Ақиқат пен аңыз. Әзілхан Нұршайықов

II
- Бауке, денсаулығыңыз қалай? Анада, өткен май айында ауруханада
жатқандағыңыздан кейін көрісіп отырғанымыз осы, жүдеп калған сияқтысыз ба? - дедім
әңгімені бастардан бұрын.
- Мен салмын,-деді ол сәл бөгеліп барып. Бауыржанның не айтқалы келе жатқанын
мен қапелімде аңғара алмай қалдым. «О не дегені? Ақан сері, Біржан сал сияқтымын
дегені ме? Оны неге байланысты айтып отыр?» - деп ойладым. - Сал аурудың не екенін
түсінесің бе? - Мен ол сөздің мәнісін енді ұқтым да, басымды изедім. Бауыржан сөзін
қайтадан жалғады. - Мына асқазан, өкпе, бауыр, жүрек, жүткыншақ дегендерің тегіс сап-
сау. - Ол алдымен кеудесін сипады да, екі қолын бірдей беліне апарып тоқтатты. -
Ал мына жақ ит боп кетті, жүре алмаймын. Мұның өзі жұлын, жүйкеге байланысты ауру.
Мен екі рет ауыр жарақаттанған кісімін.
Бірақ екеуінде де саптан шыққамын жоқ. 1942 жылы полк командирі кезімде омыртқама оқ
тиді. Санбатқа жеткізгенше ес-түсімді білген жокпын. Есімді жисам, етпетімнен жатыр
екенмін.
Бас жағымда дәрігер бірдеңе деп баж-бұж етіп тұр. Бақсам сөзі мен туралы екен. «Бұл
кісіні дереу госпитальға жіберу керек» деп безек қағады.
- Сонша не боп қапты?-дедім дәрігерге.
- Омыртқаңызда оқ қадалып тұр, жолдас капитан,-деді дәрігер одан сайын дегбірі
кетіп. - Сізді дереу госпитальға жөнелтуіміз керек.
Тістеніп, әрең дегенде қолымды жеткізіп, арқамды сипасам, расында да оқ бар екен.
- Скальпелің бар ма? -дедім дәрігерге.
- Жок.
- Өткір бәкің бар ма?
- Жоқ.
- Ұстараның жүзі бар ма?
- Бар.
- Ендеше соны спиртпен шай да, оқ тұрған жердің етін кес!
- Олай етуге болмайды, жолдас капитан...
- Болады! Бұйырамын! Орындамасаң -атамын! - деп етпеттеп жатқан күйімде оң жақ
жамбасымдағы кабураның аузын ағыта бастадым. Батырға да жан керек деген емес пе,
дәрігер дереу айтқанымды істеуге кірісті. Ол аркамды кескілей бастағанда пистолеттің
сабын сындырардай кысып, тісім шықырлап мен жаттым.
- Мінеки, жолдас капитан, оғыңыз! - деп дәрігер әлден уақытта омыртқама тірелген
оқты алып, алақаныма салды. Жарамды тандырып алып, арқамнан алынған оқты мені
санбатқа жеткізген Блоха деген жауынгерімнің колына ұстата салып, жаумен ауыр ұрыс
жүргізіп жатқан полкке кайтадан жеттім. Бірнеше күн қатарынан жаумен жағаласып, жан
ұшырып жүргенде арқамдағы жараны ұмытып та кеттім. Ол бірде суланып, бірде қара
қотырланып, бірде кыши бастап, өзінен-өзі жазылып та бітті.
Бауыржанның аузынан шыккан Блоха деген фамилия менің көз алдыма екінші бір
картинаны елестетті.
1960 жылы бір топ ақын, жазушы шахтерлермен кездесу үшін Алматыдан Қарағандыға
келді. Солардың ішінде Бауыржан Момышұлы да бар еді. Бір күні таңертең жазушылар
шағын-шағын топтарға бөлініп, шахталарға кеткелі жатканда, мейманхананың Бауыржан
түскен бөлмесінің есігі тыкылдады.
- Кіріңіз, - деді жайбарақат темекі тартып отырған бөлме иесі.
- Қайда менің батям? - деп гүрілдек дауысты, Бауыржанның өзін екі орап алғандай
алпамса денелі, ұзын мұртты әлдебіреу ырғаң-ырғаң басып, есікті айқара ашып тастап
ішке қарай кіріп келе жатты.
Бауыржан тез мойнын бұрып, дауыс шыққан жаққа жалт қарады. Жалт қарады да,
корбандап, құшағын жайып, өзіне қарай ұмтылып келе жатқан алып денелі адамды бірден
таныды. Батырдың қаһар жүзі жылып, қатал жүрегі жібіп, жұмсарып қоя берді. Бір кезде
полк командирі Момышұлын қол астындағы жауынгерлерінің бәрі тегіс «батя» деп
атайтын еді. «Батя» - қазакша «әке» деген сөз. Командирдің өзін қол астындағы
жауынгерлері ресми түрде «жолдас командир» деп атауы оңай. Ал оның «әке» деп атауы
оңай іс емес. Солдаттар әкедей зейіл, әкедей әділ, әкедей қамқоршы командирді ғана,
өздерін әкедей аялап, әкедей сүйе білетін командирді ғана әскери уставтың талап етуінше
емес, әз жүрегінің әмірімен, осылай «әке» деп атайды. Бауыржанға «батялап» кіріп келе
жатқан адамның артынан бүкіл полкы жамырай еріп келе жатқан сияқты боп көрінді. Ол
орнынан атып тұрды да:
- Мен мұндамын, ұлым! - деді даусы еркінен тыс елжірей шығып.
Қос кұшақ айқаса түсті. Былайғы жұртқа кесек боп көрінетін Бауыржан келген адамның
құшағына еркін сыйып кетгі. Екі алып адам бірін-бірі аймалай құшқанда кешегі Ұлы Отан
соғысында Москваны шойын кеуделерімен қорғаған екі ер солдаттың болат жүректері
бордай езіліп кеткенге ұқсады. Бұлай болатын жөні бар еді.
...Ашық жерде, ак қардың үстінде жатқан батальон күні бойы жаудың бес рет жасаған
атакасын тойтарды. Бес ретте де пулеметші Блоха ерекше көзге түсті. Бұл күні полктың
ең жанды жері болған бұл батальонмен Бауыржан күні бойы бірге болды.
Фашистердің алтыншы атакасы басталмас бұрын Бауыржан еңбектеп, пулеметші
Блоханың қасына келді.
- Сенің табандылығыңа, ерлігіңе және мергендігіңе бүгін мен ерекше сүйсіндім, Блоха.
Саған деген шын жүректен шыққан алғысымды айта келдім, - деп, Бауыржан етпетінен
жатқан ақ тонды еңгезердей солдаттың арқасына қолын тигізді.
Арпалыс сәтте алғы шепке келіп сүйікті командирі алғыс айтса, солдатқа одан қымбат не
болушы еді! Солдатқа сол сәттегі командирдің бір ауыз жылы сөзінен жоғары не награда
болушы еді! Блоханың қақпақтай жауырыны окыс бүлк-бүлк етіп қалды.
- Совет Одағына қызмет етемін!.. Батя!..- деді ол булығып.
Бауыржан солдатка бұдан басқа дәнеңе деген жоқ. Тез еңбектеп, рота командирінің
окобына қарай кетті. Полк командирі кеткеннен кейін, көп кешікпей, демала алмай ентігіп,
түсі кашып шәпеті денелі рота командирі пулеметшінің қасына жетті. Осы кезде немістер
алтыншы шабуылды бастауға кіріскен еді. Олар бар қаруларынан оқ атып, бұрқылдата
жөнелді.
- Полк командирі ауыр жарақаттанып қалды, - деді ол дегбірі қашып. - Блоха,
айналайын, бұл жерде батяны сенен басқа алып кете алатын кісі жоқ. Тез барып құтқар
батяны. Сенің орныңа пулеметке өзім жатамын.
Блоха төбе құйқасы шымырлап, өзінің не боп кеткенін білмей қалды.
- Тірі ме? - деді бар аузына түскен сөз осы болып.
- Тірі, тез жете гөр, айналайын!.
Көбік карды садақтың оғындай сызып рота командирінің окобына тез жеткен Блоха ес-
түсін білмей жатқан Бауыржанға төнді.
Алыпты алып қана аркалайды емес пе, оны иығына салып, тез-тез жиырылып,
енбектей женелді. Оның артынан кетіп бара жатқан танктың бір жақтабанының ізіне ұқсап,
шұбатылған траншеядай терең із минут сайын ұзара берді...
Екеуі үстел басына отырып, хал-жай білісті. Блоха Карағандының бір
шеберханасында ұста болып істейді екен. Бауыржанның осында келгенін газеттен окып,
әдейі іздеп келіпті.
Бауыржанның буфетінде бір жартылык таза спирт бар еді. Соны алып келді де,
графиннің жанында тұрған үлкен стаканға толтыра кұйып, Блохаға ұсынды.
- Мен қазір ішпеймін, - деді Бауыржан, - шахтаға кездесуге бара жатырмын. Ал
екеуіміздің осы кездесуіміз үшін сен мынаны жұтып қой.
- Дем алмастан ба, батя?
- Иә, дем алмастан.
Блоха бір стакан спиртті екі-ақ қылқып, көріктей кеудесін керіп, терең бір дем алды да,
аузын күректей алақанымен сүрте салды.
- Екеуіміздің бүгін бірге отыратын он-ақ минут уакытымыз бар, - деді Бауыржан. - Сен
ертен офицерлердің клубына кел, сонда молырак сейлесеміз.
- Немене, батя, ылғи асыктыра бересің, - деп Блоха наразылык білдірді. - Соғыста
асықтырғаның жөн. Енді тыныштық кезде асықгырмасаңшы.
- Молчать! - деді Бауыржан мұрты тікірейіп. - Мен болашақ ұрпақтың асықпауы үшін
асығамын. Понятно тебе?
Ертеңінде белгіленген сағатта Бауыржан Қарағандының офицерлер үйіне келді.
Атақты Момышұлын көру үшін қала офицерлері әйелдерімен, бала-шағаларымен
жиналған екен. Блоха да сол жерден кездесті.
Ине шаншар жер жоқ иін тірескен жұрттың алдында Бауыржанға сөз берілді. Сөз
берілерден бұрын Момышұлының Ұлы Отан соғысының каһарманы, бүкіл дүние жүзіне
белгілі әдеби герой, атақты жазушы екені айтылды.
- Жолдастар,-деді Бауыржан орнынан тұрып,-дүние жүзіне аты жайылған атақгы
Момышұлы мен емес. - Жұрт демін ішіне тартып, сілтідей тына қалды. Осы кезде
Бауыржан сөзін қайтадан жалғады. - Бірақ ол осында отыр. - Жұрт одан сайын аң-таң
бола бастады. Осы кезде Бауыржан президиум үстелінің басында отырған өзгелерден
бітімі бөлек, балуан денелі адамды нұсқады. - Міне, ол мына кісі. Осыдан 18 жыл бұрын
бұл кісі мені ажалдан алып қалды. Мені ажалдан арашалап алып, жаңа айтылғанындай,
бүкіл дүние жүзіне паш еткен адам бұрынғы пулеметшім Блохамен мен кеше ғана
табыстым. Сіздердің алдарыңызда осы адамды құшақтап, үш рет бетінен сүюіме рұқсат
етіңіздер.
Жұрт ду қол шапалақгап, орындарынан түрегелісті. Бауыржан мен Блоха екеуі
сүйісіп болғанша алақан шартылы басылмады.
Жұртты тыныштануға шақырып, Бауыржан қолын кетерді. Осы кезде Бауыржанның
касындағы жігіттердің бірі сахнаға шығып, гвардия полковнигі Момышұлының атынан деп
гвардия жауынгері Блохаға бағалы сыйлық тапсырды.
- Ендігі сөзді гвардия жауынгері, бұрынғы пулеметші, қазіргі ұста Остап Тарасович
Блохаға беремін,- деп Бауыржан орнына отырды.
Блоханың мінбеге шығуынан түсуі тез болды.
- Жолдастар! - деді ол даусы гүр ете қалып. - Бәріңізді батямен бірге біздің үйден дәм
татуға шақырамын...
Кездесуден кейін Бауыржан Блоханың үйіне қонаққа барды. Ұстаның он баласымен,
әйелімен танысты.
- Батя, есінде бар ма?-деді Блоха Бауыржан кетерде. - Санбатта дәрігер арқанды
ұстараның жүзімен тіліп, әрең алған оқты маған беріп едің ғой. Мен соны ескерткіш үшін
жоғалтпай сақтап жүрдім.
Соғыстан қайтып келе жатканда зат қапшығыммен бірге жоғалтып алдым. Қазір саған не
сыйларымды білмей отырмын.
- Маған ештеңе сыйлаудың керегі жоқ, - деді Бауыржан. - Сен менің өз өмірімді өзіме
сыйлаған кісісің. Одан артық ешқандай сыйлық болмайды.
- Сонда да, - деді Блоха шалбарының қалтасына қолын сұғып, - мына Волоколамск
тас жолымен немістердің танктері бізге қарап қаптап келе жатқанда, оларды лайықты
қарсы алар алдында менің темекі тұтатқан шақпағым еді. Осы үйдегі соғыстан калған
жалғыз белгі осы ғана. Олқысынбасаң осыны саған сыйлағым келеді.
- Бұл сыйлығынды қабыл аламын, - деді Бауыржан винтовка гильзасынан жасалған
шакпақты алып жатып. - Бұл баға жетпес ескерткіш...
Бауыржан 1942 жылы өзінің қалай ауыр жараланғанын айтып, жанындағы жолдасы
Блоха есімін аузына алғанда, менің ойыма осы оқиға түскен еді.
- Ол жара арқаңыздың қай тұсында? - дедім ойымда бөтен ештеңе жоқ мен, батырлар
жырында айтылатын: «Омыртқада он жара, қабырғада қырық жара» дейтін жолдар есіме
түсіп.
Бауыржан маған алая бір қарады да, жонын беріп теріс айналып кетті. Үстіндегі кительді
жауырынының астындағы көйлекпен қоса, жоғары қарай жұлқи тартып, тез көтерді де:
- Қара! - деп зекіді маған.
Мен оның етіндегі жараның орнын тексерейін деп ойлаған жоқ едім. Ол аркасын
жалаңаштай бастағанда не істерімді білмей, бөгеліп қалдым.
- Қара деймін! - деді ол даусын одан сайын қатайта түсіп. Мен амалсыздан оның
қоңырқай тәніне көз салып, қолыммен арқасын сипалай бастадым.
- Мына біреу ме? - дедім сегізкөздің тұсындағы титтей тыртықты көріп.
- Жоғары сырсаңшы көйлекті, адам құсап, - деді Бауыржан дегбірсізденіп.
Қолым дірілдеп көйлегін жоғары көтерсем, расында да жауырынынан бір қарыстай төмен,
қыр арқасында ақ тыртық бар екен.
- Міне, таптым, - дедім сол жерді тапқаныма қуанып.
Бауыржан көйлегін төмен түсіріп үн-түнсіз қайтадан бері бұрылды. Мен қызарып
кеттім. Сол жарасы бар болғырдың қай жерінде екенінде не шаруам бар еді деп,
аузымнан ол сұрақтың қалай шығып кеткеніне өкіндім. Енді оған ойланбай сұрақ
қоймаспын дедім ішімнен.
Бірдеңені бүлдіріп алған баладай болып, мен үндемедім. Ол маған мұрты жыбырлап,
тесіле карап отырды да, мойнын ары карай бұра түсіп, кайтадан сөйледі.

III
- Екінші ауыр жараланғаным 1944 жылы, - деді ол сөзін кайтадан жалғап. - Комдив
болып жүргенде кұладым...
- Аттан ба? - деппін мен Бауыржанның жаңағыға шамданып өзімді куып шықпағанына
куанып, әлгінде ғана енді оған ойланбай сұрақ коймаспын деген іштей сертімді ұмытып.
Деуін десем де, тағы да бірдеңені бүлдіріп алдым ба деп, кыбыжықтаңқырап калдым.
- Жок, жаяу келе жатып, - деді Бауыржан менің бұл сұрағыма шамданбай.- Оңбай
құладым және жаным шығып кете жаздады. Біразға дейін жығылған орнымда қозғала
алмай қалдым. Есімді жиған соң орнымнан тұрсам, жерден шошайып шығып тұрған темір
қазықка тура құйымшағыммен құлаппын ғой. Содан кейін бірнеше күн атқа отыра алмай,
шалқамнан жата алмай жүрдім. Бірақ соғыстың қызуымен тағы да госпитальға соқпастан
кете бардым.
Бауыржан сәл бөгеліп, сөзін қайтадан жалғады.
- Мінеки, осының екеуі де жүйкеге тікелей байланысты аса ауыр жарақаттар еді. Оның
үстіне мен 207 рет ұрысқа кіріп, 5 рет қоршауда қалған кісімін. Соғыстың әр секундын
жүйкеге қадалған бір ине деп есептесек, сонда менің нерв жүйеме көзге көрінбейтін
қаншама жарақат түсті десеңші! Жас кезде елеп-ескермей жүре бергенмен, соның бәрі
тереңге көміп тастаған мина сияқты пәле екен ғой. Міне, алпыска шығып, қуат кеми
бастағанда сол оқтар сарт етіп шыға келді де, екі аяқтан ала кеп түсті. Мінеки, қарағым,
біздің жай осылай.
Бауыржанның соңғы сөздері сәл мұндылау болып шықты. Оның үстіне басқа
адамдардың аузынан естігенде онша әсері бола бермейтін «қарағым» деген сөз
Бауыржан айтқанда соншама жылы сияқты боп сезілді. Қатал адамның аузынан шыққан
жылы сөздің
жанға ерекше әсері бола ма екен деп ойладым ішімнен.
- Мен комдив кезімде тоқсан килограмм едім. Онда мына сояудай саусақтар
айналасында әжептәуір еті бар, адам көруге тұрарлық болатын. - Ол маған ежірейе
қарады. Ақырын байқасам, мұртының екі жақ ұшы жыбырлап кеткен екен. Бұл Баукеңнің
айдынданғандағы әдеті болу керек деп ойладым. Мен тағы да басымды изедім.
- Қазір салмағыңыз қанша, Бауке?
- Қазір алпыстан әзер асатын болдық қой, - деп Бауыржан қолын бір-ақ сермеді.
Мен оның мұнша арығанын аяғандай болып, басымды шайқадым.
- Әй, мен мүсіркегенді ұнатпаймын, - деді ол жұлып алғандай. - Менің биыл
ауруханадан неге шығып кеткенімді білесің бе өзің?
- Жок, Бауке, білмеймін.
- Білмесең тында. Ауруханаға түсе қалсаң-ак әркімдер келіп: «Бауке, қалайсыз? Өң-
өң-өң... Ө-е-е!» деп, - осы арада ол мойынын ішіне алып, әлдекімше бұқиып,
әлдекімдердің даусын салды,- өтірік есіркегенсіп, мүләйімси қалады. Солардың мен өліп
кетсем, қуанбаса, күйінбейтінін біліп тұрамын. Сөйте тұра олардың өтірік «Өң-өң-өң...»
дегендерін жаным жек көреді. Осындай өтірік мүләйімсу, мүсіркеуді көрмеу үшін
ауруханадан шықтым
да кеттім.
Бауыржан сәл бөгеліп барып, сөзін қайтадан жалғады.
- Ауруханадан шығып, үйде біраз тыныққан соң елге жүріп кеттік. Елде інім бар еді,
әкемнің інісі - Момынқұлдың баласы. Колхозда парторг екен. Осылай ауылда екі ай жатып
қайттық.
Осы кезде шай келді.
- Ал, өз халдарың қалай? Денсаулық жақсы ма?
- Шүкір, Бауке.
- Маған не шаруамен келдің?
- Сіздің алпыс жылдығыңызға байланысты «Жұлдыз» журналының тапсырмасымен
келдім.
- Сенің бойындағы ең жақсы қасиетің не? - деп сұрады ол менің сөзімді тындап
болғаннан кейін.
