтіп, жалмауыздан мәңгі құтылады.

Ôtken zamanda bŷr bai bolypty, ol bŷr perzentke zar bolypty, zaryĝa jŵrŷp perzenttŷ bolypty. Bai bŷr kŵnŷ jylqysyn sŵuara kôlge kelse, kôldŷŋ ŷcŷnde bŷr qyp-qyzyl ôkpe jŵzŷp jŵr eken. Baidyŋ aidap kelgen jylqylary kôldegŷ jŵzŷp jŵrgen ôkpeden ŵrkŷp, sŵuĝa jŵuymaidy. Âlgŷ jerde bai jylqylaryn qanca aidasa da, sŵuĝa jaba almaidy. Sol kezde bai twryp sŵudaĝy jŵzŷp jŵrgen ôkpenŷ qwryqpen tŵrtŷp kôredŷ. Ôkpe sŵuĝa batyp ketŷp, âlden uaqyttan soŋ jalmauyz kempŷr bolyp sŵudan cyĝady da, baidyŋ jaĝasynan ala ketedŷ. Bai kôzŷ alaqandai bolyp, qorqyp ketedŷ. Bai jalmauyz kempŷrge:

- At basyndai altyn bereiŷn, qoia ber, - deidŷ. Jalmauyz kempŷr jŷbermeidŷ.

- Osy jylqylarymnyŋ bârŷn bereiŷn, qoia ber, - deidŷ. Kempŷr kônbeidŷ. Kempŷrden sasyp:

- Endŷ ne bereiŷn? - deidŷ bai. Kempŷr:

- Jalĝyz balaŋdy ber, jŷbereiŷn, - deidŷ. Bai jalĝyz balasyn bermek bolady, kempŷr baidy qoia beredŷ. Kempŷr baiĝa:

- Balaŋdy qai jerde beresŷŋ? - deidŷ. Sonda bai:

- Erteŋ kôcemŷn, sonda balamnyŋ altyn saqasyn jwrtqa tastap keteiŷn, sen jwrtta sol saqanyŋ janynda otyrasyŋ, - deidŷ.

Sonymen bai jalmauyz kempŷrge uâdesŷn berŷp, jylqylaryn aidap ketŷp qalady. Erteŋŷnde kôcedŷ, jalĝyz balasynyŋ altyn saqasyn wmyttyryp jwrtqa tastap ketedŷ. Aŵuyl jaŋa qonysqa kôcŷp barady. Asyq oinaiyn dese, saqasy joq, bala altyn saqasyn joqtap, jylaidy.

Sonda âkesŷ:

- Kece kôcŷp jŵrgende jwrtta qalypty. Baryp alyp kele ĝoi, - deidŷ.

Bala barmaqcy bolady da, âkesŷnen:

- Âke, qandai taiĝa mŷnŷp baraiyn? - dep swraidy.

- Jylqycydan swrap mŷn, - deidŷ bai. Jylqycy balaĝa:

- Qwryĝyŋdy qwldyratyp, jŵgenŷŋdŷ syldyratyp, jylqyĝa bar. Qai tai betŷŋe qarasa, sony mŷn, - deidŷ.

Bala qwryĝyn qwldyratyp, jŵgenŷn syldyratyp, jylqyĝa kelse, cettegŷ bŷr qotyr tai balaĝa qarai qalady. Bala sol qotyr taidy wstaidy da, jŵgendeidŷ. Jŵgendegende taidyŋ qotyry jazylady. Ŵstŷne toqym salĝanda, qwnan bolady. Ŵstŷne er salĝanda, dônen bolady. Aiylyn tartqanda, bestŷ at bolady. Bala ŵstŷne qarĝyp mŷngende, twlpar bolyp, kôzdŷ acyp-jwmĝanca jwrtqa jetŷp keledŷ. Jwrtqa kelse, altyn saqasy ocaq basyndaĝy tezek tŵbŷnde jatyr eken. Saqa janynda bŷr kempŷr otyr eken. Bala kempŷrge:

- Cece, anau jatqan saqamdy alyp bercŷ! - deidŷ.

