Сақтардың археологиялық ескерткіштері

Есік қорғаны-1969-70 жылдары Қ. А. Ақышевтің археологиялық экспедициясы Алматы маңындағы Есік қорғанына қазба жұмыстарын жүргізді. Қорған 45 қорымнан тұрады. Олардың бірінен жас сақ көсемінің сүйегі табылды. Ғалымдар оның киімдері мен бас киімдерін жоғары сапалы алтыннан қалпына келтіре алды, бұл әдебиетте "Алтын адам" деп аталатын "аң стиліндегі" жоғары көркем шығарма. "Алтын адамның" әшекейлері-сақ мифологиясы мен дүниетанымының өзіндік энциклопедиясы. К. А. Ақышев ескерткішті сақ-тиграхаудтарға жатқызады. Күміс ыдыстағы 26 руна тәрізді белгілердің жазуы ерекше мәнге ие, олар, өкінішке орай, әлі күнге дейін шешілмеген. Ескерткіш б.з.д. V-IV ғасырларға жатады. Есік қорғанынан барлығы 4 мыңнан астам алтын заттар табылды.

Іле өзені алқабындағы Бесшатыр Қорғаны. Қорған 31 қорымнан тұрады. Қорған б.з. д. V-IV ғғ. ең ірі бейіт — Үлкен Бесшатыр қорымының диаметрі 104 м, биіктігі — 17 м (5 қабатты үйдің биіктігі). Қорғандардың бірінде Тянь-Шань тауының көлемді оқпандарынан тұрғызылған ағаш құрылыс табылды. Бесшатыр қорғанынан табылған заттар сақ ақсүйектерінің өлгеннен кейін де өзінің үстем жағдайын мәңгі есте қалдыруға тырысқандығын айғақтайды, орасан зор ескерткіштер тұрғызады. Қорғанның мөлшері адамның қоғамдағы жоғары әлеуметтік жағдайын көрсетті.

Шірік-рабат қалашығы, Баланды, Бабиш-молла кесенелері — Арал өңірінің ескерткіштері (Грек географы Страбонның мәліметтері). Шірік-рабат қалашығы Қызылорда қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 300 км жерде, Қызылқұм шөлінде орналасқан, сақ-апасиактардың астанасы болған. Қала үшін биіктігі 15 м, ұзындығы 800 м және ені 600 м жалпақ төбе таңдалды. қалашықтың сопақша пішіні бар, ауданы 42 га. орталық бөлігінде тікбұрышты бекініс-цитадель, ауданы 12 га. Шірік-рабат цитаделі асыл тұлғаларды жерлеудің өзіндік орны болды. Цитадельде 4 қорған тұрғызылған, оның біреуі қазылған. Қорған диаметрі 60 м, биіктігі 3,5 м. тік бұрышты камера үйіндінің астына кесіліп, қабырғалары мен едені сазбен сыланып, ақталған. Жерлеуден саз құмыралардың сынықтары, тегіс тұтқасы бар темір қылыш табылды (V-IV ғасырларға жатады.б.з. д.), қола ұшы және алтын төсем. Ескерткіш б. з. д. IV-II ғасырларға жатады.

Шығыс Қазақстандағы Шілікті қорғаны. Бастапқыда қорғанды қазу 1947 жылы В. В. Черников Ленинград экспедициясымен басталды. 2003 ж. жалшы ауылы маңындағы Шілікті қорғаны қорымдарының екінші тобын экспедиция А. Т. Төлеубаев қазу жұмыстары жалғастырылды. Бұл ескерткіштер Еуразиядағы ірі обалардың бірі — "патша қорғандары" деп аталады. Қорған 17 қорымнан тұрады. Қорғанның диаметрі 100 м. биіктігі 8-10 м. Шілікті қорғанынан сақ патшасының сүйегі табылды және ғалымдар оны үшінші "Алтын адам" деп атайды. Алғашқы" Алтын адам " — Есік қорғанынан табылды; екіншісі-XX ғасырдың 90-шы жылдары Батыс Қазақстандағы Арал-төбе қорғанынан табылған Шілікті қорғаны, оның ең көнесі б.з.д. VII — VI ғасырларға жатады.

Шығыс Қазақстандағы Берел қорғаны. 1999 жылы З. С. Самашевтың археологиялық экспедициясы ШҚО Берел жерінде сақ-аримасыпқа тиесілі қорғандар сериясын қазды. Қорғанның диаметрі-30 м. және биіктігі 5 м. жерлеу камерасы 7 метр тереңдіктен табылған, сақ тайпалық көсемі жерленген. Сондай-ақ қорғаннан 16 жылқының сүйегі, көптеген зергерлік бұйымдар мен аң стиліндегі алтыннан жасалған бұйымдар, қола мен темірден жасалған бұйымдар, қыш ыдыстар табылды.

Орындағандар: Абдыбай Ұлан, Ибраемов Тамерлан 

Ақпарат дереккөзі: Археологические памятники саков – Племенные союзы Саков и Сарматов – Kaz-Ekzams.ru