- Жанымдағы адамның сөзін жалықпай тындау, Бауке.
- Жүр, онда ана бөлмеге барып сөйлесейік,-деді Бауыржан, бұған сенерін де, сенбесін
де білмегендей маған тесірейе қарап.
Үндемеу үлкен тактика екенін мен осы арада ұқтым. Бауыржан маған ақыра бастаса,
менің оған қарсы қолданар негізгі тактикам осы болуы керек деп қорыттым.
«Ана бөлме» дегені кухнямен іргелес, қораның ішкі жағына қарай шығатын балконы бар
бөлме екен. Бөлменің сол жағында жиналмаған аласа ағаш төсек, оның қарсысында үсті
қобыраған газетке толы дөңгелек журнал үстелі мен екі кресло тұр. Оң жақ қабырғада
жабулы тұрған есік бар. Кіре берістегі, балконға қарсы кабырғаға биік шкаф қойылыпты.
Бауыржан аяғын жерге тіреп, шалқалап төсекке жайғасты.
Тайға мінген ересек кісінің тізесіндей болып, екі тізесі төсектен асып тұрды.
Журнал, газеттердің үстіне он шақты парақ ақ қағаз қойылған екен. Газеттерді
жинап, түкпірдегі креслоға қойдым да, өзім екінші креслоға отырып, қалтамнан қойын
дәптерімді суырдым. Оны суырғанмен көлемі шағын дәптерге көсілтіп тез жазу киын
болатынын сездімде:
- Бауке, рұхсат болса, мынау кағазға жазсам ба екен?-дедім.
- Е, жазғын, саған әдейі қойылған қағаз ғой, - деді Бауыржан.
Өйткені мен бұл үймен кеше телефон арқылы хабарласқанмын. - Ал «Жұлдыз» саған не
жаз деп отыр?
- Оларға сіздін алпысқа толуыңызға орай бір нәрсе керек сияқты. Атап айтқанда
жазушының мүшел мерекесіне байланысты жазылатын дәстүрлі мақала қажет көрінеді,-
дедім мен. - Ондай макала жазуға мен әдебиет зерттеушісі, сыншы емеспін. Ал сіздің
творчествонызды талдауға жай сыншы емес, әскер психологиясын білетін өзгеше сыншы
керек. Сіз туралы очерк жазу да қиын. Өйткені сіздің ерліктеріңіз жайында Александр
Бектің, Бауыржан Момышұлының кітаптарында толық баяндалған. Сол қалың кітаптар
арқылы халыктың сүйікті кейіпкеріне айналған адам жайында он беттік очеркте мен не
айта аламын, Бауке? Олар не айтсаң да сен айт, сен де соғыста болған адамсың ғой деп
менің түп
етегімнен ұстап отыр. Мен оларға өзімнің әскери, әдеби атағым сізден әлдеқайда кіші
болғандықтан сізбен тілдеспей, сізден рұқсат алмай ештеңе жаза алмайтынымды айтып,
өзіңіздің елден келуіңізді тостым. Міне, бүгін қалың оқушы қауымға сіз туралы не айтуға
болады деп өзіңізбен ақылдасуға келдім.
Бауыржан біраз үнсіз отырды, дәлірек айтқанда төсекте үнсіз шалқалап жатты. Содан
соң қаһар шақырғандай кабағын түйіп алды. Бірақ жауабын жай бастады.
- Мен туралы менен рұқсатсыз ештеңе жазбаймын дегенің дұрыс, - деп бастады сөзін.
- Бірак, қарағым, сен өкпелемегін; мен өзім туралы ешкімге мақала диктовать етпеймін! -
Ол он шақты сөзін жұмсақтап жылы етіп бастағанымен, оған «қарағым» дегенді
қосқанымен, соңғы сөздерін маған ежірейе қарап, қатуланып айтты. Мен бір ол кісіге өзіңіз
туралы мақала жазып беріңіз, мен соған қол қояйын деп мөлиіп отырғандай, сол үшін мені
түтіп жіберердей боп зығырданы қайнағаны білінді. Мен сізге өзіңіз туралы мақала жазып
беріңіз деп келгемін жоқ десем: «Енді неге келдің» деп тап беретін сияктанды. Мен
жоғарыдағы «тактикама» сай, мойнымды салбыратып отыра бердім. - Екіншіден,-деді Ба-
уыржан даусын одан сайын көтере түсіп, - мені мақтап жаз деп ешкімге де айтпаймын!
Баукең сабасына түссін деп біраз үнсіз отырдым да, содан соң барып басымды
көтердім.
- Онда қалай болады? Менің не істеуім керек? - дедім мен әдейі абыржыған болып,
Бауыржан не дер екен деп.
- Осы тойғаныңмен кайта бергін, карағым.
Бауыржан сенімен сөз бітгі дегендей, мойнын есік жаққа бұрып әкетті.
- Тойып қайтсам арманым не, тоймай тұрмын ғой, Бауке, - дедім мен күліп, - онда сізге
біраз сұрақ қойсам кайтеді?
- А сұрағың болса, сұрағын, - деді ол енді мойнын бері бұрып; маған тура қарап. -
Оған жауап беруге болады.
«Сұрағың болса сұрағын». Неге болмасын? Мен осы кездесуге дейін он күн бойына
Момышұлының кітаптарын қайталап оқыдым. Ол жайында ел ішінде айтылатын ұшы-
қиыры жок аңыздардың өзім білетін бірсыпырасын есіме түсірдім. Ақиқат пен аңызды
ұштастырған бұл адам жайында не жазамын, қалай жазамын деп толғандым. Ақыры
Бауыржан туралы мақала да, очерк те жазудың қажеті жоқ, одан оқушы қауымға кызықгы
бірнеше сұраққа жауап алып, әңгіме-интервью тәрізді нәрсе жазамын деген тоқтамға
келгемін. Үш күн ойланып жүріп оған қоятын сұрақтарымды қағазға тізгенмін. Оны бірнеше
адамға оқытып, Бауыржанға өздерің кандай сұрақтар қояр едіндер деп, олардан және
кеңес
алғанмын.
Ішкі қалтамнан машинкаға басылған төрт бет қағазды алдым да, бүктеуін жазып,
Бауыржанға қарадым.
- Бауке, мен сіздің «Біздің семья» деген кітабынызды оқып шықтым. Бұрын оқи алған
жоқ едім, таяуда окыдым. Бұл кітабыңызды да қатты ұнатып, сүйсініп тауыстым. Онда сіз
халқымыздың үлкенді сыйлау, ананы ардақтау сияқты асыл қасиеттерін көрсетіпсіз. -
Бауыржан үндемеді. - Онда сіз халқымыздың ар мен намыс үшін жандарын да
аямайтындығын жазыпсыз. Онда сіз халқымыздың ауыз әдебиетінің адамгершілікке, аза-
маттыққа тәрбиелейтін жақсы үлгілерін бүкіл дүние жүзі әдебиетінің асыл мұраларымен
теңестіре суреттепсіз. - Бауыржан басын көтеріп, журнал үстелінің шетіндегі «Қазақстан»
сигаретінен біреуін алып, ұзын ақ мүштікке сұқты да, сіріңке шақты - Онда сіз Аққұлы
сияқты ат пірінің, Зейнеп сияқты асыл әйелдің, Садық Абланов сияқты адал жүрек
большевиктің жан тебірентер жақсы бейнелерін жасапсыз. Мен, кітабыңызды оқи отырып,
сіздің ауылдың адамдарын шетінен жақсы кәрдім. Бауыржан есімді кішкентай ұлын орыс
мектебіне оқуға жібергелі жатып: «Балам, орыс тілін үйренсең бар халықпен байланысты
боласың. Онда сені ешкім - орыс та, қазақта жәбірлей алмайды» дейтін Момыш атам
қандай тамаша! - Басын қабырғаға тіреп, төсекте жартылай шалқалап жатқан Бауыржан
мүштігін бір езуіне қарай сырғытып апарды да, аузынан, аспанда жарылған зенитка-
ның оғындай бұрқ еткізіп, темекінің түтінін шығарды.
Бауыржан ләм деген жоқ. Шығармасын лайықты бағалап жатқанда қай жазушы болмасын
не бас изеп, не болмаса жымиып ризалық білдірмей қала алмаса керек еді. Әрине, біреу
өзін мақтаған кезде ұстамдылық көрсету, дәл осындай болып үн-түнсіз қалу екінің бірінің
қолынан келе бермейді. Бұл еркі, рухы нағыз күшті адамдардың ғана касиеті.
Әрине, мен Бауыржанның ол кітабын оны көңілдендіріп алайын деп өтірік
мақтағамын жоқ. Ол менің шын жүректен шыққан, бүкпесіз көңілмен берген өз бағам еді.
Және мен Бауыржанмен тіл табыса калсам, онымен болатын бүгінгі әңгімеге осы кітаптан
аттап түсуім қажет деп ойлаған болатынмын. Енді жайлап сол жоспарымды жүзеге
асыруға кірістім.
- Бауке, сіздің «Біздің семья» кітабыңыз өзіңіздің алғаш реет орыс мектебіне оқуға
баруыңызбен, шәкірт шағыңызбен аяқталады. Ал екінші кітабыңыз - «Москва үшін
шайқас» Момышұлы батальонының 5 күн, 5 түн жүріп қоршауды жарып шығып, Воло-
коламск қаласын революциялық әнмен сілкіндіре өтіп бара жатқан кезімен басталады.
Осы екі аралықтағы сіздің өміріңіз қалың оқушы қауымға белгісіз ғой деп ойлаймын. Сіз
маған шәкірт шағыңыздан комбат болғанға дейінгі өміріңізді, Бекке айтқандай етіп
баяндап берсеңіз. Мен содан очерк жазсам. Әңгімеңіздің ара-арасында мен сізге қысқа-
қысқа сұрақтар және қойып отырсам деймін.
- Бұл сенің әдеби әдісің ғой тегі?
- Солай десе де болады, Бауке. Осыған келісесіз бе?
- Келісейін.
- Бекке айтқаныңыздай, өтірік айтсаң сол қолынды, одан соң оң қолынды шауып
тастаймын демейсіз бе?
- Сен өтірік айтпағын, мен олай демейін.
- Құп, Бауке.
- Ал, тындағын онда.

IV
- Рас, ол кітап менің ең алғаш рет орыс мектебіне оқуға келгеніммен аяқталады, - деп
бастады Бауыржан әңгімесін. - Ол менің он екіні - «дбанасат», он алтыны - «шешнасат»,
он тоғызды - «дебатнасат» деп жүрген кезім болатын. Гончаровтар семьясы маған
жабыла көмектесіп, тілімді жұмсартты. Бірге оқып жүрген орыс балаларымен күн сайын
жақындасып, достаса бердім.
Өстіп, Евгеньевка селосында мен бір қыс оқыдым. Келесі жылы Жамбыл қаласына, ол
кезде Әулиеата деп аталады, келіп Аса интернатына түстім. Онда үш жыл оқып,
бастауыш мектепті тәмамдадым.
Ол кезде орта мектеп деген атымен жоқ. Жетіжылдықтың өзі алғаш рет 1924 жылы
Шымкентте ашылды. Оған төрт кластық білімі барларды алады екен. Бірақ ондай білімді
шәкірттер аз. Сондықтан үшінші класс бітірген бізді соған алды да кетті. Келсек, біз сияқты
балалар Шымкентке жан-жақтан жиналып калыпты.
Қызылордадан Әбділда Тәжібаев келіпті. Казалыдан келген бірнеше бала бар. «Қазақстан
коммунисі» журналының қазіргі редакторы Кұрманбек Сағындықов бәріміз сонда бірге
оқыдық.
Біз оқыған тұңғыш жетіжылдык мектептің үйі Шымкентте әлі күнге дейін бар. Бүгінде ол
Совет Одағының Батыры Қарсыбай Сыпатаев атындағы қазақ орта мектебі.
Жетіжылдықты біз 1928 жылы бітіріп шықтык...
Автор. Осы арада бір жанама сұрақ қоюға рұқсат етіңіз, Бауке.
Бауыржан. Қойғын.
Мен тізіп алған сұрақтарымның біріншісіне көз киығын салдым да, одан соң өзім жазу
жазып отырған кішкентай үстелдің үсті мен Бауыржанның жан-жағын шапшаң шолып
өттім. Оның айналасында бір пачка сигарет пен бір қорап сіріңкеден басқа қатты қару жоқ
екеніне көзім жеткеннен кейін мырс етіп күліп жібере жаздадым. Бұл жерде есіме бір
журналистің бірінші сұрағына Бауыржанның қалай жауап бергені түскен еді.
Болгариядан Алматыға келген Пенков деген журналист Момышұлына жолығып, одан
интервью алмақ болады. Бірақ Момышұлы ол кезде Москвада жатса керек. Бауыржанның
«Бухарест» мейманханасында жатқан адресін алып, журналист оны іздеп барады. Сонда
журналист жаңағы мен сияқты қағазына қарап алып, алғашқы сұрағын қояды:
«Сізді соғыста батыр болды дейді. Шыныңызды айтыңызшы: ешқашанда корыққан жоқсыз
ба?»
- Шынымды айтайын ба?- деді Бауыржан оған.
- Тек кана шыныңызды айтыңыз, - дейді журналист жымиып.
Бауыржанның үстелінің үстінде үлкен бір пышақ жатыр екен. Ол көзі аларып, мұрты
тікірейіп, сол пышақгы бас салады да, орнынан шапшаң атып тұрып, журналистке қарай
құлаштап сермеп кеп қалады. Жаңа ғана күліп отырған журналистің түсі құп-қу боп кетіп,
орындығымен шалқасынан кұлап түсе жаздайды.
- Сіздің бірінші сұрағыңызға жауап бердім ғой деймін. - Бауыржан осылай деп
журналистке бас иеді. Журналист апалақтап басын изейді. - Енді екінші сұрағыңызды
қойыңыз, - деп қолындағы пышақты үстелдің шетіне лақтырып жіберіп, орнына отырады.
Бауыржанның бұл оқиғасын бізге сол сәтте оның қасында болған бір жазушы айтып
келген еді. Сол ойыма түсіп күліп жібере жаздаған мен тез ернімді жиып, Бауыржанға
былай деп бірінші сұрағымды қойдым:
- Сіз бала күніңізде қандай кітаптарды қызыға оқыдыңыз, Бауке?
Бауыржан. Сен бұл сұрағынды «бала күніңде және ересек кезіңде» деп қойғын. Мен
бәріне бір-ақжауап берейін.
Автор. Солай болсын онда.
Бауыржан. Мен жас кезімде де, ересек күнімде де кітапты көп оқыдым. Осы күнге дейін
кітаптан бас алмаймын. Құныға оқығандарым франңуз, орыс және испан классиктерінің
кітаптары. Диккенсті түсінбедім, аяғына дейін оқи алмадым. Менің кітапты көп оқуыма
негізгі себеп қызмет бабына байланысты үнемі жалғыз жүруім болды. Мәселен, мен бес
жыл
Қиыр Шығыста, Тайгада жүрдім. Күндізгі қызмет біткеннен кейін кешке үйде жалғыз
каласың. Осы жалғыздықты жою үшін әдебиетті көп оқуға машықтандым. Казақ
жазушыларының арғы-бергілерінің бәрін де оқыдым. Жә, енді мен саған жаңағы негізгі
әңгімемнің желісін жалғастырайын.
1928 жылы Шымкентте жетіжылдық мектепті бітірдім дедім ғой. Осы күнгі КазПИ ол
кезде Орынборда еді. Аздап оқудың дәмін татып алғаннан кейін енді соған түсіп оқығым
келді. «Ойладың - орындадың» деген сөз бар емес пе орыста. Сол айткандай, ойға
алуым-ақ мұң екен, Орынборға тарттым да кеттім.
Орынбор деген жер суық болады екен. Жұка киіммен барған мен дірдектеп, жанымды
коярға жер таба алмай жүрдім. Институттың директоры Тоқтыбаев деген қазақ екен. Бір
күні бүрсеңдеп институтқа кіріп келе жатыр едім, сол кісі кездесе кетті де:
- Әй, қарағым, бері келші,-деп мені кабинетіне ертіп апарды. Тоқтыбаевтың үнемі
маған көзі түсіп, күйсіз жайымды аңғарып жүреді екен. Ол бірден өз ұсынысын айтты. -
Мына киіміңмен, шырағым, сен Орынборда оқи алмайсың, ауруға шалдығуың мүмкін.
Адамға алдымен денсаулық керек. Мә, мына қағазды бухгалтерге апарып, ақша ал да,
еліңе қайт. Мінеки, мен ВУЗ-дың есігін осылай жаптым.
Сонымен, сорайьш Жуалыдағы ауылға қайтып келдім. Келе сала әкемнің 2-3 қойын
сатқызып, кебіс кидім, пальто, малақай сатып алдым. Өстіп, шыт жаңа болып киіндім де,
гүбірналық (ол кезде Жамбыл, Шымкент, Кызылорда үшеуі бір гүбірна болатын) оқу
бөлімінің бастығы Әшіров деген кісіге келдім. Оған өзімнің жеті класс бітіргенімді, тұрмыс
жағдайыма байланысты Орынбордан қайтып келгенімді айтып, қызмет сұрадым. Әшіров
қуанып кетті.
- Сен сияқты білімі бар қазақ баласын іздеп таба алмай жүрміз ғой, шырағым-ау. Кәне,
мен сені мұғалім етейін, - деп қолыма бір жапырақ қағаз жазып берді. Сөйтіп, екі жыл
бастауыш мектепке мұғалім болдым.
Ол тұс ел басқару ісіне баулу үшін жергілікті ұлт адамдарын жоғары қызметтерге көтеріп
жатқан шақ еді. Біздің Бурныйда да икемі бар қазақтарды жоғарылата бастады. Бір
жақсысы олардың орынбасарлары мамандар, орыстар болатын. Білімі аз басшыға істің
мән-жайын солар үйретіп отыратын. Сол тұста бір күні менің де жоғарылап шыға келгенім
бар емес пе. Ол былай болды.
Ол кезде райкомда да екі-ақ адам: секретарь мен есепші, райисполкомда да екі-ақ адам:
председатель мен жауапты секретарь жұмыс істейтін. Райкомымыздың секретары
Кабаков деген кісі де, райисполком председателі Дүйсенғали Бурабаев деген семинария
бітірген бұрынғы мұғалім еді. Аудандык атқару комитетінің жауапты секретары Губанов
деген адам орнынан түсіп қалды да, райком мен райисполком оның орнына кандидатура
таба алмай састы. Бурабаев өзі бұрын мұғалім болған соң ба, кім білсін, әйтеуір, маған
тоқтаса керек. Сонымен мені, ай-шайға қаратпастан, аудандық атқару комитетінің
жауапты секретары етіп тағайындап кеп жіберді.
Жауапты секретарьдың жұмысынан еш хабарым жоқ. Әйтеуір, оңаша кабинетім бар.
Қалқиып сонда отырамын. Оңаша отырғаннан кейін менің не істеп, не тындыратынымды
ешкім біліп жатқан жоқ. Сырт жұрт осы бірдеңе бітіріп отыр деп ойлайтын шығар.
Ал ештеңені де ұқсата алмағаным өзіме аян. Бурабаев маған анна мәселе, мына мәселе
жөнінде аудандық атқару комитетінің қаулысын, шешімін шығар, ана жерге қатынас жаз,
мына жерге жарлық жібер дейді. Мен олардың қалай жазылатынын да білмеймін.
Бірдеңелерді нобайлап, осылай болар деп тұспалдап, Бурабаевқа алып барамын.
Бурабаев ұстамды педагог еді. Менің жазғандарымды алдына алып отырып, маған
ұрыспастан, ренжіместен ерінбей соларды бірі кызыл, бірі көк түсті қарындашпен
түзететін де отыратын. Мен Бурабаев қып-қызыл ала етіп берген документтерді қайта
көшірумен күн өткізетінмін. Содан кейін әр документтің соңына аудандык атқару
комитетінің председателі Бурабаев деп
қол қояды, жауапты секретары Момышұлы деп мен кол қоямын.