Sonda kempŷr:

- Cyraĝym, ôzŷŋ tŵsŷp al. Kârŷlŷkten otyrsam - twra almaimyn, twrsam - otyra almaimyn, - deidŷ.

Sonda bala:

- Men jastyqtan tŵssem - mŷne almaimyn, mŷnsem - tŵse almaimyn, - deidŷ.

Sonda balanyŋ taiy saqanyŋ janyna jata qalady. Bala ŵzeŋgŷden aiaĝyn sŵuyrmai, saqany ŷlŷp alady. Tai twra qacady. Jalmauyz kempŷr twra qŵuady. Bala qacyp keledŷ. Ârŷ-berŷ qŵuyp jete almaityn bolĝan soŋ kempŷr bŷr tŷsŷn jwlyp alyp, atyp jŷbergende taidyn bŷr aiaĝyn jwlyp tŵsŷredŷ. Tai ŵc aiaĝymen qacyp, jetkŷzbeidŷ. Kempŷr taĝy bŷr tŷsŷn jwlyp laqtyrĝanda, taidyŋ taĝy bŷr aiaĝy jwlynyp tŵsedŷ. Tai ekŷ aiaĝymen cauyp bara jatyp, jolynda bŷr bâiterekke kez bolady. Tai âlsŷreiŷn deidŷ. Terek janyna bara bergende, bala taiynan sekŷrŷp tŵsŷp, bâiterektŷŋ basyna cyĝyp ketedŷ. Jalmauyz kempŷr bâiterektŷŋ tŵbŷn kecke deiŷn qazady. Bŷr kezde bŷr qyzyl tŵlkŷ keledŷ de, kempŷrge:

- Cece, carcaĝan ekensŷŋ, men qaza twraiyn, sen wiyqtap demal, - deidŷ.

Kempŷr jatady. Tŵlkŷ tŷstŷ sŵuĝa atady da, qazĝan cwqyrdy qaita bŷtep, ôzŷ ketŷp qalady. Kempŷr twra kelse, tŷsŷ de joq, tŵlkŷ de joq. Kempŷr taĝy bŷr tŷsŷn sŵuyryp alyp, ketpen qylyp, bâiterektŷ kaza beredŷ. Bŷr uaqytta taĝy da bŷr tŵlkŷ kelŷp:

- Cece, ketpenŷŋdŷ maĝan bere twr, sen carcaĝan cyĝarsyŋ, men qazaiyn, - deidŷ. Sonda jalmauyz kempŷr: - Sen ketpenŷmdŷ alyp qacyp ketesŷŋ, - deidŷ.

Sonda tŵlkŷ:

- Ol qyrdyŋ qyzyl tŵlkŷsŷ, men saidyŋ aq tŵlkŷsŷmŷn. Baiaĝyda bwl balanyŋ âkesŷ aŋ aŵulap jŵrgende menŷ qŵuyp, soĝa jazdaĝan bolatyn. Sondyqtan bwl balada menŷŋ kegŷm bar, - deidŷ. Jalmauyz kempŷr tŵlkŷnŷŋ sôzŷne senŷp, taĝy da ketpendŷ tŵlkŷge berŷp, ôzŷ wiqyĝa kŷrŷsedŷ. Tŵlkŷ taĝy da ketpenŷn sŵuĝa laqtyryp jŷberedŷ de, cwqyrdy bŷtep, ôzŷ qacyp ketedŷ. Kempŷr twrsa, taĝy da ketpenŷ de joq, tŵlkŷ de joq. «Alda, oibai-ai, aldaĝan eken ĝoi» dep, taĝy da bŷr tŷsŷn sŵuyryp ketpen qylyp, bâiterektŷŋ tŵbŷn qaza beredŷ. Sonda kempŷr aŵuzyn acsa, bŷr-aq tŷsŷ qalypty. Kempŷr bâiterektŷŋ tŵbŷn qaza-qaza qwlatuĝa jaaqyndaidy. Bŷr zamanda balanyŋ tôbesŷnen bŷr top qarĝa ôtedŷ. bala qarĝaĝa:

- Aŵu, qarĝalar, qarĝalar, qanatymen jorĝalar. Jailaudaĝy bes tôbetŷme kabar aita ket, menŷ jalmauyz kempŷrden aracalap alsyn, - deidŷ. Sonda qarĝalar «qarq-qarq» etŷp wcyp ketedŷ. Bŷr mezgŷlde ŵirekter tôbeden wcyp ôtedŷ, bala olarĝa da aitady. Olar da ŵndemei wcyp kete beredŷ. Bŷr mezgŷlde bŷr qarlyĝac bâiterektŷŋ tôbesŷnen ârlŷ-berlŷ wcyp jŵredŷ de, balanyŋ tôbesŷne kelŷp qonady. Bala qarlyĝacqa jylap twryp, bwĝan da tapsyrady. Bwryn bala qystauyndaĝy wia salĝan qarlyĝactyŋ balapandaryna tŷimei, bwlardy jaqsylap ôsŷrŷp, wcyryp jŷberedŷ eken. Sondyqtan bala qarlyĝacpen dos eken. Sonymen, qarlyĝac balanyŋ tôbetterŷne tapsyrĝanyn aityp barady. «Osyndai pâlen jerdegŷ bâiterektŷŋ basynda bala twr, bâiterektŷŋ tŵbŷn jalmauyz kempŷr qazyp jaqyndatqan, endŷ qwlatuĝa taiau twr», - deidŷ qarlygac balanyŋ tôbetterŷne. Mwny estŷgen soŋ tôbetter capqannan cauyp otyryp, bâiterekke keledŷ. Sol kezde bâiterek te jerge qwlaidy. Balanyŋ tôbetterŷ, jalmauyz kempŷrdŷŋ qolyn qol, bwtyn bwt qylyp, jŵn-jŵnŷn cyĝaryp, talap tastaidy. Bala tôbetterŷne kezek-kezek mŷnŷp, elŷne aman-sau jetedŷ. Bala jalmauyzdan aman-sau qqtylyp kelgenŷne âke-cecesŷne qatty qŵuanyp, el-jwrtyn jŷiyp, ŵlken toi qylady. Bwdan bylai nece kŵnder ôtken soŋ, baiaĝy jalmauyz kempŷrdŷŋ qyzy qwlaĝan bâiterektŷŋ janyna keledŷ. Kelse, cecesŷnŷŋ jŵn-jŵnŷ cyĝyp, ôlŷp qalĝanyn kôredŷ. Kŷm ôltŷrgenŷn bŷlu ŵcŷn sol jerde qarap jŵrse, itterdŷŋ ŷzŷ kôrŷnedŷ. Mwnan soŋ qyz itterdŷŋ ŷzŷne tŵsŷp kele jatsa, kôp jylqyĝa kez bolady. Endŷ aŵuyl jaqyn ekenŷn bŷlŷp, ol jŵrŷp kele jatady. Itterdŷŋ ŷzŷ twp-tŵura baidyŋ qotanyna alyp barady. Bwl kezde qotanĝa baiaĝy jalmauyz kempŷrdŷŋ qyzynyŋ kelgenŷn bŷlŷp, bes tôbet jalma-jan twra wmtylady, qyz kempŷrdei emes, ôte-kŵctŷ eken, bes tôbetke boi bermeidŷ. Sol arada bala, sadaqpen atyp, qyzdyŋ kôzŷn cyĝarady, sadaqpen ekŷncŷ atqanda qyzdy ôltŷredŷ. Sôitŷp, jalmauyzdan mâŋgŷ qwtylady.