«Қазақ» пен «Айқап» неге айтысқан?
блог
«Айқап» журналы- қазақша шыққан тұңғыш, сол кездегі жалғыз журнал болып табылды. М. Сералиннің редакторлығымен бұл журналдың маңызы ерекше болды. Журналда көбінесе- жер мәселесі туралы мақалалар жарияланып тұрды. Редактордың өзінің ірілі-ұсақты қырықтан аса мақаласы осы журнал беттеріне шығып, тарих сахнасынан орын алды.
«Қазақ» газеті де халық үшін аянып қалған жоқ. Халықтың жыртығын жамау үшін сорпа терін төккен басылым- Ахмет Байтұрсынұлының редакторлығымен жарыққа шықты, өзін өзі қаржыландырды. Халықтың көзі һәм құлағы бола білді. Жолы бір тағдырлас екі басылым арасында қарама-қайшылық туындаған. Бұл негізінде мен үшін аса таңғалатын жайт емес. Әр басылымның редакторы әр басқа болған себептен әркімнің пікірі өзіне құнды, әр адам бірінің сөзіне келіссе енді бірінен жалтарады. Айтысуға не себеп?
Үздіксіз , қарбалас жұмыс… Осындай күндер легі алмасып жатқан кездерде «Айқап» пен «Қазақ» мақаласынан қарама-қайшылық білінді. Оған дәлел: «Қазақ» та, «Айқап» та өз бетімен келе жатқан кезде сəтсіз күні басталған басқосу мəселесі шыға келді», – деп жазды М.Дулатов апталықтың 1914 жылғы 51-нөмірінде жарық көрген «Айқап» журналы» деген мақаласында. Журналдың М. Сералин мақаласы жазылған бетінде жер туралы тақырып мазмұны отаршылық өмір салтына көшуіміз керектігі, сонда өміріміздің жайланатындығы туралы айтылған. Ол жайында М. Сералин «Қазақ халқының мұқтаждығы» мақаласында: «Көшпеліліктен бас тартып, отырықшы боламыз. Отырықшы болған ел оқуға мүмкіндік алады, егін егіп, басқа да шаруа түрлерін дамытады»- деген болатын. Міне, осы ұстанымдары «Қазақ» газеті мен екеуінің арасында келіспеушілік отын тұтатты. Қазақ газеті қазаққа 15 десятинадан жер беріп, отырықшы қылудың артында патшалық Ресейдің саясаты жатқандығын айтады. Олар қазаққа осынша жер беру арқылы өздеріне көбірек қалдыру жағын ойлап отырғандығын ашып айтты. Оған қоса патша үкіметінің отырықшылық өмір салтына қазақты икемдеуінің артында елді бір орталықтан бақылап отыра алу еді. Екіншіден, қазақ жерінің көп бөлігі егін егуге қолайлы емес, ертең халықтың аштыққа ұшырауы мүмкін екендігін ескертеді.
Міне, осылайша Айқап пен Қазақ арасындағы алғашқы көзқарас, ұстаным қайшылығы орын алған. Бірақ бұл қос басылым ұстанымдарындағы жалғыз қайшылық емес. . Басқосу мәселесінде осы қарама қайшылық туындады. . Съезді өткізу керек деген Айқапқа Қазақ газеті бүкіл қазақты бір жерге жинап, елдің мәселесін сөз етуге де әлі ертерек екенін айтып түсіндіріп бақты. Бұндай басқосу өткізуге патша өкіметінің рұқсат беруі екіталай екендігін жеткізеді. Қалық көңіліндегі екі басылымның пікірталасын басу мақсатында алаш азаматтары кекету- мұқатудың керексіз екендігін, халық үшін жұмыла жүк көтерудің пайдасын айтып түсіндіріп бақты. Әсіресе Ш. Құдайбергенұлы өзінің «Сөз таласы» атты мақаласында осы туралы айта кетеді:
«Дұғай да дұғай сәлем айт,
«Айқап» пенен «Қазаққа».
Кекеу, сөгіс сөзден қайт,
Кез боларсыз мазаққа.»
Осылай деп жырлай келе екі басылым да халықтың көзі құлағы, бекер шаптыққанша халыққа қызмет етуін жалғастыруы керектігін дөп басып айтады.
Менің ойымша, екі алпауыт басылымның да көзқарасы орынды және біз бұл басылымдарды қырғиқабақ болып жүрген деп те айта алмаймыз. Себебі, көптеген мақалаларында екі басылым ойы тұспа- тұс келген. Бір- бірін жақтап,екіншісі біріншісінің сөзін қостап әкетіп отырған. Қанша дегенмен екі басылымның да көздегені түпкілікті бір мақсат қой. Екі газет- журнал да халыққа аянбай еңбек ету міндетімен құрылған және еңбек ете де білді. Сондықтан арадағы азғантай келіспеушілікке бола, қазақтың көзін ашқан екі басылымды мүлде бөлек қарастыруға болмайды.