Ал шындығына келгенде, аудандык атқару комитетінің председателі де, секретары да
Бурабаев еді. Не керек, ақыры Бурабаев мені үйретіп шығарды. Сөйтіп, мен үш жыл
аудандық атқару комитетінің секретары болдым.
Мен сол Бурабаевты күні бүгінге дейін ұмытпаймын. Менің орысша сауатты болуыма, іс
қағаздарын дұрыс жазуыма сол кісі көмектесті. Жалғыз іс қағазы емес, менің газет, кітап
оқып өсуіме де сол кісі жетекшілік жасады. Оқитын кітаптардың тізімін беріп, не
оқығанымды тексеріп, газеттерден не оқып, не қойғанымды үнемі қадағалап, өзімді
ысылдырып адам етті.
Автор. Сіз сол кездерде кім болсам деп арман еттіңіз?
Бауыржан. Мен ол кездерде тек қана қатарымнан қалмауды ғана ойладым.
Автор. Әскерде, соғыста кандай кітаптар оқыдыңыз? Қандай
жағдайда, қалай оқыдыңыз?
Бауыржан. ...Толстойдың «Соғыс және бейбітшілігі» мен «Севастополь әңгімелерін»,
Пушкин мен Лермонтовтың әскери прозасын, адмирал Нахимовтың, адмирал
Макаровтың, ағылшын адмиралы Нельсонның кітаптарын, казак кітаптарынан мен
Абайды ешқашан да жанымнан тастаған емеспін. Мен Абайды ақын деп қана емес,
ойшыл, философқа балап оқыдым. Барлап қараған және әскери көзбен караған кісіге
Абайдың өзі қып-қызыл соғыс. Рас айтамын. Мәселен, оның «Жасымда ғылым бар деп
ескермедім» деген өлеңін алшы, жатқан соғыс емес пе?
Автср. Сіздің көзіңізбен қарағанда солай шығар, Бауке?
Бауыржан (алая қарап алып, сөзін ары карай жалғады). Москва түбінде тұрғанда
Қазақстаннан алдырып, Шоқан Уәлиханов шығармаларының ертеде шыққан басылымын
оқыдым. Ал «Абай» романының бірінші кітабы менің қолыма соғыста жүргенде тиді. Өз
қолымен автограф жазып оны Мұқаңның өзі жіберді. Мен оны оқып шығып, Мұкаңа
арабша 6 бет хат жаздым. Мұкаң менің кітапқа берген бағама разы болып, 3 бет жауап
жолдады. Содан соң Сәбит автограф жазып «Жұмбақ жалауын» жіберді. Мен оны сонау
Қиыр Шығыста жүргенде оқыған едім. Бұл білетін адамдардың жібергендері. Ал мен
мүлде білмейтін адамдардан және 2 кітап алдым. Олар Омар Һайямның өлендер жинағы
мен Сағдидің «Бустан» атты кітабы. Екі кітапты жіберген де Москва әйелдері екен.
Олар мен жайында журналдан окып, қолдарына түскен бұл кітаптарды маған сыйлық
ретінде жолдапты. Олардың біреуі былай деп хат жазыпты: «Сіздің Москваны қорғаудағы
ерлігіңізге сүйсініп және Сізді өз үйіміздің ең жақын жанашыры деп есептеп, қолыма бүгін
ғана түскен осы кітапты Сіз оқысын деп жолдап отырмын». Екеуін де оқыдым. «Бустан»
кітабы әлі күнге дейін бар. Омар һайям кітабын жоғалттым.
Автор. Екеуі де әйел дейсіз бе?
Бауыржан. Иә, әйел деген ең сезімтал халық кой. Бұл менің әскерде, соғыста қандай
кітаптар оқығаным жайында. Ал енді қалай оқыдың дейсің ғой? Уставта «Командирдің
ойы» деген тарау бар. Оның мәні командирдің алған бұйрығын саналы түрде жүзеге
асыруы үшін оның ойланып, толғануына уакыт беру деген мағынаға саяды. Мен қатал
болғаныммен ұшқалақ командир болғаным жоқ. Бұл мақтан емес. Мен үлкен командирдің
өзінен кіші командирлердін соңынан қалмай қайта-қайта өкшелей бергенін ұнатпаймын.
Бұйрығынды бер. Оның ойлануына уакыт қалдыр. Орындалғанын уакытында тексер.
Менің қағидам осы. Солдаттар мен командирлер арасында 3-4 сағат болып, тиісті
бұйрығымды бергеннен кейін мен жертөлеге қайтамын. Келемін де жазбаларымды
жазамын. Аяқталмаған кітаптарымды оқып бітіремін. Ал мен еш кітапты сызып, белгі
салып оқыған кісі емеспін. Олай ету адамның ойын бөледі. Ол кезде мен стильге назар
аудармайтынмын. Оқырман ретінде ғана оқитынмын. Онда оқығанымның бәрі тасқа
түскен бедердей болып, ойымда ұмытылмай сақталып қалатын. Уставтың кез келген
статьясын, кез келген қолбасшының нақыл сөздерін жатқа соға беретінмін. Бұл сұрағың
бітті ме? Енді ары қарай кетейік.
- Иә, райисполкомда үш жыл секретарь болдым, Бурабаев маған ұстаздық етті дедім
ғой. Содан кейін Жуалыға тағы да екі аудан қосылып, аудан үлкейді де, енді
райисполкомға председатель болып Таран Бердібаев деген кісі келді. Ал аудандық
партия комитетінің секретары болып Ефимов деген жолдас тағайындалды (кейініректе
Хабаровск өлкелік партия комитетінің секретары болатын осы Ефимов). Мен жаңа
председателім Бердібаевқа
жақпадым. Өзі сауатты кісі еді. Мен бірдеңені қате істесем, ол үйретудің орнына
тыржиятын болды. Үйретуге үйреніп қалған басым, мен де тырсия қалып жүрдім. Ақыры
ол мені секретарьлықтан босатуға айналды. Сол кезде мені Ефимов шақыртты. Соның
алдында ғана аудандық милиция бастығы орнынан түскен еді. Ефимов маған соның
орнын ұсынды.
- Бұл менің қолымнан келе ме? - дедім оған.
- Келеді. Сенің қолыңнан одан басқа да талай жұмыс келеді әлі, - деп күлді Ефимов.
Тегі ол Бердібаев екеуіміздің шәлкем-шалыс келе беретінімізді естіген болуы керек. - Сен
жассың, жігерің бар, әлде, жоқ па жігерің?
- Бар, - дедім мен.
- Мен соны біліп айтып отырмын ғой,-деді Ефимов әзілдеп. - Тек жігерің ғана емес,
сенің айдының, айбының да бар. Даусың да гүрілдек...- Ол сақылдап күліп алды, күлкісінің
өзімен адамды еліктіріп әкететін кісі еді. Сонсоң арқамнан кақты. - Сен шамданып қалма,
әзілді түсінесің ғой өзің?

V
- Түсінемін,-дедім расында да шамдана бастаған мен.
- Ал әзілді түсіне білу қазіргі милиция бастықтары үшін ен керекті қасиет. Осы
қызметке бар, жолың болсын. Ал Бердібаев өзінің қалаған адамын хатшы етіп алсын.
Осыдан кейін Ефимов милиция бастығының орынбасарларын шакыртты. Олар менен
үлкен адамдар екен. Ефимов соларға тапсырма берді.
- Бала демей, бағынындар. Көмектесіндер, - деді.
Сөйтіп, мен алты ай милиция бастығы болдым. Сүзекпен ауырып, ол қызметтен өзімнен
өзім түсіп калдым. Одан бұрын бастық болған кездегі бір хикаямды айтып берейін.
Сол кезде Сырдария гүбірнасында Емельянов деген аса маңызды істер жөніндегі
тергеуші бар еді. Ол өзі бір өте білімді юрист болатын. Аудандык милицияға мен бастык
болғаннан кейін, бір күні Жуалыға сол кісі келіп қалды. Мен бұрын ол кісіні көрмегенмін.
Қаперімде түк жок, кабинетімде отыр едім, бір тәпелтек кісі кіріп келді. Сәлемдескеннен
кейін бас-аяғыма қарап алды да:
- Шырағым, милиция бастығы кайда екен? - деп сұрады. Тегі менің түріме карап,
бастық шығып кеткенде соның орнына келіп отырған жас милиционерлердің бірі шығар
деп ойлаған болуы керек.
- Мен, - дедім орнымнан тұрып.
Ол кісі маған документін керсетті. Сөйтсем Емельяновым осы кісі екен. Бастық
болғанымның өзіне 5-6 ғана күн болған. Не бар, не жоқты білмейтінмін.
- Ендеше барып түрмені көрейік, - деді ол.
Келдік. Көрдік. Адам деген бықып жатыр. Емельянов әркімдермен сөйлесіп, не үшін
жатырсың деп сұрайды. Олар білмейді. Қораға шықтык. Қорада 69 ат байлаулы тұр.
- Бұлар кімдікі?
- Түрмедегі қазақтардікі.
- Аттарын неге қайтармайсындар? - дейді Емельянов.
Оны да ешкім білмейді. Емельянов мені ертіп, қайтадан кабинетке келді. Содан кейін
сабырмен кодексті алып керсетті де, түсіндіре бастады.
-Түрмеде 250 адам жатыр, - деді ол. - Осының көбіне қамауға берілген санкция жоқ.
Заңсыздық, совет заңын бұрмалаушылық деген осы болады. Адамды қылмысы болса
түрмеге қамауға болар. Бірақ олардың аттарын түрмеге қамауды қайдан тапқансыздар?
Меніңше милиционерлеріңіз өзіне жақпаған адамдардың бәрін айдап әкеп түрмеге қамай
берген. Ал протоколсыз бір адамды түрме босағасын аттатуға қақыларыңыз жок. Әрине,
бұл сіздің кінәңіз болмас, сіз жаңадан ғана тағайындалған екенсіз. Енді осы адамдардың
қаншасына протокол жасалған екен? Соларды тексертіп, осында алдырыңызшы.
Мен аппаратымды шақырып, Емельяновтың тапсырмасын айттым. Жұрттың бәрі
Емельяновтан корқып зыр жүгірді. Тексерсек 50 адамға протокол жасалыпты.
- Протоколсыз жатқан адамдардың бәрін де қазір өзіңіз барып, түрмеден
босаттырыңыз,-деді Емельянов маған. - Ертеңге дейін мен мына протоколдарды қарап
шығайын.
Мен барып екі жүз адамды бірден түрмеден босаттырдым. Қазақтар өздерінің
босағандарына сенер-сенбестерін білмей, маған қайта-қайта жалтақтап қарай береді.
- Қарағым, сен келмесең, біздің босанатын түріміз жоқ еді, - деп маған рақметті үсті-
үстіне жаудырып жатыр. Аттарының жанына жетіп, жалына колы тиісімен ырғып мініп,
«Осы пәлелерден шынымен құтылдық па, жоқ па?» дегендей, арттарына жалт-жалт
қарасып, дала қойнына сүңгіп, ызғытып кетіп жатыр, кетіп жатыр. «Ей, момын халқым, -
деймін мен олардың сондарынан қарап тұрып, - «Сен келмесең, біздің босанатын түріміз
жоқ еді» деп, сендер маған разы болып барасындар. Іштеріндегі көзі ашық деген менің
өзім сендердің ақ, қараларыңды айыра алмай, қанша күн босқа қамауда ұстадым. Егер
Емельянов келмесе өздеріңнің әлі қанша күн жатарларынды білмей, мені босқа мақтап
барасыңдар-ау».
Ертеңінде Емельянов протокол заңсыз жасалған деп, тағы да жиырма адамды
босаттырды. Содан соң ол жиналыс өткізіп, бізге социалистік зандылық туралы лекция
оқыды. Совет азаматтарынан заңсыз бір адамды түрмеге отырғызған адам өзі түрмеге
қама-
лады деді. Бәріміздің зәреміз ұшты. Әпербақан милиционерлер моп-момақан болып
қалды. Осыдан кейін кылдай қиянат көрсем, қылыштай кырқып отыруға бекіндім. Әр түрлі
кодекстерді оқып, оның әр статьясына зер сала бастадым.
Автор. Сізді біреулер теріс азу, тентек атағысы келген бе, осы калай өзі, Бауке?
Бауыржан (ойланып, мұртын тістеледі. Қабағын түйіп, басын көтерді). Мен 25 жыл әскерде
болдым. Біле білген кісіге бұл үлкен университет. Ең алдымен мен коммуниспін. Осы 25
жылдың ішінде мен талай қолбасшымен кездестім, сабақ алдым, талай генералдың қол
астында қызмет істедім, тәрбие көрдім. Талай ұлттың өкілдеріне командир болдым,
тәрбиеледім. Өйткені командир деген әскери педагог қой. Осы әр ұлт адамдарымен істес
болғанымды өзіме ерекше бір мектеп деп бағалаймын. Себебі, чуваш мынадай екен-ау,
кырғыз мынадай болады екен-ау деп ойланасың. Анна халық анадай дәстүрін
қастерлейді, мына халық мынаны құрметтейді екен-ау деп толғанасың. Мен осы 25 жыл
ішінде қара мағымда болған үстеріне шинель киген солдаттар аркылы Совет Одағының
барлық халықтарының жанын ұқтым деп ойлаймын. Өйткені олардың жүректері -
іштерінен шыққан балалары-менің алақанымда болды. Отан үшін өз басымды өлімге
байлай отырып,
мен оларды ажалмен алысуға жұмсадым. Олардың өлмеуі үшін, өз ұрпақтарын, өз
халықтарының намысын, оның өздері сүйетін асыл қасиеттерін аман сақтап қалу үшін
жұмсадым. Өзім де жаным арымның садағасы, халқым үшін қасықтай қаным пида деп,
жанып тұрған отқа талай түстім. Мен соғыс кезінде «Красная звезда» газетіне былай
жазғанмын: «Өз халкын кұрметтеп, сүймеген адам опасыз, оңбаған адам» дегенмін. Сол
сөзімді әлі де кайталаймын. Өйткені, Энгельс айткандай, өз елінің бағасын білген адам
ғана басқа елді қадірлей алады. Өйткені халықтардың туыстығы алдымен адамдардың өз
халкына сүйіспеншілігі арқылы ғана келеді. Мен өзге ұлттарды құрметтеуші, өз ұлтын
сүюші адам- мын. Мен нацизмның туын көтерген фашизмге қарсы жан аямай күрескен
кісімін. Мен Гитлердің нацист армиясына қарсы қол бастаған адамдардың бірімін. Мен
фашистерді жан-тәніммен жек көріп соғыстым. Мен Советтік Отанымды жан-тәніммен
жақсы көріп соғыстым! Осы екеуін де, жауға деген өшпенділік пен Отанға деген
сүйіспеншілікті айтамын, мен қол астымдағы әр жауынгердің, әр командирдің жүрегіне
ектім! Білегіне емес!
(Көйлегінің оң жақ жеңін түріп жіберіп, бала күнінде білегіне еккен шешектен қалған екі
дақты көрсетті.) Міне, мынау емес, бұл - дәрігерлердің жұмысы. Ал мен олардың жүрегіне
ектім.
Бағана да айттым: мен нацистерге қарсы 207 рет ұрысқа қатысып, 5 рет өлімнің
құрсауында қалған, 2 рет өлімші болып жараланған жанмын. Ендеше, мен қалай теріс азу
тентек боламын?! Дауысымның қаттырақ шығып кеткеніне кешірім еткін сен. Ол кезде
менің
Қазақстанға хат жазып, халық ақындарының айтысын ұйымдастыру керек, бұл халықтың
рухын көтереді дегенім кейбір жеке адамдарға ұнамаған болар. Кейбір ұлттық
киімдеріміздің үлгісін сақтау, үлкенді құрметтеу, ананы ардақтау, ағаны қадірлеу сияқты
жақсы дәстүрлерімізді жандандыра беру жайындағы пікірім жақпаған шығар. Менің мұным
көп халықты мемлекетіміздің түрі ұлттық, мазмұны социалистік мәдениетіне, салт-
санасына
өзіміздің ұлттық үлесімізді қосайық деген игі тілек еді ғой. Мен кеше, кырық төртінші жылы
осыны айтып едім ғой.
Бауыржан осыны айтты да, ақ мүштікке сигарет сұғып, темекісін тұтатты. Мен оның
айтқанына ілесе алмай, бұқиып қағазымды жазып жатгым. Мені қозғағысы келмеді-ау
деймін, ол темекісін аузына тістеген күйі, ұзын екі қолын төсекке тіреп, жайлап көтеріліп,
есіктен шығып кетті.
Онын соңғы сөздерін жазып болған соң, менің есіме сол жылдары сонау соғыста жүргенде
естіген кейбір әңгімелерім түсті.
Бұл өзі бір жағынан казақтың «ұзын құлағының» соғыс сияқты қиын кезенде де, жердің
алыстығына қарамастан, өз қызметін адал атқарғандығының айғағы іспетті де. Сол ұзын
құлақтың окопқа әкелген хабарының бір тарауында Бауыржанның Алматыға барғаны,
қонақта болған үйлерінде парасатгы сөздер айтқаны баяндалатын. Мәселен, Бауыржан
бір кісінің үйінде болған екен дейтін ұзын кұлақ. Сонда Бауыржанға бір тарелканың үстіне
бір тарелканы қойып, оның үстіне бір кішкентай тарелканы орналастырып, соған кішкентай
ғана ас салып ұсынған екен дейді. Бауыржан сонда бос тарелкаларды бірінен соң бірін
сырғытып тастап, алдына ас салынған кішкентай тарелканы ғана қалдырып: «Осы үйдің
тамағынан табағы көп пе деймін» деген екен әзілдеп.
Сағатыма қарасам тура бір жарым болған екен. Осы кезде кухня жақтан Бауыржанның
мені шақырған даусы естілді:
- Әй, қарағым, ауқатқа келгін, шаршадың ғой, - деді ол.
Бұл сәтте Бауыржан маған катал командир ролінен қамқор әке роліне ауысқан сиякты боп
сезілді.
VI
Түскі астың алдында қол шаятын жер іздей жүріп, Бауыржанның бөлмелеріне көз
жүгірттім. Пәтердің Фурманов кешесі жақ бөлегінде кең үлкен бөлме бар екен. Сервант,
телевизор сонда тұр. Ас ішетін бөлмелері осы болар деп жорамалдадым. Оның ар
жағында тағы бір бөлменің есігі көрінеді. Ол жатын бөлме болуға тиіс деп ойладым. Сонда
бұл пәтер негізінен төрт бөлмелі сияқты. Осы арада Бауыржанның бұл үйді қалай
алғандығы жайында жұрт аузында жүрген мына әңгіме ойыма түсті.
Бауыржан бұрын Дзержинский көшесінде, шағындау пәтерде тұрса керек. Қалалық
советтен кеңірек пәтер сұрайды. Бір күні оған қалалық советтің кызметкері телефон соғып,
сіздің өтінішіңіз орындалды, келіп кең пәтердің ордерін алыңыз дейді. Бауыржан барып
бес бөлмелі пәтердің ордерін алады. Пәтерімді көрейін деп жаңа үйге барса, есік алдында
мұңайып тұрған қартаң орыс әйеліне кездеседі.
- Неге мұңайып тұрсыз, шешей? - дейді ойында ештеңе жоқ Бауыржан әйелдің қасына
тоқтап.
Әйел қалалық советтің осыдан екі бөлмелі пәтер бермек боп уәде етіп келгенін, бірак дәл
ордер берерде ол уәделерінен тайып қалғандығын айтады.
- Маған деген үйді бір үш бөлмелік пәтермен біріктіріп, бір полковникке беріпті.
Қайтейін, менің де балам соғыста өліп еді. Әрине, ол солдат еді,-дейді.
Мұны естігенде Бауыржанның барлық түгі сыртына теуіп шыға келеді. Жирен мұрты
едірейіп, электр сымының біріне бірін жақындатқан екі ұшындай болып, шытыр-шытыр ете
қалады.
