"Абай жолының" қысқаша мазмұны. ІI том, "Еңісте"

Massaget.kz порталы Абай Құнанбайұлының 175 жылдығына орай Мұхтар Әуезовтің "Абай жолы" роман-эпопеясының қысқаша мазмұнына doodle анимациялы видеосаммари дайындады. Видеожоба ҚР Ақпарат және қоғамдық даму министрлігінің қолдауымен жарық көріп отыр.

Назарыңызға IІ томдағы "Еңісте" тарауын ұсынамыз.

"Абай жолының" қысқаша мазмұны. I том, "Қайтқанда"

"Абай жолының" қысқаша мазмұны. І том, "Қат-қабатта"

"Абай жолының" қысқаша мазмұны. І том, "Жолда"

"Абай жолының" қысқаша мазмұны. І том, "Шытырманда"

"Абай жолының" қысқаша мазмұны. І том, "Бел-белесте"

"Абай жолының" қысқаша мазмұны. I том, "Өрде"

"Абай жолының" қысқаша мазмұны. I том, "Қияда"

"Абай жолының" қысқаша мазмұны. ІI том, Тайғақта

"Абай жолының" қысқаша мазмұны. ІI том,  "Жайлауда"

"Абай жолының" қысқаша мазмұны. ІI том, "Еңісте"

"Абай жолының" қысқаша мазмұны. II том, "Оқапта"

"Абай жолының" қысқаша мазмұны. II том, "Асуда"

"Абай жолының" қысқаша мазмұны. II том, "Тарауда"

"Абай жолының" қысқаша мазмұны. II том, "Биікте"

"Абай жолының" қысқаша мазмұны. II том, "Эпилог"

"Еңісте"

Абай қыстай орыс кітаптарын оқып, көктемде Әйгерімнің ғана отауын алып Ақшоқыға ертерек көшіп келген. Көктем шықса да қыстайғы әдетінен жаңылмай, жұрттың «Әйгерімнің қасынан шыға алмай қалды» деген сөздеріне күле жүріп, кітабын қолынан тастамады. Бұл уақытта ол орыс тілінің жаттығын сезінбей, сыртын емес ішін де жете түсінер деңгейге жетті. Осы бір жеңісіне қуанып отырған шақта сырттан Әйгерім, Ербол, Кішкене молда үшеуі кірген. Төртеуі Зылиқаның қолынан шұбат ішіп, әңгіме-дүкен құрысты. Кішкене молда Абайдың орыс ғылымына бас ұрғанына көңілі толмай, Абай қарсы жауап айтып, сөз соңы үй ішіндегі ешбірінен қолдау таппаған молданың ашуланып шығып кетуімен тәмәм болды.

Қыстаудан қар кетер-кетпесте көшкен Абай ауылына артта қалған елдің көшін бастап Оспан мен Дарқан түсті. Абай інісінің алып батырдай келбетіне тамсанып, ел-жұрттың амандығын сұрап отырды. Бірақ Оспан барлық сөзді қысқа қайырды да, Тәкежанның тұңғышы, 12 жастағы Мақұлбайдың қайтқанын естіртті. Сондай-ақ ол оңаша қалғанда тағы бір ақылдасар шаруасы барын айтты.

Абай "Немене, ел пәлесі ме?" – деп еді. Оспан әзірше үндемеді.

Сол күні-ақ ағалы-інілі екеуі, Кішкене молда мен Дарқан қосылып Тәкежанның ауылына келді. Қаралы үйге дауыс салмай кіріп, ауыл үлкендеріне, әкесі мен шешесіне сәлемдесіп, құранын бағыштады. Қаражан тұңғышын жоқтап дауыс салып отыр екен. Құран басталғанда ол тиылды. Үй іші тыныштала Құнанбай қатарласы Қаратаймен қажылық сапары турасында, өзі зиярат еткен сахабалардың қабыры жайында сөз етіп отырған. Тысқа шыға сала Абай әкесіне: «Төрт жыл кәрi сүйегiн сүйретiп, шығанға барып келгенде, адамның әкелетiнi: "Ана жерде бiр мола, мына жерде бiр мола деу болса, не деген аз табыс?» - деп қарны аша қарады.