- Мұңаймаңыз, шеше, қазір ордер беретін жерге барыңыз - пәтеріңіз өзіңізге тиеді,-
дейді де Бауыржан мініп келген машинасына отырып алып, қайтадан калалық советке
тартады.
- Мен маған біреуге берілген пәтерлерді бер деген жоқпын, - дейді ол бағана қолына
ордер ұстатқан қызметкерге келіп.- Мына ордерді жыртыңыз да, пәтерді бұрын уәде
етілген адамдарға беріңіз!
Осылай деп ол қолындағы ордерді қайтарып береді. Қалалық совет кызметкері
қалбалақтап:
- Ол адамдарға пәтер кейінірек беруге ұйғарылған еді. Сіз пәтер сұраған соң сол
екеуін қосып, сізге қамқорлық жасайық деген едік...
- Молчать! - дейді Бауыржан көзі ежірейіп, мұрты одан са- йын тікірейе түсіп. - Маған
мұндай қамқорлықтың керегі жоқ. Жиырма минуттан кейін маған телефон соғып, бұл
пәтердің бұрынғы иелеріне берілгендігін хабарлаңыз. Понятно вам?!
- Түсінікті, түсінікті, жолдас Момышұлы. Тек сіздің берген пәтерден неге бас тартып
тұрғаныңыз түсініксіз.
- Ол солдаттың анасы ғой! Солдаттың анасы деген сөздің мағынасын түсінесіз бе?
Солдатгың анасы - Россияның анасы! Енді ұғынықты ма сізге?
Қызметкер басын изейді. Расында да ол бірсыпыра уақыттан кейін Бауыржанның үйіне
телефон соғып, жаңа пәтердің бұрынғы иелеріне ордер жазылып бергенін хабарлайды.
- Ордер алғанда олардың қуанышында шек болған жоқ,-дейді қызметкер. - Әсіресе
қарт ана қатты қуанды. Сіздің Бауыржан Момышұлы екеніңізді білгенде және Сіздің
«Солдатгың анасы - Россияның анасы» деген сөзіңізді айтқанымда ол жылап жіберді.
«Кітаптарын оқығанда Момышұлы дәл сондай азамат шығар деп ойлаушы едім,
қателеспеген екенмін» деді.
- Хабарыңызға рақмет, - деп Бауыржан трубканы іліп қояды.
Содан бірсыпыра уақыт өткеннен кейін Бауыржанға Фурманов көшесінен басқа пәтер
берілген екен. Ел аузындағы әңгімелердің бір нұсқасы осындай болатын.
Баукеңнің сол пәтері осы екен ғой деп ойладым ішімнен. Осыған жалғаса Баукеңнің
ананы ардақтауы жайындағы екінші бір аңыз-әңгіме және есіме түсті. Бұл оқиғаны маған
1957 жылы Москвада, Қоғамдық ғылымдар академиясында окыған жігіттердің бірі айтып
еді. Сол жылы июньнің бас кезінде Москвада татар әдебиеті мен өнерінің онкүндігі өткен.
Оны Одақтар үйінің колонна залында Сурков ашқан. Татар әдебиеті мен мәдениетінің
қайраткерлері тегіс президиумге жайғасады. Күміс көмей, жез таңдай ділмар Сурков
оларды астанаға келуімен құттықтап кіріспе сөз сөйлейді. Сөйтіп ол енді баяндамашыға
сөз бере берген кезде залдан:
- Алексей Александрович! - деп саңқ еткен үн естіледі.
Жұрт тосын үнге елең ете қалады. Залдың алдыңғы жағынан иығында погоны бар,
офицер формасындағы сұңғақ бойлы, қоңырқай жүзді адам орнынан тұрады. Бүкіл зал
офицерге назар аударады.
- Әмина ханум қайда, Алексей Александрович? - дейді офицер жайлап, таза орыс
тілінде. - Президиум үстелінің басынан мен ол кісіні көре алмай тұрмын.
Залдағылардың көпшілігі Москваның татарлары болса керек. Офицер Әмина атын
атағанда олар гу ете түседі. Басқалар Әминаның кім екенін білмейді, татар мәдениеті
өкілдерінің бірі
болар деп ойлайды. Оны жоқтап тұрған мына офицер де татар шығар дейді іштерінен.
Майталман Сурков офицерге қарап үнсіз бас изейді де, сәл ойланып алып, қайтадан
зымырата жөнеледі.
- Әмина ханум бойына біткен кішіпейілдікті сақтап президиум үстелінің басына келмей
қалған болар, - дейді ол жан-жағына қарап, президиумның арт жағына да көз жіберіп. -
Біздің асыл досымыз, Совет Одағының Батыры Мұса Жалил де өзінің сүйікті жары Әмина
ханумды дәл осы кішіпейілділігі үшін де құрметтеген болар. Бірақ Ұлы Отан соғысының
каһарманы, даңқты гвардия полковнигі Бауыржан Момышұлы Батырдың жарын осы жи
налыстың президиумынан көруді орынды ескертті, рақмет, Бауыржан. - Ол залдағы
ұсыныс айтқан офицер отырған жаққа басын иеді. - Біз бұл ұсынысты шын ықыласпен
қостап, Әмина ханумның президиумға келуін өтінеміз.
Сол кезде зал шатырлата қол соғады. Шапалақ даусы қабырғаны жарып кете
жаздайды. Мұса Жалилдің жары президиумге барып орналасқанша қол соғу тоқталмайды.
Бағанадан бері Әмина ханум дегеннің де, оны президиумге шакырған офицердің де кім
екенін білмей аңтарылып отырған жұрт орындарынан тұрып: «Мұса Жалил - Бауыржан
Момышұлы!» «Мұса Жалил - Бауыржан Момышұлы!» деп қосыла дауыстап, бір ырғақпен
кол соғып тұрып алады.
- Біз анадай үлкен жиналыста жарып шығып, оның үстіне суырыла сөйлегенде
аузымен құс тістейтін атақты шешен Алексей Сурковты тоқтатып қойып, Баукеңнің
солдаттың жарын президиумге шығарған ерлігіне ерекше сүйсініп қайттық, - деген еді
маған бұл әңгімені айтқан жігіт. - Баукең туралы жазылғанның бәрініңде шындық екеніне
сонда анық көзіміз жетті.
Оның өлген солдатты ардақтап, Әминаны той төріне шығаруы бүкіл жұрттың жүрегін
тебірентті. Академия мен партия мектебінде оқып жүрген қазақтар үзіліс кезінде жиналып
барып Баукеңнің қолын алды...
Қолымды шайып, кухняға жеткенше мен бұл екі оқиғаны ерекше разылықпен есіме
түсіріп өттім.
Түскі асқа қойдың төсін қатық қылған күріш көже іштік. Менің тәрелкеме төстің
сүріншек деп аталатын басы түскен екен. Бірақ мен оны жақсылап мүжіп, кеміре алмадым.
Өйткені Бауыржан ас үстінде әңгіме айтып отырды. Маған қомағайланып ас жегеннен де,
құнығып әңгіме тыңдау артық еді.
- Кеше осы жерде, - деп, Бауыржан мен отырған орындықты нұсқады, - Гофман
отырды. Ол бұрын біздің 316-атқыштар дивизиясының штаб бастығы болған кісі. Артынан
жоғарылап, корпустың штаб бастығына дейін көтерілген. Кейін ол өзін дұрыс ұстамай,
совет офицеріне лайықсыз мінез керсеткені үшін орнынан түскен еді. Сол себепті оның
аты біздің кітаптарымызға енбеген. Қазір Ялтада тұрады екен, 6 бөлмелі үйім, бау-бақшам
бар деп бөсіп отырды. Сол келіп, Алматы мені алақанына салып қарсы алмады деп
өзінен-өзі маған өкпе соқты.
- Бектің кітабында да мен жоқпын, сенің кітабында да менің атым жоқ, сендер мені
неге жазбайсыңдар осы?
Мен оған жайлап жауап бердім.
- Константин Николаевич, сіздің де ерлігіңізді жазатын бір жазушы туар әлі. Атақты
«Война и мирдің» 1812 жылғы отан соғысы біткеннен кейін неше жылдан соң жарыққа
шыққанын білесіз бе?
- Білмеймін, білгім де келмейді, - деп бақырды ол. - Барлық документ менің қолымнан
өткен. Міне, оның бәрі мына жерде, басымда,-деп ол маңдайын түрткіледі. - Сендер
жазбасандар, өзім жазамын.
- Сіздің басыңыздағы «документтер» ресми мәлімет ақпарлар ғана ғой, - дедім мен. -
Кітап жазу үшін қағазға түскен хабарлар және оның сіздің басыңызда қалғаны жеткіліксіз
мағлұматтар. Оның үстіне солдаттардың жанын, жүрегін білуіңіз керек. Кітап үшін ең
қажетті мәліметтер осы. Мұндай мәліметгеріңіз мол болса, сіз жазасыз, әрине, - дедім
сабырлы түрде.

VII
Осы кезде Бауыржанның оң жағындағы орындықта отырған кішкентай қыз талпына
ұмтылып, оның колындағы шанышкысын алды.
- Бұл немере ме, Бауке? - деп сұрадым.
- Қызымның кызы, - деді Бауыржан.
- Жиен ғой,-деді әйелі.
- Қызы не, ұлы не - баланың бәрібір, - деді Бауыржан кішкентай кызды басынан сипап.
- Аты Анар. Атасын сондай жақсы көреді өзі.
Осы арада өз басым бір рет Бауыржанның жан жомарттығының куәсі болғаны есіме түсті.
...Театрдың ішінде ине шаншар бос жер жоқ. Қаланың қазақ қауымы тайлы-таяғына дейін
қалмастан тегіс келгенге ұксайды. Отыратын орын тимегендер қабырғаны жағалай
табандарынан тік тұр. Жұрт демін ішіне тартып, сахна жаққа құлақ салып, сілтідей тынып
қалған.
Сахнада ақындар айтысып жатыр. Әсіресе Қызылорда облысынан келген ақын кыз
бен Шымкент облысынан шыққан жігітгің айтысына қалың жұрт қатты назар аударып, тырс
етпестен тыңдап отыр. Халықтың қыз ақынға ерекше ден қойып, ілтипат білдіргеніне екі
түрлі себеп бар еді. Біріншіден, басына үкілі тақия, үстіне қос етек көйлек киіп, қарсы
алдындағы ақын жігітпен табан тіреп қазақша айтысып отырған Надежда Лушникова
есімді
орыс қызы болатын.
Екіншіден, ол қазақтың аса бір мұнды әніне салып, мұңды бір оқиғаның жібін тарқатып
отырды. Ол өзі осы атырапта жаңада ғана болған жай еді. Шымкент пединститутына оқуға
түскен өрімдей жас, өзгеше сұлу кызды осы жердің бір ожар жігіті оқуды тастап маған әйел
болмайсың деп жазғырыпты. Осы жайды Надя өлең тілімен баяндап, осындай Қодар жігіт,
Бекежан бозбалалар осы заманда тек қана сенің аулыңда кездесіп отыр. Жігітгерінді неге
жөндеп тәрбиелемейсіңдер деп Надя қарсысындағы Шымкент ақынына қинала кінә
таққанда бүкіл зал дүр сілкініп, қол соғып, гулеп кеткен.
Қызылорда, Шымкент, Жамбыл облысы ақындарының айтысы аяқталғаннан кейін сол
арада, сол қалың қауымның алдында жюридің қорытындысы шығарылып, ақындарға
жүлде берілді.
Біреулер кілем алып, біреулер шапан киді. Төреші Надежда Лушникованың атын атап,
оған еркектің «Маяк» деген қол сағатын ұсынды. Осы кезде залдың алдыңғы қатарында
отырған әлдекімнің қаһарлы үні саңқ ете түсті.
- Жоқ, Надя алмайды бұл сағатты!..
Ұзын бойлы, әскери киімді кара сұр адам орнынан тұрып, іле сөйлеп кетті.
- Менің ана тілімде асыл сөздер ақтарып, жұрттың жүрегін тербеген мынау шүйкедей
сары қыз! - деді ол жұртқа Лушникованы нұсқап. Зал демін ішіне тартып, тына қалды.-
Сенің тілінді біліп, жай сөзінді сөйлей беретін орыс, неміс, өзбек, чечен, қырғыз толып
жатыр, - деді ол енді төрешіге қадалып. - Бірақ сенің өнер тілінді өз тілінен артық білетін
осы Надядан басқа кімді көрдің, айтшы, кәне? Кешегі Мариям Жәгөрқызының жөні бір
басқа. Дәл бүгінгі бас бәйге біздің тілімізде бұлбұлдай сайраған осынау кішкентай қызға
берілуі тиіс!.. Бұл осы айтысқа қатысу үшін Алматыдан арнайы Шымкентке келген бір топ
ақын, жазушының бірі Бауыржан Момышұлы болатын. Ол Надяға төреші ұсынған «Маяк»
сағатын алдырмады.
Сыйлық үлесіліп болғаннан кейін Бауыржан әйелі Кәмәш екеуі Надя Лушникованы
өрталарына алып, ювелир магазиніне барды. Магазиннен тандап жүріп «Лира» маркалы
алтын сағатты сатып алды да, Бауыржан зергерге апарып, оның қақпағына мынадай
сөздер жаздырды: «Надя, шеберлігің үшін. Б. Момышұлы, 25.02.1964 ж.» Сағатты
Лушникованың қолына тағып жатып, Бауыржан тебірене тұрып тіл қатты:
- Мұны саған Бауыржанның бергені деме, адал жүрек, асыл өнерің үшін саған қазақ
халқының сыйлағаны деп біл, игілігіңе тақ, карағым...
Ас ішіліп болғаннан кейін мен орнымнан тұрдым. Бауыржан темекі тартуға кірісті.
- Бауке, мен ана бөлмеге барып, отыра тұрайын.
- Иә, дұрыс, - деді ол.
Біраздан кейін Кәмәш келіп, Бауыржанның төсегіне отырды. Тегі Баукең оны да қуып
шыққан-ау деп ойладым ішімнен.
Горькийдің жазушының әйелі жайында айтқан бір сөзін еріксіз есіме алдым. «Егер
әйел өзін өзі кемтар еткісі келмесе, онда жазушыны сүймеуі, оған ерге шықпауы керек»
деген еді ол бір әңгімесінде. Одан кейін сол Горькийдің әйел туралы айтқан мына
бір сөзі тағы да ойыма оралды: «Дүниеде әйелден берік, әйелден айқын еш нәрсе жоқ,
ендеше еркектің одан өзге сүйенері және жоқ». Мына Кәмәш та Баукеңнің жасы еңкейген
шағында серіктесіп, оның сүйеніш тірегі болып отыр. «Көктемдей құбылмалы мінезі бар»
Бауыржандай адамның қыбын тауып қызмет ету оңай іс емес-ау. Оған қаншама күш,
қайрат, сезімталдық керек десеңші. Берік десе берік, мыкты десе мықтысың-ау, әйел заты,
деп ойладым ішімнен. Бауыржан кухнядан шығып, менің қасыма келді. Екеуіміз тағы да
оңаша қалып, түске дейінгі әңгімемізді қайтадан жалғастырдық.
- Сонымен әлі милиция бастығымын ғой?
- Иә, милиция бастығысыз. Ауданға Емельянов келіп, содан бірсыпыра істің жайына
қандыңыз.
- Рас, Емельяновтың ауданға бір келіп-кеткені маған кішігірім бір мектептей болды.
Сонымен жұмысымды ептеп игеріп, қаз-қаз басып, қалтақ-құлтак жүре бастағандай шаққа
жеттім.
Бір күні ауданымызға Өлкелік партия комитетінің өкілі болып, жабдықтау халық
комиссары Нығмет Сырғабеков деген кісі келді. Ол кісі аудан аралайды екен. Ефимов пен
Бердібаев мені соның қасына қосып берді. Сырғабеков ақылды, байсалды, барынша
көшелі адам екен. Тек қана «қалқам, шырағым» деп сөйлейді. Жол-жөнекей менің барлык
жайымды сұрап, істе жіберген кемшіліктеріме талдау жасап, ағалық акыл, кеңесін
ақтарыла айтып, жөнге келетін, жобаға жанасатын істеріме қатты қуаныш білдіріп,
жанымды жасытпай, жігерлендіріп, ынталаңдырып отырды. Оның алдында Емельяновтың
келуі ауылда совет жұмысын жүргізудің бірінші баскыш мектебіндей болса,
Сырғабековтың келуі екінші басқыш мектептің білімін бере бастағандай еді. Бірақ мен ол
мектептің оқуын тауыса алмай, орта жолда мұрттай ұштым.
Бір жығылғанда қатарынан екі рет кұладым. Ол былай болды.
Үшінші күні кешке карай Сырғабеков екеуіміз Бурныйға келдік те, менің досым
Кононенконың үйіне түстік. Келсек, Кононенконың кішкентай қызы қатты ауырып жатыр
екен. Мына менің түрім түксиіп тұрғанымен, аса балажан адаммын. Бұл менің кішкентай
күннен бойыма сіңген дағдым. Сол дағдыммен колды-аяққа тұрмай шырқырап жатқан
баланың мандайынан сипап, бір кішкентай көтеріп жүріп едім. Сөйтсем ол бала сүзекпен
ауырып жатыр екен. Ертеңіңде басқа ауылдарға тағы да жүріп кеттік. Таңертең бойым
ауырлап тұрған сияқты болды. Жолда өн бойым қызып, қалшылдай бастадым. Қасымдағы
Сырғабековке:
- Ағай, мен ауырдым, - деуге ғана шамам келді. Содан соң не болғанымды білмеймін.
Сырғабеков мені дереу аудан орталығына жеткізіп, ауруханаға жатқыздырады. Сол
жатқаннан мен ауруханада екі ай жатгым. Ал милицияға бастық керек. Мен ауруханада
жатқанда бұрынғы взвод командирі Мұкатай Егенбаев деген жігіт милиция бастығы болып
тағайындалады.
Бауыржан сигаретін мүштікке сұғып, темекі тұтатуға кірісті. Мен қағазыма
қарадым. Даярлап әкелген сұрақтарымның ішінде: «Сіз балалардың басынан сипап,
мандайынан иіскейсіз бе?» деп басталып, Бауыржанның балалык шағына байланысты
қойылатын екі-үш сұрақ бар еді. Өйткені мен Бауыржан сияқты адамдар ешкашан
баланың бетінен сүймейтін қатал келетін шығар деп ойлағанмын. Ал оның кішкентай
жиені Анарды алақанына салып мәпелеп отырғанын көргеннен кейін және өзінің жас
баланы жақсы көретіндігінен сүзек ауруын жұқтырып алғанын есгігеннен соң ол
сұрағымның мүлде мәнсіз, орынсыз екенін ұқтым. Сондықтан оны тастап кетіп, балалық
шағына байланысты өзге сұрақтарымды қоюға ұйғардым.
Автор. Жаңа сіз бала күнімнен балажан едім дегенде тіліме бір-екі сұрақ келіп еді, Бауке.
Соны сұрауға рұқсат етіңіз.
Бауыржан. Сұрағын. Рұқсат.
Автор. Балдырған кезіңізде қандай үй жануарларын жақсы көрдіңіз?
Бауыржан. Қозы мен кұлынды жақсы көрдім. Бір кішкентай қара бұйра қозыны түнде
қасыма алып жататыным әлі күнге дейін есімде (ақ мүштекті каттырақ тістеп сорды да,
аузынан бұрк еткізіп түтін шығарды. Сәл ойланып, сөзін жалғады). Соған байланысты бір
әңгіме айтып берейін. Жаңағы қара қозы екеуіміздің достығымыз сондай күшті болды.
Басқа балалардың соңынан күшік еріп жүрсе, менің артымнан қара қозы қалмайтын. Мен
оған даладан балауса, балғын шөп теріп әкеліп, өз қолыммен жегізетінмін.
Оны өзенге ертіп апарып, өзім көтеріп тұрып, өзеннің тізеден асатын тұнық жерінен су
ішкізетінмін. Күзге қарай кара қозым қазық аяқ марқа болды. Бірде күні бойы балалармен
Жуалы тауының бөктерінде тынбастан асыр салып ойнап, кешке карай ауылға қайттық.
Тау бұлағының бойынан қара қозыма деп жұлып алған бір қолтық көк шебім бар еді.
Соны қос қолдап ұстап, төбеме көтере: «Пұшай! Пұшай» деп жүгіріп, өзіміздің үйдің
қасына келдім. Келсем көкем бір марқаның аяғын буып тастап, енді бауыздағалы жатыр
екен. Қарасам менің қара қозым.
- Көке, бауыздама! - деп мен шар ете түстім.
Менің «Біздің семья» деген орысша кітабымда айтылатын әкем Момыштың інісі
Момынқұлды мен осылай «көке» деп атайтынтедім. Көкем шапшаң кісі болатын.
- Жоқ, қарағым, қонақ келіп қалды,-деп қолындағы пышағымен қара қозыны
тамағынан орып кеп жіберді...
Маған бар дүние қып-қызыл болып кеткендей керінді. Сол жерде жата калып, жер тепкілеп
жыладым. «Қара қозымды тірілтіп беріндер!» деп бақырдым. Бірақ мен қанша
бакырғанмен қара қозы тірілмеді. Жанымдай жақсы көретін әжемнің де уатқанына
көнбедім. Әжемнің құшағында өкіріп, өксіп жатып ұйықтап кетіппін. Бір кезде көкем мені
жұлқылап оятып жатыр.
- Бауыржан, тұр, тұр, ет же, - дейді.
Оянып, көзімді ашсам жұрттың бәрі буы бұркыраған бір табақ етті орталарына алып,
қаужаңдап жеп жатыр. Қонаққа көзім түсіп кетіп еді, ол тіпті ұрты бұлтындап, шеңгелдеп
асап отыр екен.
- Бұл ненің еті? - дедім көкем алдыма қойған бүйрек пен кішкентай кұлақ, сираққа
көзім түсіп.
- Қара қозыңның еті, Бауыржан. Өзің жеп көрші: сондай тәтті, сондай жұмсақ...
- Қара қозымның етін жемеймін! - деп мен тағы да ойбайлап жылап, шалқамнан
түстім.
Сол күннен бастап мен ет жемейтін болып кеттім. Ес біліп, ер жеткен күнімнің өзінде де
етке заукым соқпады. Кейініректе, әскери кухнялар мен асханаларда, әсіресе ашыккан
сәттерімде тарелкама түскен куырылған еттен ептеп жейтін болдым. Бірақ күні бүгінге
дейін уысымды салып, ұртымды толтырып ет асап көрген емеспін.
Сол сияқты менің сары май жемейтінім де бар. Ол да бала күнімнен бері келе жатқан
әдетім. Енді соның себебін айтайын.
Мен жасымда айтқанымды орындамай, орындатпай қоймайтын тентек болсам керек (ол
күлді). Жоғарыда айтылған қара қозыны тірілттіре алмағаным болмаса. Тағы да бір
ойыннан қайтып, үйге келсем, әжем жаңа ғана қаймақ шайқап болып, түскен майды сығып,
табаққа салып жатыр екен.
- Әже, май бер, - дедім қарным ашып келген мен.
-Тұра тұр, қалқам,-деді әжем. - Алдымен майды қылшықтап, тұздайын. Содан соң оны
жейсің бе, алақаныңа салып жалайсың ба, өз еркің.
- Жоқ, маған қазір бер, - деп киғылықты салдым.
- Мә, еңдеше, - деді әжем қатуланып, май салған ағаш табақты маған қарай итере
салып. Сонсоң өзі үйден шығып кетті.
Тұздалмаған, кылшығы алынбаған майды шеңгелдеп тұрып ал кеп жейін. Содан не керек,
кешке қарай ыстығым көтеріліп, лақ-лақ құсып, ауырмасым бар ма. Сонымен, жаңағы
майдың кесірінен бір апта ауырып, үйден шыға алмай жаттым. Қолды-аяқты балаға бір
апта үйден шыға алмай жатудың қандай азап екенін мен айтпасам да балдырғандардың
өздері біледі оны. Міне, осыдан кейін енді май көрсем жүрегім айнитын бөлды. Әже тілін
алмаған бала осындай, өмір бойы май жей алмайтын болып кетеді екен. Ал, сары май
адамға ең қажетті астың бірі ғой. Мұны мен балалар әркашанда әжелерінің тілін алып
жүрсін, менің қатем оларға ғибрат болсын деп айтып жатырмын.
Автор. Ал, тәттіден нені жақсы көрдіңіз?
Бауыржан. Ешқандай тәттіге құмар болғамын жоқ. Күні бүгінге дейін жылына аузыма бір
жүзім салсам салатын шығармын. Ал жылына бір алма жеймін бе, жемеймін бе,
білмеймін.
Автор. Сонда сіздің негізгі қорегіңіз не?
Бауыржан. Ет пен сары майдан басқаның бәрін талғамастан іше беремін.
Автор. Қазір елде сіздің құрметіңізге қойылған Бауыржан есімді балалар көп. Соларға
қандай тілек айтар едіңіз?
(Мен бұл сұраққа Бауыржан: Олардың бәрі бірдей батыр болмай-ақ қойсын, бірақ тегіс
патриот болсын деп, бір-ақ ауыз сөзбен жауап беретін болар деп ойлағанмын.)
Бауыржан. Маған білеміз деген бір жігіттер Қазақстанда он үш мындай Бауыржан бар екен
деп хабарлады. Мен әзілдеп оларға: менің атым орыстың Иваны сияқты болып бара
жатыр екен ғой дедім. Бұл әзілім, әрине. Ал, мен ол цифрдың анық-қанығын білмеймін.
Білетінім мен қазіргі Бауыржандардың ішінде бірінші номерлі Бауыржанмын. Мен міне
алпысқа келдім. Мені сыйлап, қадірлеп, сәбилеріне менің атымды қойған ата-аналарға,
олардың туған-туыскандарына шын ниетпен алғыс айтамын. Ал Бауыржандарға айтарым:
Азамат болып өсіңдер, қарақтарым! Қатарыңнан кем болмаңдар. Бірің болмаса бірің
менен асып кетсендер, оған ешқандай дауым жоқ. Барлық Бауыржанға, барлық
балдырғандарға ақ ниетпен ақ батамды беремін!
II
- Сонымен, екі айдан кейін жазылдыңыз ғой, Бауке?
- Иә, жазылып, ауруханадан шықтым. Аралбаев деген жолдасым бар еді. Соның
үйінде пәтерде жататынмын. Аралбаев мен ауырып жатқанда ауданда болған барлық
жаңалықгы айтып берді.
Ең үлкен жаңалық аудандық партия комитетіне екінші секретарьдың штаты беріліпті
де, сол орынға Бағов деген жаңа адам сайланыпты. Енді кадр мәселесімен екінші
секретарь шұғылданатын болса керек.
Ертеңінде танысып, сәлемдесу және қызмет мәселесін шешу үшін аяндап отырып,
екінші секретарьға бардым. Барсам, екі беті шарық табақтай, екі көзі бақырайған, бұғағы
салбыраған, үстелге құрбақадай болып тарбиып, жабысып калған бір қазақекең. Сәлем
беріп, жөн-жосығымды айттым. Көзі шарасынан шыға сызданып, жауап бермеді. Паң
екенін де, надан екенін де айырмадым. Ол уақыт кадрға тапшы кез еді ғой. Нобайы келген
соң жіберіле салған жандардың бірі болу керек. Отырып-отырып Бағов:
- Жүре беріңіз, көрерміз, - деген сөзді әрең айтты. Наразылау болып, жаңа бастықтың
кабинетінен шыктым.
Содан соң жолдас-жоралар қызмет істейтін басқа мекемелерге бас сұқтым. Олар менің
болашақ қызметім жайын сөз етісе отырып:
- Жаңа хатшыға бардың ба? - деп сұрасты.
- Бардым, - дедім.
- Қандай екен?-десті кейбіреулері.
- Үстел басына отырғызып қойған құрбақа сияқты екен! - дедім мен.
Сонымен күліп-күліп тарасканбыз. Түн ортасында есік тарсылдады. Одан соң терезе
қағылды. Шырт ұйқыда жатқан үй іші төсектен басымызды жұлып-жұлып алдық.
Жолдасым жүгіріп барып есік ашты. Үйге менің бұрынғы екі орынбасарым сау етіп кіріп
келді. Түстері суык. Шам жаққызып, алдымен үйдің ішін тінтті. Менің қағаздарымның
арасын ақтарып-төңкерістірді.
- Сендерге не керек? - деймін орынбасарларыма.
Оларда үн жоқ.
- Өздерінді кім жіберді?
Тағы да үн жоқ. Үйдің ішін тінтіп болып, мені киіндірді де, өзімнің екі орынбасарым
бұрынғы бастығын алдарына салып, айдап кеп жөнелді.
Мен аң-таңмын. Бұлар мені қайда апарады? Бүйткендері несі? Әлде осылар әзілдеп
жүрген жок па деп те ойлаймын, әзілдейтін түрлері көрінбейді. Олар мені бірден абақтыға
қарай бұрды. Мен ыза болып кеттім.
- Жок, мен онда бармаймын, - дедім булығып. - Алдымен мені қамау үшін жасаған
протоколдарынды көрсетіңдер, қылмысым не екенін айтындар.
Бұл баяғы өзіме Емельянөв үйреткен өнеге еді. Жақсы ұстаздың сабағы жадыңда қалады
ғой, шіркін! Оның пайдасын өз басыма кәріпшілік түскеңде көрдім. Протоколды айтқаннан
кейін орынбасарларым тайсақтай бастады. Мені абақтыға апара алмады. Милиция
бөліміне алып келіп, бастықтың кабинетіне қамады. Сөйтіп, кешегі өз кабинетім бүгін өзіме
абақты болды. Таң атқанша сонда тұтқын боп түнеп шықтым.
Таңертең менің орныма милиция бастығы болған Есенбаев кабинетіне келді. Алдында
сорайып мен тұрдым.
- Өй, сені жын соқты ма? - деді Мұқатай Есенбаев маған дүрсе қоя беріп.
- Мені емес, сендерді соққан шығар деп тұрмын, - дедім мен қыңырланып.
- Бағовты құрбақа деп атап сені жын соқты ма деймін? - деді милиция бастығы басын
шайқап.
- Оны кім айтты?
- Кім айтқанын неғыласың, түнде Бағов бір үйде қонақта болыпты. Сонда отырып
біреу оған сізді Бауьщжан құрбақа деп атады деп жеткізіпті. Бағов бұлқан-талқан болып,
маған телефон соқты. Сені дереу камауды талап етті. Бердібаев та соны айтты. Сонсоң
мен саған бұрынғы орынбасарларыңды жібергенмін Бауыржанға айтындар деп.
- Олар мені осында әкеп қамады.
- Тегі оларға да телефон соккан ғой Бердібаев. Содан соң сасқан болар жігіттер. Ал
енді бар соларға.
- Кімге?
- Бердібаевқа.
- Сендер мені қамадындар ғой, өздерің айдап барындар оған.
- Мен қамаған жоқпын, - дейді Есенбаев баж-бұж етіп.
- Жоқ, қамадындар. Милиционеріңмен айдатып жібер, - деп сіресіп мен отырып
алдым.
Есенбаев сыртқа шығып кетті де, сәлден соң бір милиционерді ертіп кайта кірді. Оған:
- Жолдас Момышұлын аудандық атқару комитетіне айдап бар, - деп бұйырды.
- Енді барамын, - деп мен милиционердің алдына түстім.
Шірене басып келе жатырмын. Әр нәрсені ойлап, ыза болып та келемін. Бағовты
көрсем түтіп жіберетіндеймін. Аудандық аткару комитетінің үйіне тақағаннан кейін:
«Ауаткомның жауапты секретары кезімде бұл үйге өз еркіммен кіруші едім. Енді бұған да
айдалып кіретін болдым ғой» деп мырс етіп, артыма қарасам, милиционерім жоқ. Сөйтсем
Есенбаев оған біраз жер артынан ілесіп бар да, содан кейін қашып кет деп тапсырыпты.
Милиционер мені өз бетіммен қаңғытып қоя беріп, бір үйдің бұрышына келгенде
жасырынып қалыпты.
Автор. Сіз он алты жасыңыздан бастап өлең жазыпсыз ғой. Алғашында ақын болсам деп
талап қылған жоқсыз ба?
Бауыржан. Еш уақытта пәлен болайын, түген болайын деп ойламаған едім. Қайда, қандай
қызметте жүрсем де жүректегі ұраным қазақтың: «Ерді намыс өлтіреді, қоянды қамыс
өлтіреді» деген мақалы болды. Ел намысы ер намысы деп білдім. Арманым халқымның
намысына дақ түсірмеу болды. Ақындыққа, шенге, атаққа ешқашан да қызыққан емеспін.
Олардың өздері келді... Генерал болсам, маршал болсам, герой болсам деген емеспін.
(Осы арада менің есіме Суворовтың: «Маршал болуды арман етпеген солдат - жаман
солдат» деген нақылы түсті де, «Сонда сіздің жаман солдат болғаныңыз ба?» деген әзіл
сұрау көмейіме келді. Бірак, біріншіден, шамына тиіп алып жүрермін, екіншіден, сөзді
көбейтпейін дедім де, үндемедім.) Осы атағым да жетеді.
Автор. Соғыста күнделік жазып жүрдіңіз бе? Оны қалай жаздыңыз?
Бауыржан. Соғыста жазған 37 дәптер күнделігім бар. Оларды қар жапалақтап, жаңбыр
кұйып тұрғанда, окопта отырып, жорықта кетіп бара жатып жаздым. Бес рет қоршауда
болғанымды айттым ғой. Сонда тізем дірілдеп, қолым қалтырап отырып, өз сезімдерімді,
жолдастарымның жай-күйін қағазға түсіре бердім. Ең алғаш күнделік жазуыма мынадай
жай себеп болды. Бірінші рет қоршаудан шыққаннан кейін батальонды быт-шыт етіп
тарата
бастады. Қандай жағдайда, қай көршінің табансыздығынан батальон қоршауда қалды -
онда ешкімнің шаруасы болмады. Соған ерегесіп, бұдан кейін мен барлық жағдайды
күнделік дәптеріме түсіріп отыратын болдым. Әрине, онда мен кейін жазушы болармын,
жазғандарымның соған септігі тиер деп ойлағаным жоқ. Осындай үш-төрт дәптер
жазғаннан кейін күнделік толтыру маған дағды болып кетті. Ол менің әскери қызметімнің
міндетті бір бөлігіне айналды. Толтырған әр дәптерім ең бір ет жақыным іспетті бола
бастады. Сондай үш дәптерім жоғалғанда туысқан үш бауырымнан айрылғандай күй
кешкенім бар.
1962 жылы генерал Панфилов жайында арнаулы кітап жазбақ болып, архивтерді
араладым. Осы ниетімді айтып Подольскідегі әскери архивтің бастығы генерал-майор
Дударевке кірдім. Ол менімен танысып-біліскеннен кейін:
- Полковник жолдас, мен сізге бір қызық көрсетейін,-деді.
Содан соң кетіп қалды да, бір уақытта үш дәптерді қолтықтап қайтып келді.
- Мінеки, мына дәптерлермен танысыңыз.
Қолыма алып ашып кеп жіберсем, тәңір-ау, менің өз дәптерлерім. Мен олардың
әрқайсысымен жылап көріскендей болдым. Өйтетін жөнім бар еді.
Төртінші рет қоршаудан шыққанымда мен көршілеріме әбден қаным кайнап, қатты наразы
болып келген едім. Біздің қоршауда қалуымызға себепкер болған бөлімшелерді дәптеріме
схемасын салып көрсетіп, олардың бастықтарын сыбап тұрып жазғандарым болатын.
Шехтманның да, Филимоновтың да әдірістеріне бірсыпыра ащы сөздер арнағанмын.
Келгеннен кейін барлық жағдайдың дәлелін ашып, полк комиссары Логвиненкоға
дәптерлерімді көрсеттім. Логвиненко менің жазбаларыма зер салғысы келді ме, әйтеуір,
кейін өзіңе қайтарып беремін деп үш дәптерімді сұрап алып кетті. Сол түнде немістер полк
штабына шабуыл жасап, менің комиссардағы үш дәптерім жаулардың қолына түседі.
Міне, бұл менің сол дәптерлерім. Кейіннен немістердің архиві біздің қолға түседі де, оның
ішінен менің жоғалып кеткен жаңағы дәптерлерім шығады. Күнделіктердің пайдасымен
бірге,
осындай жоғалып кете жаздаған кездері де болған...
Осы жерде акын Ғафу Кайырбековтың Момышұлына арнаған өлеңі есіме түсті. Өлеңнің
бас жағында ол Бауыржанның тостағандай көзінен ұшқындаған оттардың бірін жыр етуді
арман етіп, одан әрі былай деп толғайды:
Сол оттың сәулесінде бұлаң қағып,
Кешегі өтіп жатса жылдар ағып,
Көрінсе қоршаудағы батальон,
Көк түтін төбесінде шудаланып.
Ыс баскан, күйе құскан әрбір солдат,
Найзалар түнді тесіп өтсе самғап,
Саңқ етіп бір мезетте оқтай бұйрык,
Көрінсе іле-шала сонда комбат!..
О, сонда, бар маңайды жанғыртып кап,
Генерал берсе әмір,
Сап тұйықтап.
Комбаттың баданадай кос көзінен
Риза боп сүйіп тұрса Панфилов қарт!
Міне сол бар арманым от сұраған,
Алатын одан артық жок сыбағам.
Халыктың қасиетін шын көтерген,
Жүзге де жүлде бермей, жетсін ағам!
- Сонымен, сізді айдап келе жатқан милиционер қашып кетіпті дейсіз бе?
- Иә, қашып кетіпті. Ары қараймын, бері қараймын, ұшты-күйді жок. Жер жұтып кетті
ме мұны деп, аңырайып біраз тұрдым да, ақыры Бердібаевтың кабинетіне жалғыз кіруге
мәжбүр болдым.
- Отыр, бала, - деді Бердібаев кабағын шытып. - Сен өзің еш жерге сыймайтын бір
қырсық жігіт екенсің.
- Неге олай дейсіз? - деймін мен сызданып.
- Менімен істесе алмасаң, Бағовты құрбақа деп атасаң - солай демегенде не деуім
керек?
- Өзі ұқсап тұрса мен оны құрбака демей, құдай деуім керек пе?
Бердібаев қабағын шытты да, ол сөзді одан әрі жалғастырмады.
- Шырағым, сен енді ол сөзді қой. Кеше Бағовқа қызмет жайында барған екенсің ғой.
Ақылдасып, саған лайықты қызмет таптык. Біздің райполеводсоюзға бастық боп барасың.
- Ағай, бармаймын.
- Себебі?
- Себебі шаруашылықты білмеймін.
- Енді сені қайда жібереміз?
- Қолымнан келетін іс беріңіз. Мұғалім етіңіз.
- Қазір мұғалімдік орын жок қой саған.
- Болмаса болғанынша тосамын. Оған дейін ауылыма барып жата тұрамын.
- Әй, бала, қой, қиқарланба.
- Жоқ, ағай, қоймаймын. Бұдан былай сіздің қарамағыңызда қызмет істемеймін.
- Е, бағанадан бері сонынды айтсаңшы одан да, - деп Бердібаев дереу қабырғадағы
телефонның құлағын бұрап жіберіп, Бағовпен сөйлесті.
- Момышұлы менде тұр. Жіберген жұмыстан бас тартады. Сендердің қарамақтарыңда
жұмыс істемеймін дейді. - Содан кейін ар жағындағы адамның сөзін тындады. - Иә, солай
етуіміз керек, - деп басын қайта-қайта изеп, трубканы ілді.