Абай мен Оспан өзенді бетке алып тағы бөлек кетті. Інісі осы тұста ғана шешіле: «Қорлықты Нұрғанымнан көріп тұрмын. Үш күннен бері әкеңнің үйінде сол тоқалдың қимас қонағы боп Базаралы жатыр. Әкемнің әулиедей ақ төсегін арамдап жатыр», - деп шешіле сөйледі. Ашу буған Абай Оспан сөзін намыс емес, арсыздыққа санап, Ақшоқыға шаба жөнелді. Ауылына жеткенде үй сыртынан Әйгерімнің әнін естіп, Мақұлбайдың жоқтауын тоқалына айтқызуды ойлады.

Құнанбай Базаралыны ер санайтын. Үйіне түскенде жаңа киім тіктіруді Нұрғанымға тапсырып, өзі немересінің жетісін өткізгенше ауылына қайтпады. Бұл іске Оспан тіпті ызыланып, Нұрғаныммен жауығып, ауыл құдығынан су алдырмады. Сырт көзге Құнанбайдың сыйлы қонағын күтіп жүргендей көрінген Нұрғаным да Оспанға өзінше қыр көрсетіп, ас үй ішінен құдық қаздырды.

Арада уақыт өтіп, Ералы жазығына Кошкин деген ояз келді. Ол келе сала дүре соқтыруды бастап, ел ішінде «Тентек ояз» атанды. Абай мен Ербол да осы жаққа жолға шығып, Ералыға жетпей жатақ ауылына кезікті. Сыртынан-ақ жұпынылығы танылып, тіпті кейбірінің үйсіз жүргенін де көрді. Жатаққа кейінірек келіп қосылған Дәркембайға жолыққан еді, ол бұл ауылдың он шақты үйін Тәкежан мен Майбасардың шабармен-сабармандары ояз келеді деп ас үй, абақты, сорақысы дәрет үйі ретінде алып кеткенін айтты. Абай тұтас жатақты соңынан ертіп, оязға арнап тігілген үйлерге қарай бастады.

Сол маңда жүрген Оразбай, Асылбек, Жиреншелер Абайды істің мән-жайынан қанықтырды. Ояз қазіргі болыс Тәкежанды орнынан алып, болыстыққа сайлау өткізу үшін келіпті. Оның себебі көршілес рулардан тобықты азаматы Оралбайға көп шағым түскен. Оралбай баяғы Керімбала ісінен кейін елден кетіп, жанына жігіттер жиып, байлардың малын барымталап жүрген көрінеді. Ал Тәкежан оязға Оралбайдың туысы, ауыл ішіндегі сыбайласы деп Базаралыны ұстап беріп отыр екен.

Абай істің артын ұғып, бүкіл ауылдарға шабарман жіберіп еркек кіндігін жинатты. Куәлік беруге кіргелі тұрған Асылбек, Жиренше, Оразбайларға Базаралыны қорғауды тапсырды. Ал Оралбайды ояз тапсын деп, өзі де ояз отырған үйге кіруге ыңғайланған еді, есік алдындағы сақшылар оны ішке кіргізбей қойды. Абай оларға орысша мәдениетті тіл қатты. Бұл іске таңғалған Лосовский атты советник Абаймен сөйлесіп қалды.

Абай дегеніне жетіп, үйге кірді. Бұл уақытта Кошкин Базаралыға қамшы салдырып жатыр екен. Ашуға булыққан Абай сыртта жиналған бүкіл халықты көтеріп, ояз үйлерін құлаттырып, оны өзіне ғана арналып тігілген үйімен жалғыз қалдырды. Кошкин аттанар шақта Тәкежанды болыстықтан алып, орнына Жабай Бөжейұлын болыс қылып аттанды.

Семейге келе сала сайлау ұйымдастыра алмаған ояз Абай үстінен арыз жазып, оны тергеуалды каталашкаға жатқызды. Тергеу созыла берді. Ал Абай өзінің таныс адвокаты Андреев арқылы кітап алдырып оқып, тар каталашка камерасында өз әлеміне кіріп кетті. Базаралының "Сен тым құрыса елдің жылағанын уатарсың. ...Сен шық, біз жатамыз" деген сөзіне де көнбеді. Ас-ауқаты сырттан келіп тұрады. Оның каталашкаға бүкіл жасаған шығыны түнде екі рет ауыстырылатын шам еді. Күзетші: «Бабаң мен әкең үшін де осы каталашкада кітап оқып алайын деп жатырсың ба?» - деп әзілдейтін.