Мен оның «жіберген жұмыстан бас тартады, сендердің қарамақтарында жұмыс
істемеймін» деп айтады деп, қолма-қол менің сөзімді бұрып жеткізгеніне ыза боп тұрмын.
«Неге бас тартамын? Оны неге айтпайды? Сендердің емес, тек сіздің қарамағыңызда
дедім ғой. Оны неге бұрмалайды? Көріп, қасында тұрмаған айдаладағы біреуге,
шыбындаған аттай болып, бас изеуін өзінің» деп оған зығырданым қайнады.
- Істемейсің ғой?
- Шаруашылықты білмегендіктен райполеводсоюзға бармаймын. Сіздің
карамағыңызда қызмет істемеймін.
- Ендеше, өз обалың өзіңе, балақай. Үш күн тос. Үш күннен кейін ауылыңа қайтуыңа
болады. Және жұрдай боп қайтатын боласың.
- Ол не сөзіңіз?
- Комсомолдан да, кәсіподақтан да шығасың. Жаңа біз осылай келістік.
- Қолынан келмейтін жұмысты істемеді десеңіздер, шығарыңыздар.
Ертеңінде комсомолдан да, кәсіподақтан да шығарылдым. Екі билеттен бірдей айрылдым.
Үшінші күні аудандык газетге: «Кетсін комсомолдан!» деген бірінің астына бірі екі мақала
басылды. Екеуі де маған арналды. Сөйтіп, абыройдан жұрдай болып, ауылға қайт-
тым, карағым.

III
Бауыржан «Қазақстан» сигаретінің пачкасына қолын созды. Ол темекі тартпақ боп
жатқанда мен Бауыржанның жақсы ұстазды жадынан шығармайтындығын, жаман
бастығын жамсата баяндайтындығын ойлап отырдым. "Ұстазын ұмытқан оңбайды деген
қағидаға берік Бауыржанның Панфиловты өмір бойы ұмытпай келе жатқанына таңғалдым.
Кейбіреулер басшысына, дос, жолдасына тірісінде жалбақтап жүргенімен, көзі
жұмылысымен көңілінен
шығарып қоя береді. Өлгеннің өнегелі ісін ғибрат етіп отыру орнына, оның атын да
ауыздарына алмайды. Ал өліні қадірлемеген, тіріні құрметтемейді. Бауыржан бұл
қағиданы жақсы біледі. Жақсы білгендіктен де ол Панфиловтың 70 жасқа толу қарсаңында
шарқ ұрып, архивтерді ақтарып жүріп мәлімет жинап, қадірлі генералдың асыл
адамгершілігін көрсеткен тамаша кітап жазды.
- Сөйтіп, «басқа пәле тілден» деген қазақ мақалының шын мәнісін мен ең алғаш рет сонда
ұққан болсам керек. Жай тентектігімнен бе, әлде болашақта жазушы болатындығымнан
ба,
кім білсін, мен сол жас кезімнің өзінде-ақ айналамдағы адамдарға теңеу тапқыш, оларды
әр нәрсеге ұқсатқыш едім. Қатар құрбыма мен қойған ат жеңге жұққан майлы бояудай
болып, жабысатын да қалатын.
Ауылға келсем: «Бауыржан орнынан түсіп қалыпты. Комсомолдан шығарып жіберіпті»
деген хабарды естіп, әкем біржола шөгіп қалған екен. Үміт күткен көзінің нұрындай жалғыз
баласының жайы мұндай болған соң әке байғұс әлсіремегенде қайтсін. Әкенің аянышты
халін көрген соң менен де қауқар кете бастады. Оның жүдеу жүзіне қарап, ашудың ащы
іркітін сіміріп, үйде жата бергенмен жан семірмейтін болды. Мұңымды тыңдап, мінімді
түзететін Ефимов болса ауданнан жырақта, демалыста жатыр. Шырт-шырт үзілген шыдам
шіркіннен ол келгенше бір тұтам да қалатын емес. Ойлап-ойлап келгенде ауданға ана
жолы келген Сырғабеков ағай есіме түсті де, сол кісіге барып, бар мұңымды айтуға бел
байладым. Бар дүниесін балама деп жинайтын әкелер мейірімінде шек бар ма? Жәкем
(мен әкемді осылай деп атаушы едім) тағы екі қойын сатып, қаражат етіп қалтама са-
лып берді.
Алматыға келсем, әр жақтан келген жастардың оқуға түсіп жатқан кезі екен. Шаруамды
реттеп алып, оқуға түсіп кетсем жақсы болар еді деген ойға келдім. Осы оймен
Сырғабеков ағайдың кеңсесіне кірдім.
Нығмет ағай мені қуана қарсы алды. Әбден сауығып, жазылдың ба деп сұрады. Үй ішімнің,
ел-жұртымның амандығын білгеннен кейін:
- Ал, қалкам, шаруанды айта бер, - деді.
- Екі түрлі шаруамен келдім, ағай, - деп аддымен өзімді комсомолдан неге
шығарғандарын айтып, билетімді қайтып алуға көмектесуді өтіндім. Одан соң оқуға түскім
келетінін білдірдім.
Сырғабеков менің сөзімді ыждағатпен тындап алды да, маған бір ғана сұрақ қойды,
жалғыз ғана ескертпе жасады. Сол ескертпе өмір бойы есімде сақталып қалды.
- Анау адамды неге кұрбақаға теңедің, калқам? - деді Сырғабеков менің сөзімді әбден
тындап болғаннан кейін.
- Өзі кұрбақаға ұқсап тұрса, мен оны кұрбақаға теңемегенде құдайға теңеймін бе, -
дедім мен Жуалыда Бердібаевка айтқанымды қайталап.
Нығмет ағай бетіме карап отырды да, басын шайқады.
- Ол кісі жаман-ақ адам шығар, қалқам. Бірақ ол кісі сенен үлкен ғой. Үлкенді сыйлау
керек еді ғой.
Мен ұялғанымнан жерге кіріп кете жаздадым. Нығмет ағайдың «қалқамдап» отырып
айтқан екі ауыз сөзі маған ауданда көрген көресілерімнің бәрінен де ауыр боп тиді. Не
дерімді білмей, қып-қызыл болып отырып қалдым.
- Сен әлі жассың ғой, қалқам, - деді ол осыдан кейін. - Үлкенді сыйлағанның қадырын
үлкейгенде білерсің. Жарайды, жасыма. Өлкелік комсомол комитетінің бірінші секретары
Қайсар Тәштитов деген ағаң бар. Осыдан шыккан соң сол кісіге кір. Мен хабарлап қояйын,
- деп телефонын бұрай бастады. Тәштитовпен сөйлесіп болып, Сырғабеков қайтадан
маған қарады. - Жаның жүдемеу, жалының сөнбеу үшін, қалқам, Ленин бейнесі бар
билеттен айрылмауың керек. Алдымен комсомолдық билетінді
алып ал.
Сырғабековтың алдынан әрі қызарып, әрі қанаттанып шықтым. Сол бетіммен ұшып
отырып Тәштитовке бардым. Ол бір ер көңіл, жайдары кісі екен.
- Үлкенді сыйлай алмағаның үшін Нықаң сенің бетінді кызарттым деді. Енді мен
кинамай-ақ қояйын. Бар да, билетінді алып кел, - деп Жуалы аудандык комсомол
комитетіне қағаз жазып берді,- Тез орал, оқуға жолдаманы қайтып келген соң беремін.
Бұлай дейтіні ол кезде жоғары оқу орнына түсетін жастарға жолдаманы Өлкелік комсомол
комитеті береді екен. Одан кейін, Нығмет ағайдың ақылы бойынша, Олкелік кәсіподақ
советінің бастығына бардым. Ол менің қалай кәсіподақ мүшесінен шығып қалғаным жайлы
әңгімені ішек-сілесі қата күліп отырып тындады. Менің кәсіподак билетімді қайтарып
беруді талап етіп, ауданға ол да қағаз жазып берді.
Сонымен, не керек, кұстай самғап, қайтадан ауданға келдім. Тәштитовтың қолы қойылған
қағазды қолына ұстатқанымда аудандық комсомол комитеті секретарының көзі
шарасынан шығып кете жаздады. Ғафу өтініп, дереу билетімді қайтартып бердірді.
Кәсіподақ билетім және қалтама түсті. Екі ұйымнан да есептен шығып,тура ауылға
тарттым.
- Жәке, - дедім әкемнің алдына барып. - Міне комсомол билетім, міне кәсіподақ
билетім.
Әкемнің куанғанынан қолы қалтырап кетті. Үй ішіне өзімнің қалай Сырғабековке
барғанымды, одан соң Тәштитовке кіргенімді бәрін тегіс жырдай ғып баяндап бердім.
- Е, қызынды... оларды осылай ету керек қой! - деп мұны естігенде Момынқұл көкем
біржола өркештеніп кетті. Кейіннен ол ел ішінде қылдай қиянат көрсе: «Бұл
қызталақтарды біздің Бауыржандай үйрету керек» деп кез келген жерде күпілдеп шыға
келетін болыпты.
Автор. Сіз қандай адамдарды кадірлейсіз? Кандай адамдарды жек көресіз?
Бауыржан. Ардақты ананы қадірлеймін. Ары бар азаматты ардақтаймын. Талабы бар
жасты құрметтеймін. Маңғазсынған ағаны ұнатпаймын. «Бауке, мына сөзіңіз кұдайский, сіз
данышпансыз» деп көзге мақтап көлгірситін ініні жек керемін. Шын дос сыртыңнан
мақтайды. Сайқал ғана бетіңе қарап қылмындайды.
Әйелдің сайқалы бірді ғана арбайды, әдебиет сайкалының мыңға зияны тиеді. Түсінікті ме
саған?
IV
Екі-ұш күн үйде болып, Жәкемнің көңілі жайланғаннан кейін тағы да Алматыға тарттым.
Онда осы күнгі Гоголь мен Фурманов көшелерінің қиылысқан жерінде медицина институты
болатын. Ректоры Санжар Аспандияров деген кісі еді. Өзі Халық Комиссары. Әліме
қарамай дәрігер боламын деп сол кісіге бардым. Қабылдаттырды. Жатақханадан орын
бергізді. Алғашқы сабаққа бардым. Алғашқы сабақтан кейін-ақ ол институттан қашып
құтылдым.
Мәселе былай болды.
Алғашқы сабақта бәріміздің үстімізге халат кигізіп, подвалдағы үйге алып барды. Үйге
кірісімен жалаңаш жайрап жатқан өліктердің үстінен шықтым. Оларды көрісімен денем дір
ете қалды. Ертіп кірген дәрігер:
- Бұның атын мәйітхана деп атайды. Мұнда... - дей бергенде-ақ мен зыта жөнелдім.
Есік алдына шығып, халатын өткіздім де, институтты тастап қаштым. Артымнан жаңағы
басы жок, аяғы жоқ тыр жалаңаш өліктер тырақайлап қуып келе жатқандай көрінді. «Жок,
оқусыз қалсам да бұл институттың қарасын көрмеймін» дедім қашып бара жатып. Қанша
қашсам да, содан он жыл кейін өліктердің ортасын кешіп жүретінімді білмеппін ғой мен.
Автор. Сіз шығармаларыңызды қай тілде жазасыз?
Бауыржан. Екі тілде: орысша, қазақша. Екі тілде де менің шығармаларымның оқиғасы,
өрмегі, кейіпкері ортақ адамдар. Оны орысша жазғанда менің көз алдымда тек қана Иван,
қазақша жазғанымда тек қана Ілияс отырады. Мен олармен өз тілдерінде сөйлесемін.
Содан Гоголь көшесін қуалап келе жатсам бір үйдіңьалдында:
«Ауылшаруашылық институты» деген жазу тұр. Қуанып кеттім. Осыған түсейін, агроном
болайын деп ойладым. Ректоры Ораз Жандосов екен. Осылай да осылай деп жайымды
айттым.
- Шырағым, - деді ректор, - жеті жылдык біліммен институтқа түсе алмайсың. Осы
институттың екі жылдык кешкі рабфагі бар, соған түс. Халың калай, ақшаң бар ма?
- Жоқ.
- Онда сен маған көмекші хатшы болып, бір жағынан айлық ал.
Сөйтіп, бір жағынан кешкі рабфакта оқып, бір жағынан Ораз ағаға көмекші хатшы болып
үш-төрт айдай жүрдім. Жандосов өте шешен, ақылды кісі еді. Кабинетінде көп болмайтын:
анда-мұнда шақырып, отырғызбайтын. Сондыктан мен сабағымды алаңсыз оқып, отыра
беретінмін.
Бір күні кешке рабфактың оқу ісін меңгерушісі бірер сұрағына жауап бере алмағаным үшін
маған жатып кеп ұрысты. «Жандосов сияқты білімді адамның қасында отырып, сабақ
білмеуге ұялсаңшы. Және өзі жалақы алып оқиды. Жалақы алған студент оқушы ма еді?»
деп жерден алып, жерден салды.
Осыдан кейін мен Ораз ағаға көрінуге ұялдым. «Өлімнен ұят күшті» деген емес пе, ол
кісіге айтпастан, рабфакты да, көмекшілікті де тастап, кеттім де калдым бір күні. Әрине,
сонын
бәрі жас кездегі балалык, намыскерлік қой, қарағым.
Автор. Қазак әдебиетінің әскери тақырыпқа жазылған туындылары туралы пікіріңіз
қандай?
Бауыржан. Ол туралы айтсам бәрің де өкпелеп қаласыңдар. Әскери тақырыпты біздің
көпшілік жазушыларымыз әлі түсінбейді. Түсінбейтіні тәжірибе, білімі жетпейді. Ал әскери
өмір күрделі, оның үстіне көктемдей құбылмалы өмір. Соңдықтан оның терең сырын білу
оңай емес. Адамның үйдегі психологиясы бір басқа да, соғыстағы психологиясы мүлде
өзгеше болады. Бұл екі жағдайдағы психологияның арасы жер мен көктей. Әрине, соғыс-
та болмай-ақ, суық окопта жатпай-ак, төбеден төнген бомбаның жанынды суырып
алардай боп шыңғырған даусын білмей-ақ, жаралы жер мен жаралы адамның
ыңырсығанын естімей-ак, дәрі мен қанның иісін иіскемей-ақ, үйде отырып-ақ әскери
шығарма жазуға болады. Ондай жазушыны, жалпы білімі болғанымен, соғыстан сауаты
жоқ жазушы дейміз. Ал өзі сауатсыз жазушының кейіпкері надан болып шығады. Ондай
кейіпкерлер, мысал үшін, Ұлы Отан соғысында қарсы келген жауды найзаға шаншып
алып, лақтыра береді, лақгыра береді. Ал оның адамды лақтырған жеріне сенің тас
лақтырсаң құлашың жетпейді. Бұл біздің асыл қазынамыз ауыз әдебиетінің тәсілі. Егер
«Қобыланды батыр» жырын өзіміздің ең алғашкы әскери дастанымыз деп есептесек, соны
бірінші жырлап шығарған ақынның соғысқа қатыспаған жан екені бесенеден белгілі болып
тұрады. Ондағы соғыстардың бәрі де соғыс әмірінің шындығынан аулак, алшақ жатады.
Ал адам туралы ғылым кең өрістеген қазіргі заманда әскер психологиясын ауыз
әдебиетінің әдісімен бейнелеп, суреттеуге болмайды. Соғыстан пәленбай мың шақырым
жердегі алыста, туған үйінде отырып жазған жазушы тұрғай, майданнан 250 километр
алыста болған тыл офицері алдыңғы шепте жүрген дивизия командирінің, ал майданнан
он километр аулақ тұратын штаб хатшысы алғы шепте жүрген жауынгердің
психологиясын білмейді. Сондықтан олар өзі бастан кешпеген ерлік пен батылдықты,
үрей мен қорқынышты соғысқа қатынасқан адам сенетіндей етіп суреттей алмайды.
Ондайлар тек қана өздерінің оқығандарынан, естігендерінен, өз ойы ғана жеткен
мөлшерден қоспа жасайды. Қоспа дегеннің не екенін білесің бе? Қазақта осындай бір дәм
бар. Оны ірімшіктің, құрттың, тарының, бидайдың талқанынан жасайды. Бәрін
араластырып жіберіп, сары майға жаншады. Сонда одан аузына салғанда ірімшіктің де,
сықпа құрттың да, тарының да, талқанның да дәмі білініп тұрады. Бірақ ол тары да емес,
ірімшік те емес, небәрі қоспа ғана. Соғыс жайындағы әр кітаптың әсерінен құралған
шығарма да сондай болады. Сен зеңбірек командирі болдың, артиллерияның кіші
командирісің. Өзің ойлашы: жабық позициядан жау жаққа дүңкілдетіп снаряд жолдап
жатқан сен дәл сол сетте,
төбесінен сенің жіберген снарядтарың ысқырып өтіп, окобының жиегін жау пулеметінің оғы
инедей шабақтап жатқан кездегі өзі бас болып жігіттерін атакаға көтеруге міндетті жаяу
әскер кіші командирінің психологиясын білесің бе? (Мен басымды шайқадым.) Білмейсің.
Білмеген соң оны жеткізіп айту қиын. Ал соғыстың философиясын, солдаттың
психологиясын жеткізіп керсете алмаған туынды әскери шығарма емес, әшейін шатпырақ
қана болады, қарағым. Сен де әксери такырыпқа жазып жүргендердің бірісің. Көңіліңе
келсе де менің сендердің шығармаларың жайында айтар шындығым осы, шырағым.
- Сонымен таңертең рабфактың есігін қатты жауып кетсем де, жастықтың
қызбалығымен бәрібір басқа күн көріс табармын десем де, түс ауа-ақ тығырыкқа тіреле
бастадым. Енді Сырғабековке де, Тәштитовке де баруымның реті жоқ деп білдім. Сөйтіп,
салбырап көшеде келе жатқанымда артымнан біреудің менің атымды атаған даусы
естілді. Жалт қарасам бұрын Жуалы аудандық атқару комитетінде өзіммен бірге қызмет
істеген Тимофей Терентьевич Дубовик деген кісі келе жатыр.
- Айналайын-ау, өзің жеткізетін емессің ғой,-дейді қолын ұсынып.
Екеуіміз шұрқырасып табыстық. Ол маған бірден:
- Жүр, екеуіміз алдымен бір жерден барып тамақ ішейік. Менің күні бойы ас ішуге
мұршам болған жоқ, - деп ұсыныс жасады.
Дубовик жол-женекей менің хал-жайымды сұрады. Асханада отырғанда өзінің қазір
Шымкентте өнеркәсіп банкының басқарушысы болып қызмет істейтінін айтты. Менің жай-
жапсарыма әбден қанғаннан кейін ол мені Шымкентке қызметке шақырды. Мен
баскаратын банкке экономист боласың, - деді.
- Болайын, - дедім мен. Ол жұмыс менің қолымнан келе ме, келмей ме, онда шаруам
жоқ тіпті.
- Ендеше, сен осы сәттен бастап Шымкент өнеркәсіп банкының қызметкерісің,- деді
Дубовик қолын калтасына салып жатып,- Мә, екі жүз сом акша. Бұл сенің әзірге алған
авансың болып есептеледі. Мә, мынау Шымкенттегі менің үйімнің әдірісі. Қазір поезға
мініп жүріп кет те, тура біздікіне барып тұр. Екі-үш күннен соң артыңнан мен де жетемін.
Бұл өзі 1931 жылдың бас кезі болатын. Менің маңғазданып, бұлданарлық жайым
жоқ еді. Асханадан шығысымен вокзалға бардым да, билет алып, бірден Шымкент
тарттым.
Автор. Сіз «Біздің семья» кітабыңызды қашан жаздыңыз? Оны қазақша шығартпайсыз ба?
Бауыржан. Бұл кітапты мен 1947 жылы Бас штабта оқып жүрген кезімде жаздым. 15 күнде
бітірдім. Оны қазақ тілінде шығармаймын. Өйткені ол тек қана орыс оқырмандарына
арналып жазылған дүние.
Автор. Бұл кітабыңыздың жалғасы жоқ па?