Арада уақыт өтіп, іс аяқталуға жақындады. Ербол адвокатпен кездесіп, одан кейін Тінібек байдың үйіне келді. Шәй үстінде Тінібектің бәйбішесі, Мәкіш, осы үйге жаңа түскен келін Салтанат атты сері қыз бен оның тоқал шешесі отыр екен. Асығыс тірлігі бардай кірген Ербол бөтен көздерден ыңғайсызданып қалды. Бірақ Мәкіш бөтен кісі жоқ деген соң, келген ісін тура айтты. Абайдың адвокаты істің аяғы алыс емес деп сәлем жолдапты. Бірақ мұндай іс соңыда жақсылыққа жорығанның өзінде көлденең кепілдікке біреудің алынатынын да қоса айтыпты. Соныман бірге, қала ұлығы білетін бір адам Абай атына мың сом «залог» салса депті.

Ербол сөзінен соң Тінібектің бәйбішесі күйеуінің де, екі ұлының да ел аралап кеткенін, қолында ондай ақшасы жоқ екенін айтып өкініш білдірді. Сол сәтте жаңа түскен келін Салтанат:

- Әкем әкесінің де, Абайдың да дос көңілін көп көрдім деуші еді. Біздің мына анам екеумізден Абайға сәлем жеткізіңіз. Бұл жолғы не қажеті болса да атқарамыз. Кепілге Әлдекеновті салыссын, - деп кесіп айтты.

Ербол үйден Салтанаттың ер көңіліне, ерден табылмас жомарттығына разы боп шықты да: «Әй, Салтанат десе Салтанат екен», - деп ішінен бір түйді.

Бір жағынан адвокат қарекеті, екіншіден Ерболдар арызы, үшіншіден Абайдың өз жауабы істі «Областное правление» дейтін жандарал кеңсесінде өткізуге мәжбүрледі. Кеңсеге адвокат Андреев, Лосовский де келді. Мәжілісті сырт көзге заңшыл адам көрінгенімен шын мәнінде парақор бурыл сақал, қартаң чиновник жүргізді. Абай бүкіл болған жайды орысша, тілі жетпеген жерін тілмашқа аударта отырып баяндап біткенде, Кошкин жазықсыз дүре соқтырғанын мойындамады. Бірақ куәгер Лосовский оның бұл сөзін жоққа шығарып, мәселенің басын ашып берді. Іс адвокат болжағандай тәмәмдалды.

Осы мәжілістен соң Абай каталашкада бір-ақ күн жатып, ертесі бостандыққа шықты. Оны есік алдында үш жирен жегілген күймемен Мәкіш, Ербол, Салтанат үшеуі күтіп алып, қауышты. Абай мен Салтанат осында танысты. Ербол оның кепіл болып, залог төлегенін де осы тұста айтты. Абай Салтанаттың қолынан қысып, артық сөз таба алмай, тек басын иіп тағзым еткендей ишара жасады. Жарытып алғыс айтпағанына Мәкіш апасы кейіп еді, Салтанат: «Қуанышты шашпаған лайық қой», - деп Абайды ақтап алды.