Бауыржан. Бар, жазулы дайын тұр. Орыс тілінде. Баспаға ұсынғамын жоқ. Өзің өлгеннен
кейін де бір нәрселеріңнің жариялануы керек шығар.
- Ал сонымен мен Шымкент келейін. Менің артымнан астанадағы жұмысын бітіріп,
Дубовик те қайтып оралды. Келісімен ол: «Б. Момышұлы Шымкент өнеркәсіп банкының
экономисі болып тағайындалсын» деген бұйрық жазып, қолын қойды да, Корнеев
деген аға экономисті шақыртты.
- Мына жігітті экономист етіп тағайындадық,-деді Корнеевке мені таныстырып.
- Арнаулы білімі бар ма? - деп сұрады Корнеев.
- Жоқ.
- Ендеше қате жасағансыз, - деді Корнеев Дубовикке. - Арнаулы білімі барлар да
экономистікке жарамай жатады. Мен бұлай етуіңізге кеңес бермеймін. Өзіңіздің де
арнаулы біліміңіз жоқ, күйіп кетесіз.
- Мен бұйрыққа қол қойдым, - деді Дубовик даусын көтермей жай сөйлеп.- Енді оны
өзгертпеймін. Мен бұл жігіттің қабілетті екенін білемін, үйретеміз, алып кетеді.
- Онда өзіңіз үйретерсіз. Мен оқыта алмаспын.
- Жоқ, сіз үйретесіз,- деді Дубовик тағы да даусын көтерместен,- Сіз мені де, мұны да
үйретесіз, үйретуге міндеттісіз. Біз білмейміз, ал сіз ескі мамансыз.
- Маманмын, бірақ мұғалім емеспін.
- Мұғалім болу ниетке байланысты. Біздің ортақ ісімізге адамдар мен мамандардың
адал ниеті қажет.
Корнеев үндей алмай қалды. Алғашында осқырынып жүргенімен, артынан ол ептеп маған
үйрете бастады. Оның тапсырмаларын мен бұлжытпай орындай бердім. Карт маған бірте-
бірте жібіп, жұмсара түсті.
- Мына жігітімізден бірдеңе шығатын түрі бар, - деді ол бір күні Дубовикке. - Арнаулы
білімі болмаса да, ықыласы күшті екен.
Арнаулы білімім болмаса да экономист боп бір жыл қызмет істедім.
Автор. Қазір не жазып жатырсыз?
Бауыржан. Қазір жазғанымды айтуға аузым бармай отыр. Бір нәрсені бітірдім. Оны жазып
жүргеніме 3-4 жылдан асып кетті. Көлемі 350-400 беттей болды. Бұл нәрсенің шартты аты
«Последние дни войны, последние дни солдата». Өзін өте қиналып жаздым. Оттан алған
қып-қызыл темірді ұсталар төске салып соғып-соғып, қажетті пішінге келтірген соң шыж
еткізіп суға тастай салмай ма? Сол сияқты жазғанымды «суыту» үшін біраз уақыт тығып
тастадым да, содан соң «Арасан-Капалға» апарып, бір жарым ай қайтадан қарап шықтым.
Шынымды айтсам оны өзім әлі де шикілеу дүние деп таптым. Мұндай үлкен тақырыпқа
ондай шала нәрсемен көрінуге болмайды деп түйдім. Қайта жазуым керек деген қоры-
тындыға келдім. Демалып, денсаулығымды түзеп, сәл есімді жинаған соң бұған қайта
отырамын. Мұның қалай сәті түседі, білмеймін. Шала туып, тымаққа салып, керегенің
басына іліп қойған баладай болып, осы менің қол-аяғымды буып отыр. Оны тастап
ешқайда кете алмайсың, жаңа нәрсеге және кірісе алмайсың. Осы кітабымды түбегейлеп,
түптеп, оқушы қолына беріп кетсем арманым болмас еді деп те ойлаймын, карағым.
-1932 жылы ноябрьде мені военкоматқа шақырды. Жиналған жігіттерді тыр
жалаңаштандырып, дәрігерлердің алдынан өткізіп жатыр. Біреу сыртты, біреу ішті, біреу
тісті қарап, тақия жүгіртпек ойнағандай, дәрігерден дәрігерге қарай сырғып келе
жатырмыз.
Менімен Иманәлиев деген бір жігіт қатар кірген еді. Алғашында сап-сау жігіт комиссияға
кіргенде біресе ішім, біресе тісім деп, өп-өтірік қиналды да қалды. Көз дәрігерінің алдына
келгенде жұдырықгай әріптерді көрмеймін деп, көпе-көрінеу өтірік соқты. Мен
дәрігерлерге денсаулығымның жақсы екенін айтып, әріптердің бәрін заулатып оқып
бердім.
Ең соңында комиссардың алдына жаңағы Иманәлиев екеуіміз тағы да қатар бардық.
- Өзіңіз айтқаныңызбен денсаулығыңыздан әскерге баруға бөгет боларлықтай ақау
табылған жоқ, - деді комиссар ана жігітке. - Сізді әскерге алуға болар еді. Бірақ өзіңіздің
барғыңыз келмейтін сияқты. Біз әскерге өз еркімен барғысы келгендерді ғана аламыз.
Иманәлиев басын изеп шығып кетті.
-Сіздің де денсаулығыңыз жарамды, - деді комиссар маған. - Бірақ қарт кісінің жалғыз
баласы болғандықтан, сізге берілетін жеңілдік бар. Егер әскерге барғыңыз келмесе, сізді
де қалдыруға болады.
Бармаймын деуге менің аузым бармады.
- Барамын, алыңыздар, - дедім комиссарға. Ертеңінде үйге мынадай қағаз келді:
Келу картасы №20
Азамат Момышұлы Шымкент шақыру комиссиясының ұйғарымы бойынша әскерге
жарамды деп танылып, 8 командаға тіркелді. Сол себепті ол 1932 жылдың 7 ноябрінде
сағат 7-де Шымкент қорғанына келуге міндетті.
Комиссия председателі (Қол қойған).
Іс жургізуші (Қол қойған).
(Мөр басылған).
Автор. Кітаптарыңыз неше рет басылып шықты? Кандай тілдерге аударылды?
Бауыржан. Кітаптарымның күні бүгінге дейінгі тиражы бір миллион данадан асты.
Олардың жеке тараулары чех, поляк, испан, француз, ағылшын тілдерінде басылып
шықты. Толығырақ болып өзбекшеге аударылды.
- Әскери қызметті мен Термезде өтедім. Қызыл әскер болдым. Жауынгер қатарында
тапсырма орындай жүріп, үздік қызыл әскер атағына іліндім. Полкымыздың командирі
Дмитрий Коваленко деген кісі еді. Бір күні стрельбищеде болған жаттығуда сол кісінің
көзіне түстім. Алғашкы әскери ұстазым Николай Редин деген кісі күні бүгінге дейін көз
алдымда. Бұл жайында мен «Помкомвзвод Николай Редин» деген әңгімемде жаздым.
Оны кітаптан оқып ал.
Мен ол әңгімені оқығанмын. Бауыржан Момышұлының 1962 жылы шыкқан «За нами
Москва» кітабының ең соңғы беттері нақ сол әңгімемен аяқталады. Бауыржан ұзын, етсіз
саусақтарымен мұртының екі жақ шалғайын кезек сипап, сәл тыныс алған осы бір сәтте
сол әңгімені есіме алдым.
Әңгіменін бас жағында Николай Рединің жас қызыл әскер Момышұлын калай үйреткені,
оны қалай мергендікке баулығаны баяндалады. Дивизия тексеруге Буденныйдың
орынбасары генерал Когосов келгенде, қызыл әскер Шылымылының (Момышұлының) үш
минутта отыз екі оқ шығарып, оның жиырма екісін нысанаға тигізгені, осы шапшандығы
және мергендігі үшін генералдың Бауыржан мен оның ұстазы Николай Рединге алғыс
жариялағаны айтылады. Ұтаз бен шәкірт сыдан он жылдан аса кейін Ұлы Отан cоғысының
майданында кездеседі. Бұл кезде Бауыржан Момышұлы дивизия командирі де, Николай
Васильевич Редин сол дивизияға қарасты танкке қарсы қолданылатын артиллерия
дивизионында взвод командирі. Бірақ Бауыржан алғашында бұрынғы ұстазының өз
қарамағында қызмет ететінін білмейді. Тек бір ұрыста Редин есімді артиллеристің бес
танк жойғанын естіп, сол адаммен танысқысы, жүздескісі келеді. Ол Бауыржанның бірінші
ұстазы Николай Рединнің өзі болып шығады. Содан кейінгі ұрыстардың бірінде ауыр
жараланған Редин Бауыржанның көз алдында қаза табады. Әңгіме былай аяқталады:
«...Телефон шырылдады.
- Жолдас полковник, - деді таныс емес әйел даусы, - мен дәрігермін. Ғафу етуіңізді
сұраймын. Бізге жаңа ғана старшина Рединді алып келді, жарасы өте ауыр...
Мен дереу медсанбатқа жеттім. Зембілде жатқан Николай Васильевичтің жүдеу жүзі құп-
қу болып кетіпті. Палатадан қан мен қарағай қылқанының иісі мүңкиді. Мен келіп кіргенде,
Редин қарманып орнынан тұрмақ болды.
- Бауыржан! - деді ол маған. - Келіп қалдың ба? Көрмейсің бе, немістердің
омыртқамды омырып жібергенін... Комдив келгенде орнымнан да тұра алмай калдым!..
Бұдан өткен өкініш бола ма, Бауыржан. Сен менің мұнымды ғафу ет, қалқам...
- О недегеніңіз, Николай Васильевич, о не дегеніңіз, қымбаттым, тұрудың керегі не!
Ұстаздығың үшін, қызметің үшін көп рақмет саған, Николай Васильевич! Рақмет саған,
қымбаттым!
Ол көзін ашып, сұп-суық боп мұздап бара жатқан қолын ұсынды да, даусы естілер-
естілмес болып былай деді:
- Сен солай дейсің бе?.. Совет Одағына қызмет етемін! - Бұл оның ең соңғы сөзі
болды.
Мен оны құшағыма алып, еңіреп қоя бердім.
Менің алғашқы ұстазым, тұңғыш командирім Николай Васильевич Редин осылай
дүниеден қайтты».
Автор. Сіз жайында ел ішінде айтылатын аңыз орасан көп. Қазіргі жазба әдебиеттің
заманында ауыз әдебиетініңде кейіпкері болып жүрген екі-үш адам бар. Олар: С. Мұқанов,
Б. Момышұлы және С. Жанбаев. Өзіңіз туралы етек алып кеткен сол аңыздар жайында не
айтар едіңіз.
Бауыржан. Мен өмірімде екі түрлі аңызды басымнан кешірдім. Бір кезде мені жер-көкке
сыйғызбай аңызға айналдыра мақтады. Кейінгі кезде әркімдер аңызға айналдыра
жамандады. Мақтады деп тасқамын жок, жамандады деп жасығамын жоқ. Қара қылды
қақ жарғанды мақтайды да, боқтайды да ғой, қарағым.

V
Автор. Жазушылыққа шындап қашан бет бұрдыңыз?
Бауыржан. Партия мен үкімет әскерде көп қызмет істедің, демал деп, айына екі жүз сом
пенсия тағайындап, ауылыма қайтарды. Елге келгеннен кейін екі қолым алдыма сыймады.
Қызметке тұрайын десем, мамандығым жоқ. Қалай дәрігер, агроном бола алмағанымды
жоғарыда айттым. Мамандығым болмаған соң маған жұмыс бер деп ешкімге айта
алмадым. Қарап жүруге тағы да болмады. Аз болсын, көп болсын біраз өмір сүріппін. Сол
өмірде
көргендерім де аз емес екен. Айтсам арттағыларға ғибрат боларлық та жайлар жеткілікті
сияқты. Білім де, тәжірибе де, оларды айтып беруге тіл де баршылық. Қазақта: «Сайтан
өлмейді, адам өледі» деген нақыл бар. Ендеше, ерте ме, кеш пе, мен де сол өлетіндердің
бірімін. Осыларды ойлап отырдым да бір күні: «Менің білімімнің, тәжірибемнің, әй, құдай
біледі, ана дүниеге керегі жоқ шығар. Енді қалған өмірімде көрген-білгенімді жастарға
айтып кетейін» деп қолыма қалам алып, жазу жұмысына кірістім. Өзім көрген асыл
азаматтар өнегесін, өз тәжірибемді өсіп келе жатқан ұрпаққа үлгі етіп қалдыруды
адамгершілік парызым деп білдім. Жазушылыққа осылай бет бұрдым.
Сөйтіп, бір жыл өтті. Мен әскери борышымның мерзімін өтеп болдым. Осы кезде
Коваленко маған взвод командирі болып әскерде қалсаң қайтеді деген ұсыныс айтты.
- Кәрі әкенің жалғыз баласы едім,-дедім мен оған. - Қатардағы қызыл әскер ретінде
парызымды өтедім ғой. Өмір бойы әскери адам болсам деп ойлаған кісі емеспін.
Сондықтан мені елге қайтаруыңызды өтінемін.
Коваленко қарсы болған жоқ. Қыс түсе мен әскерден босап, елге қайттым.
Автор. Сіз өзіңіздің мақал, мәтелдеріңізді қалай шығардыңыз?
Бауыржан. Мақал, мәтел - өмір тәжірибесі. Қиналған, қысылған сәттерің мен шақтарың
бар, сол қысылшаң кезден қалай құтылғаныңды оймен өрнектеп, сөзбен кестелесең,
тұжырып қысқа бейнелесең нақылға айналады. Қол астында пәлендей мың солдат болып,
оның пәлендей семьясының тағдыры және сенің мойныңда болса, ойланбай отыра
алмайсың. Сонымен бірге солдаты өлімге жұмсау да оңай емес. Қарамағымдағы
жауынгерлер маған тек бағынышты ғана болған жок. Олардың ішінде ақылгөйлері де
көп болды. Кейде солардың ауыздарынан маржандай асыл сөздер атқылап жатады. Мен
елден естігенімді оймен елеп, екшей бердім. Екшегенімді ерінбей қағазға түсірдім.
Автор. Сіздің сол көп нақылдарыңыз ішінде әсіресе өткірі, уыттысы «Бақаның бағынан
сұңқардың соры артық» деген мақалыңыз қалай туып еді?
Бауыржан. Жақсы командир жауынгерін зор етеді. Жаман командир офицерін қор етеді.
Генерал Панфилов қайтыс болғаннан кейін аз уақыт болса да осындай бір командирге тап
болдық та, ол бүкіл дивизияның берекесін алды. Сондай бір қысылғанда ауыздан шыққан
сөз ғой бұл, қарағым.
Мен қақпайлағанмен Баукең өзі нысана тұтқан желісінен ауытқысы келмейді білем, өз
арнасына қайта түсе жөнеледі.
- Сонымен 1933 жылдың аяғында, қақаған қыста, шинелімнің екі етегі делеңдеп,
шлемімнің екі құлағы салпаңдап, Бурныйға тоқтаған поездан дік етіп жерге түстім. Поезда
келе жатқанда Тайганың алдан қашқан ақ түлкісінің құйрығындай жеп-жеңіл, жұпжұмсақ
сияқтанып, дала бетінде бұлаңдап тұрған боранның жерге түскенде екпіні ер жігітті алып
соғардай қатты екен. Маңдайында қызыл жұлдызы жарқыраған шошақ шлемнің екі
құлағын
иегіме қамзау етіп байладым да, алдымен ауыл жаққа қарадым.
Ауыл көрінбейді. Мынау сансыз ақ түлкінің құйрығындай бұлаңдаған ақ түтектердің ар
жағында, төрт-бес шақырым жерде ғана тұр. «Жүр-жүрлеп!» жүректі сағыныш жетелейді.
«Сабыр, сабыр!» деп санам тартпақтайды. Жас адамға жүрек - би. Сана билейтін шар
тартқан кез емес еді ғой ол. Сақылдаған аяз, соғып тұрған боранға қарамастан:
«Қайдасың, аяулым, ауылым? Қайдасың, ата-ана, бауырым?!»-деп, Мыңбұлақты бетке
алып, жүрдім де кеттім.
Боран менің кеудемнен соғады, мен оны кері итеремін. Екеуіміз теке тіреспен келеміз.
«Айналайын даламның ақ бораны! Бауыржан әскерде қандай азамат болды екен деп
сынағың келетін болар сенің. Сына! Ал аяғымнан! Күрес менімен. Бәрібір Бауыржан сенің
қиқағыңа көнбейді!» деймін өз-өзімнен күбірлеп.
Сөйтіп, Евгеньевканың тұсына жеттім. Жол селоға соқпай, сыртымен өтетін еді. Бала
күнімде көшесінде талай рет асыр салған село көзіме жылы ұшырап кетті. «Евгеньевка,
амансың ба, ей?» дедім бар даусыммен айқайлап. Менің аузымнан шыққан айқайды
боран ала қашып, естіртпеді-ау деймін, сірә, мұржалары қиқиып, шатырлары тоңған
торғайдың қанатындай қобырап тұрған село бері қарай жүрмей, ары қарай алыстаған
сияқтанып, көзімнен ғайып болды. Тағы да аз-маз тұрдым. Боран сәл толастап, село
қайта көрінді. Көзіммен Гончаровтардың үйін іздеп таптым да:
«Әй, Василь, не істеп отырсың?» деп тағы бір саңқ етіп, қайтадан ауылыма қарай
аяңдадым.
Бір кезде қар ойылып кетіп, белден келер тереңге гүмп еттім. Мыңбұлаққа жеткенімді
сонда ғана білдім. Өйткені біздің ауылымыздың айналасы сансыз бұлақ болатын.
Сондықтан да ол жер Мыңбұлақ атанған. Ол бұлақтардың суы қыста қатпайтын, жылы
болатын. Осындай боран соғып тұрғанда бетін қар бүркеп қалғаны болмаса, боран
басылысымен бұлақтар бетін ашып, бойларынан буы бұрқырап жататын. Сейтсем мен
сол бұлақтарға келіп
сүрінген екенмін.
Ит үрді. Мыңбұлақтың босағасына жеткенімді енді тіпті айқын сездім. Сартылдатып
қақпаны қақкан түнгі жолаушыдай болып, жұдырықтай жүрегім кеудемді ұрғылады. Бірақ
бір таңғалғаным бұрын ауылда бір ит үрсе, дереу оған екіншісі қостап, шәңкілдеп үшіншісі,
маңқылдап төртіншісі қосылып шыға келетін еді. Сөйтіп, ит үнінің ансамблі туатын еді.
Сонда маған біріне-бірі үн қосу жағынан иттен ұйымшыл еш хайуан жоқ шығар деген ой
келетін. Енді міне, тарқаған ансамбльден қалған жалғыз әншідей болып, жалғыз ит қана
шәуілдейді.
Автор. Ең жақсы көретін ұлттық тамағыңыз не?
Бауыржан. Быламық пен ботқа, тары көже, күріш көже, сұлы көже, бір сөзбен айтқанда
көжелер. Бұлардың бәрі менің «ашаршылықта жеген құйқадай» аузымда дәмі мәңгі қалған
астар. Қазір біреу «ашыған бидай көже» деген сөзді аузына алса, мен арақ көрген
алкоголиктей болып, өз-өзімнен тамсана бастаймын.
- Боранды күндері ауыл үйлерінің есігі бекітулі болады. Бұйығып әркім өз отының
басында отырады. Ондайда кезеген аяқ қыдырмашылар да қыбыр ете алмайды. Міне,
осындай сәттің бірінде, кешке таман, бораннан бұғып, Жуалының бауырына тығыла жым-
жырт боп жатқан ауылыма келдім. Үстін жым-жылас етіп қар басқан, жым-жырт ауылым
маған жайнаған жәрмеңкедей боп көрінді сол сәтте.
Біздің үйдің қақпасы бекітулі екен. Жүгіріп отырып, үй сыртындағы қар басқан
терезеге бардым. Бетімді суық шыныға тақап тұрып әкеме дыбыс бердім.