Абай каталашкадан шығып, ісі бітсе де елге амандығын білдіріп хабар жеткізді де өзі қалада жатып қалды. Ерболдан естісе Салтанаттың жақсылығы шын өткен екен. Өзіне кепілдікке бермеген соң, Салтанат нағашысы есепті қаладағы «киізші Дүйсеке» атты байды кепіл болуға көндіріпті. Осы істің барлығына алғысын қалай айтам деп Абай Салтанатпен оңаша қалған. Қаракөлеңке бөлмеде қымыз сапырып, қызға өзі ұсынып, оның көмегінің мәнін, арғы көңілін сұрай отырды. Салтанат ешкімнің жетегінсіз іске өзінің араласқанын айтып, бұл ісіне Абайдың ренжімеуін өтінді. Алакөлеңке үйге осы сәт елден асығып жеткен Манас кіріп келіп, ауыл-елдің, әсіресе анасының уайымдап отырғанын жеткізді. Соңынан кешірім өтініп, шығып кетті. Ол шығып кеткен соң Абай Салтанатқа тағы алғысын айтып, жақсылығын қалай өтеуін сұрап: «Керегіңізге жарай алмай ренжітіп алсам, маған бұл таңда одан үлкен қам-қапа жоқ тәрізді», - деді. Салтанат сабырман: «...Үй оңаша, кең болғанмен, менің жолым тар ғой! Осымен қазір айрылысайық, маған рұқсат етіңіз», - деп сөзін тәмәмдады. Абай өзінің дағдылы жігіттік емеурініне қысылып қалды.

Қалада жатқан уақытында Абай Семейдің кітапханасына көп барды. Бірде бұл кітапханаға кіріп келгенде қасындағы жас әйелге көп қарағыштап отырған жылтыр көз чиновник бүкіл кітапханаға естірте «Бұ не ғажап? Гоголь кітапханасына қашаннан бері түйелер жіберілетін болаған»? деп әзіл айтты. Абай көп іркілмей: «Чиновник мырза, түйе кірсе несі бар, бұнда ол түгіл есек те отыр ғой», - деп жауап қатты да келген ісімен қарт кітапханашыдан «Русский Вестникті» сұрады.

Осы кезде оның жанына бір кісі жақындап келіп, "Русский Вестник" менде еді, оны неге қажет еттіңіз деп сауал қойды. Абай ол журналда Толстойдың жаңа романы шыққанын, соны оқығысы келетінін айтты. Әлгі кісі өзін Михайлов Евгений Петрович деп таныстырып, Абайды осыған дейін "областное правлениеде" көргенін, одан бұрын достары арқылы сыртынан танитынын жеткізді.

Екеуі ұзақ сөйлесіп, Михайлов Абайды үйіне қонаққа шақырды. Осыдан кейін олар көп жолығып тұрды. Жаңа досымен болған әр мәжілістен соң Абай өсіп қайтатын. Өзі де ел ішін, Ералыда болған жанжалдың түп негізін, Керімбала мен Оралбай ісін айтып берген еді Михайлов тамсана тыңдап, роман желісін көргендей күй кешкенін жеткізді. Бірақ Абайға Оралбай ісінің елді дамытуға еш әсер етпейтінін, жұмыла күш болып, білімге бет бұру керектігін ескертті.

Абай елге қайтпас бұрын Салтанатпен тағы бір жолығып, екеуі ашық-жарқын, қысылмай сөйлесті. Қазақ қызының еріксіздігі мен мұңы, зары Салтанат аузынан айтылды. Абай оны жұбатпақ болып Тоғжан туралы, оған ұқсатқан Әйгерімі туралы айтып, қолынан көңіл жұбатар нендей іс келерін сұрады. Салтанат ән айтып беруін өтінді. Абай «Жарқ етпес қара көңілімді» бұрын Тоғжанға арналған сөздермен айтып берді. Ән соңында үйге Ербол кіріп, шам жағып, өзге келіншектер мен Баймағамбетті шақырып таңға дейін ән салды.

Абай қайтар алдында Михайловқа барып, оның өзіне дайындап қойған бірнеше кітабын алды. Кітапханадан қол үзбеуге уәде етіп, әлем, еуропа тарихымен танысатынын жеткізді. Саяси мәселелерде соңғы жаңалық, Лосовский Семейге ояз сайланыпты. Михайлов Абайдан сол оязбен бірге жүріп сайлауды әділ өткізуін өтінді. Бұл туралы Лосовскийге де айтқан екен. Сол өтінішке сай Абай Лосовскиймен бірге ел ішіне аттанып, үш болыстың болысын сайлады. Ояз барған жерінде Абайды көтере сөйлеп, абыройын асқақата берді. Ералыдағы ойда-жоқта басталған «Абай мен ұлық тартысы» осылай Абайдың жеңісімен аяқталып, оның абыройы ел ішінде өсе түсті.