- Бұл кім? - деп жалғыз ұлын сағынып, елегізіп отырған әкем терезе алдына келді.
- Жәке, мен ғой! - дедім даусым балапандай шар ете түсіп.
- Әй, Айқан, етігім кайда? - деген әке даусын және естідім.
Содан соң шинелімнің Мыңбұлақтың суына малынып, сауыс боп қатып қалған екі
етегімен омбы қарды сызып, асыға қақпаға қарай жүгірдім.
Алыстан аңсап келгенде туған үйіңнің есігін алдыңнан шығып әкең ашқан қандай
ғанибет десеңші, шіркін! Екі аяғын қоңылтаяқ етікке сұға салып, көйлек-дамбалшаң, жалаң
бас жүгіре шыққан, көзінен ыстық жасы сақалына моншақтаған сол сәтгегі әке суреті
жүрегімде мәңгі сақталып қалды.
Әкемнің асырап алған Бегімше деген қызы болушы еді. Есік ашуға сол қоса жүгірген
екен. Әкем мені құшақтап, мауқын басқаннан кейін Бегімшені көкемдердікіне жұмсады.
- Бар, Бауыржан келді деп хабарла! - деді.
Жәкемнің жүрегінде қаншама маған деген сағыныш, мақтаныш, үміт жатқанын мен сонда
ғана аңғардым. Бірақ мен әкемнің кәрі жүрегін сыздаткан сағынышын сәл басқанмен,
аталық асыл мақтанышын ол кезде ауыл төңірегінен асыра алмадым. Үмітін үлбіретіп көзі
тірісінде қолына ұстата алмадым.
VI
Автор. Арғы-бергі әнші, композиторлардан кімді ерекше бағалайсыз? Ән мен күйден аса
ұнататындарыңыз қайсылары?
Бауыржан. Тоқтай тұрғын. Мен ойымды аяқтағамын жоқ әлі...
Не дедім мен? Иә, үмітін үлбіретіп көзі тірісінде алақанына апарып қондыра
алмадым. Өзіңе өмір берген асыл ата-анаңның қасиетті қарызын өздерінің алдында өтей
алмай өту де арман екен-ау, қарағым. Олар: бізге қарызыңды өзіңнің парызыңа
айналдырып, біздің немерелерімізге бер деп қайырылмастан кете береді екен ғой
жарықтықтар. Ал немере дегендері сенің асыл борышыңды иесіне адал өтегеніңді білсе
жақсы, білмесе жаныңа
жамау ғой ол да бір. Әркімнің өз қарызын өзіне өтегенге не жетсін өмірде! Алғаныңды ақы
иесіне қайыру да ғанибет қой, қарағым.
Ал жаңағы сұрағыңды қайтадан қойғын.
Автор. Арғы-бергі әнші, композиторлардан кімді ерекше бағалайсыз? Ән мен күйден аса
ұнататындарыңыз қайсылары?
Бауыржан. (Аз ойланып алды.) Бұрынғы классик күйші, ардагер әншілердің бәрін де
ұнатамын. Ал қазіргі әнші, композиторлардан көпшілігін жоғары бағаламаймын. Өйткені
кейбір әншілер қазақ әнінің әуенін бұзып, үнін өзгертіп, қазақтың тілін тұтықтырып, сөзін
сындырып айтады.
Осыдан кейін домбыра шерткен сияқтанып, сол қолын көтере ұстап, оң қолын сермеп,
сөзін айқын етіп, «Қаракесекті» әндетіп шықты.
Сұрасаң руымды Қаракесек,
Досымнан дұшпаным көп қылған өсек.
Дұшпанның қуғындаған жаласынан,
Жатқаным қу карағай болып төсек.
Міндім де қаракөкпен жылыстадым,
Бардым да Қараөткелге жыл қыстадым...
- Бұл нағыз ән ғой? - деді Бауыржан маған басын изеп.
- Ән.
- Қандай ән?
- Жақсы ән.
- Жақсы дейді ғой, - деді ол қабағын шытып. - Трагедиялық ән емес пе?
- Иә, қасіретті, қайғылы ән.
- Ендеше осы күнгі әншілер бұл әнді былай етіп айтады:
Сұрасаң аруымды Қора-кисек,
Досымнан дұшпаным куп кылған осек.
Миндим де қоракукпен жылыстадым,
Бардым да Қарауткелге жылқы ұстадым...
Бауыржан осылай, өлеңнің алғашқы түсінікті сөздерін адам ұқпастай етіп өзгертіп, көзін
ойнақыландырып, ырғаңдап, селкілдеп отырып, қайтадан әндетіп шықты.
- Міне, көрдің бе, кейбір әншілер қайғыны биге, қасіретті арзан күлкіге, мұңды
қуанышқа айналдырып жібереді. Ендеше, мен неге ондай әншілерді жақсы керуге
тиіспін?.. А?..
Осылай деп ол маған ежірейе қарап, қатты ақырып қалды. Осы кезде ана жақтан әйелі
жүгіріп келіп, есікті ашып жіберді де, жапалақтап менің бетіме қарады. Тегі Баукең екеуіміз
бірдеңеге шатақтасып қалды ма деп сасқалақтап келгенге ұксайды.
- Бауыржан, немене, мені шақырдың ба? - деді одан соң күйеуіне бетін бұрып.
- Әй, жапқын есікті! - деп Бауыржан әйеліне қолын бір-ақ сілтеді.
Кәмәш есікті жауып, кетіп калды. Сәл үнсіз түксиіп отырды да, Бауыржан сөзін қайтадан
жалғады.
- Мен бұрын Күләш марқұмның әндерін көзім жасаурап отырып тындайтын едім. Қазір
Бибігүл ән айтқанда үнсіз егілемін. Ертеде қазақтың классикалык әндері тек еркек
әншілердің ғана аузымен тараған еді. Қазіргі классикалық әндер әйел әншілеріміздің
көмейіне ұялаған... Иә, жаңа қай жерге тоқтап едім?
- Момынқұл көкем мен Саракүл жеңешем келді жүгіріп. Біздің үйдің іші лезде мәре-
сәре болды да қалды аяқ астынан. Бұрын үйіміз едәуір мүлікті болушы еді. Ертеңінде
айналама көз салсам төрдегі жүк те, төсектегі жиһаз да жұтаң тартып кетіпті.
Солардың бәрі тамаққа жұмсалыпты. Мен келген күні біздің үйде небәрі бір пұттай ғана ұн
қалған екен. Сол азғантай ұннан күн сайын бір уыстап алып, быламық істеп күн көріп
отырса керек.
Бір үйлі жанның қыстан шығар бар үміті соған тіреліпті. Үйдің осы жайын көргеннен
кейін, келген бетте суық тиіп, ауырыңқырап қалғаныма да қарамастан 2-3 күннен кейін
Шымкентке тарттым.
Алдымен өзімнің ескі ұям-өнеркәсіп банкысына бардым. Барсам Дубовик әлі
сонда екен. Оны көріп мен қуанып, мені танып ол шаттанып, екеуіміз мәз-мейрам болдық.
- Әскерден келдің ғой?
- Әскерден.
- Арнап маған келіп тұрсың ғой?
- Иә, сізге, Тимофей Терентьевич.
- Бірге қызмет істейміз ғой?
- Істейміз. Мен әзірмін.
Бұрынғы Корнеев ақсақал кетіп қалған екен де, онын орнына аға экономист болып,
Догалин деген кісі келіпті. Бас бухгалтер болып сақал-шашы әппақ қудай Бурмистров
деген шал отырыпты. Дубовик мені оларға таныстырды.
- Біздің бұрынғы қызметкеріміз. Әскерге барып келді. Мұны қайтадан қызметке
аламыз, - деді ол.
Дубовик мені жалақысы жоғары деп кен істері жөніндегі аға экономист етіп тағайындады.
Бұйрықтың екінші пунктіне маған көшіп-қону қаражаты босатылсын және 30 сом жәрдем
жасалсын деп және қосты. Бухгалтерге есептеттіріп, барлығы 110 сом ақшаны қолыма
ұстаттырды да:
- Ал, Бауыржан, осы қазір үйіңе жөнел, - деді Дубовик. - Мына ақшаның жартысынан
көбін қарттарға бер. Сен он бес күннен кейін тағы да жалакы аласың. Өзіңе сол жетеді. 2-3
күн үйіңде аунап-қунап, жұмысқа біржола көшіп кел.
Тек әке ғана жасайтын жақсылықты Дубовик маған тағы да жасады. Шинелімнің екі
етегі делеңдеп тағы да ауылға жеттім.
- Оу, неғып тез келіп қалдың? - деп үйдегілер үрпиісіп қалды.
- Қызметке тұрдым, - дедім мен жайрандап.
- Калай тез болды? - деп танданысты бәрі. Мен Дубовиктің жасаған жаксылығын
айттым.
- Біздің Бауыржанның жұлдызы орысқа жүреді, - деп Момынқұл көкем желпініп-
желпініп жіберді.
Мен әкемнің алдына ақшамды жайып тастап:
- Жәке, керегінше алыңыз, - дедім масайрап. Әкем санап отырып жиырма сомын ғана
алды.
- Жоқ, жартысынан көбін алыңыз, - дедім Дубовик айтқандай.
- Әй, шырағым, біз үйдегі адамбыз, сен түздегі жансың. Бізге осы да жетеді, елмен
қатар күн көреміз. Жырақта жүріп, өзің қиналып калма, қарағым.
- Жок, бастығым сізге алпыс сом алсын деп айтқан, - дедім де, әкеме тағы қырық
сомын қосып бердім.
VII
Автор. Сіз домбыра тартасыз ба, қобыз шаласыз ба?
Бауыржан. Жок, екеуін де білмеймін. Тек пианино, рояльда ойнаймын.
Автор. Қазақтың қандай ұлттық дәстүр, қасиеттерін жақсы көресіз?
Бауыржан. Қазақтың қонақжайлығын жақсы көремін. Өйткені, бұл тек коммунистік
қоғамның мүшелеріне ғана тән қасиет. Қазақтың досқа деген мейірбандығын ұнатамын.
Мұнда халықтар достығы мен пролетарлык интернационализмнің асыл ұрығы жатыр.
Қазақтың қас-жауға қаһармандығын қадірлеймін. Мұнда Отанды қорғаудың касиетті сезімі
сақталған. Үлкенге жол беріп, құрмет көрсететін, сол сияқты кішіге көмектесіп, ізет істейтін
сыпайылығын сүйемін. Бұл коллективтік тіршілікті құрметтеу. Жастарының ата-аналары
алдындағы перзенттік борышқа адалдығын ардақтаймын. Бұл - адамгершілік негізі. Жас
семьядағы жарастықты жаным сүйеді. Бұл - семья - мемлекеттің қауіпсіздігінің негізі. Кәрі-
жасының ерінбейтін еңбекшілдігін жаратамын. Бұл - жан-жақты өркендетудің сипаты. Әке
мен баланың, ағайын арасының ұйымшылдығын ұнатамын. Бұл - мемлекеттік
бірліктің басы. Тағысын тағылар. Социалистік өмірімізге жарасымды дәстүр, қасиеттердің
бәрін де жаксы көремін, қарағым.
Автор. Рақмет, Бауке. Енді Сіз Мыңбұлақтан Шымкентке қайтатын шығарсыз?
Бауыржан. Үйде екі-үш күн болып, кайтадан Шымкентке келдім. Дубовик өзің келгенше
саған бөлме дайындаттырып қоямын деп еді. Ол сөзінде тұрыпты. Маған деп әзірлетгірген
оңаша бөлмеге бастығымның өзі бастап келді. Соқа басты жігітке шағын бөлменің өзі
даладай болып көрінеді екен. Үстімдегі шинелімнен басқа не астыға салар, не басқа
жастанар ештеңем жоқ. Жапанға шыққан жалғыз ағаштай болып, бөлменің ортасында
сойдидым да қалдым.
- Саспа, - деді Дубовик менің қысылып тұрғанымды аңғарып. - Қазір саған Борис бауырың
матрац, жастық, көрпе әкеліп береді. Өзің төсек-орын сатып алғанша, соны лаждай
тұрарсың.
Тимофей Терентьевич аузын жияр-жимаста болған жок, есіктен бір матрацты кетеріп
Борис кіріп келді. Оның артынан бір жастық пен көрпе кұшақтап Дубовиктің әйелі енді.
Әкем, шешем, інімдей болып қамқорлык жасаған осы бір тамаша семьяның жан жылуы
өмір бойы менің жүрегімде қалды. Дубовик сол кезде елуге тақаған кісі еді. Тегі ойлаймын,
ол Москва, Ленинград сияқты үлкен қалалардан үлгі, өнеге тарата келген ескі қарт
большевик-
тердің бірі болуы керек. Мұндай мейірім большевиктердің ғана қанына сіңген қасиет кой.
Автор. Александр Бекпен қалай таныстыңыз?
Бауыржан. Оны Бектен сұрағын.
Мен оны Бектен де «сұраған» болатынмын. Бірақ Бек маған жарытып жауап
бермеген. Оның 1968 жылы шыққан «Почтовая проза» дейтін кітабының алғашқы
беттерінің бірінде кішкентай ғана төрт абзац бар. Сонда Бек 1942 жылдың басында
Старая Руссаның түбінде тұрған Панфилөв дивизиясын іздеп барғанын, генерал
Панфилов жайында материал жинағанын айтады. Екінші орталық кейіпкерім - Бауыржан
Момышұлын да өмірдің өзінен алдым; оның полкында бір айдай болып, марттың бас
кезінде кейін қайттым. Кетерімде полк комиссары Логвиненко мені шығарып салып тұрып:
- Сіз қыранның ұясында болдыңыз. Байқаңыз, сары ауыз балапан болып қап жүрмеңіз,
-деп еді.
Осы сәз әрқашан да ойымда жүрді. Повестке кіріспес бұрын панфиловшыларға тағы да 5-
6 рет барып қайттым. Содан кейін барып повесті жазуға отырдым дейді. Бектің маған бар
«айтқаны» осы ғана болатын.
Бұл таныстық жайын Бектен гөрі Александр Кривицкий 1964 жылы шыққан
«Ұмытпан мәңгі» деген кітабында әлдеқайда толық етіп баяндаған еді. Мен соны есіме
алдым. Кривицкий кітабының «Москва кақпасының сақшысы» деп аталатын ең алғашқы
бөлімінде «Момышұлының көк дәптері» және «Бранденбург қақпасы» деп аталатын екі
тарау бар. Оның біріншісінде атақты 28 батыр жайында «Красная звезда» газетінде ең
алғаш очерк жариялаған әскери тілші А. Кривицкийдің Москваға Момышұлының көк
дәптерін ала келгені айтылады. Көк дәптер иесінің парасатты, білімді командир екендігі
суреттеледі. Соған дәлел ретінде автор көк дәптерден бірнеше мысалдар келтіреді.
Бауыржан Момышұлының солдаттарды отаншылдыққа тәрбиелеу жөніндегі ойларын,
пікірлерін айта келіп, мұның өзі жүйелі әскери ғылым боларлық дүние екендігін көрсетеді.
Ал «Бранденбург қақпасында» Кривицкий Бауыржан Момышұлы мен Александр Бек
екеуінің қалай танысканын баяндайды.
Соғыс басталған күні Александр Бек Москва түбіндегі дачада «Талант» деген
(соғыстан соң аяқталып, «Бережковтың өмірі» аталған) романын жазып жатады. Соғыстың
хабарын ести сала жаңа басталған романды жинап тастап, дереу Москваға келеді де, екі
аптадан соң өзі тіленіп Москваның халық жасақшыларынан құрылған Краснопресня
атқыштар дивизиясына алынады. Жаз бойы сол дивизияның кұрамында болған Бек сол
1941 жылдың күзінде «Знамя» журналының әскери тілшісі болып ауысады. 28 батыр
жайында очерк жарияланғаннан кейін бір күні Бек «Красная звезда» газетінің
редакциясына келіп, Кривицкиймен жолығады. Егер сен сол батырлар жайында көлемді
ештеңе жазбасаң, мен жазайын деген ойым бар еді дейді. Әскери газеттің күнделікті әуре-
сарсаңымен жүрген Кривицкий ондай ештеңе жазуға мұршасы жоқ екенін, мүмкіншілік
тапқан күннің өзінде күрделі нәрсе жазу қолымнан келмейтін шығар деп қауіптенетінін
айтады. Сонымен,
1942 жылдың февралында Бек поезбен Холм қаласының түбінде тұрған Панфилов
дивизиясына женеледі. Дивизия саяси бөлімінің бастығы оны 28 батыр шыққан Капров
полкына жібереді. Капровқа келсе, онда офицерлердің мәжілісі болып, алдағы бір шабу
ылдың жоспары талқыланып жатады. Мәжіліске құлақ салып отырған Бектің назары
орысша өте жақсы сөйлейтін, үні құлаққа жағымды, ойы жүйрік қазақ капитанына ауады.
Капитан талқыланып отырған жоспарды тас-талқан етіп, өз ұсынысын баяндайды.
Мәжілісте сол капитанның айтқаны қабылданады. Москвадан келген жазушы: «Менің осы
капитанмен бірге кетуім керек» деген ойға келеді. Оның соңынан қуа шықса, капитан ауыз
бөлмеде әлдекіммен телефон арқылы сөйлесіп жатады. Есіктен шыға берген Бек
капитанның:
- Иә, көрдім. Маған оның көзі ұнамайды!.. - деген ашулы сөзін құлағы шалып қалады.
Осыдан кейін Бек сасқалактай бастайды. «Менің көзім бұл капитанға неге ұнамайды» деп,
өзінен өзі қуыстанып есі шығады.
Осындай қолайсыз күйге түскен ол үйден шығып, орманға қарай беттеген капитанның
соңынан қуып жетеді. Ол өзінің болашақ кейіпкері Бауыржан Момышұлымен осылай
танысады.
Танысқаннан кейін ол:
- Айтыңызшы, капитан, менің көзім сізге неге ұнамады? - деп сұрайды.
- Қайдағы көзді айтасыз? - дейді алда кетіп бара жатқан Бауыржан артына
бұрылмастан.
- Менің мына көзім, - дейді Бек қолын өзінің көзіне тақап.
- Сіздің көзіңізде менің шаруам жоқ. Сіз солдат немесе қыз емессіз ғой мен көзіңізге
қарайтын!
- Осы жаңа ғана сіздің мен туралы: «Маған оның көзі ұнамайды» деген сөзіңізді өз
құлағыммен естідім ғой.
Бауыржан кілт тоқтап, артына жалт бұрылды да:
- Жолдас жазушы, сіз өзіңіздің көзіңізді, кұлағыңызды, тұмсығыңызды өзіңізге қатысы
жоқ іске сұқпаңыз, - дейді Бекке қатаң үнмен. - Мен жаңа штаб бастығымен сөйлестім.
Оған артиллерия дивизионы бақылау пункттерінің жайын баян етгім. Біз бақылау пунктін
артиллерияның «көзі» деп атаймыз. Маған сол пункттердің жабдықталуы ұнамады.
Түсінікті ме, сізге?
Алғашқы таныстықтары осындай оқиғадан басталған Бек полк командирі
Момышұлының қасында бір айдай болады. Неге екені белгісіз, Кривицкий алғашында
Бауыржан Бекті неше түрлі қинауға салды, онымен сөйлескісі келмеді, сырын айтпады,
әде-
биет үшін Бек оның талай қорлығына көнді, ақыры ол жеңді, Бауыржан әңгімесін айта
бастады деп суреттейді. Дивизиядан кетерінде полк комиссары Петр Логвиненко оған:
- Сіз қыранның ұясында болдыңыз. Бірақ өзіңіз қарға болып шығып жүрмеңіз,-деп еді
дейді.
Бұдан кейін Кривицкий Бектің алған материалын толықтыру үшін дивизияға екінші рет
келгенін, одан соң жазған блокноттарын жоғалтып алып, оның үшінші рет келгенін айтады.
Бек қанша қаймығып келгенімен үшінші ретте де Бауыржан оған әңгімесін айтып береді.
Сөйтіп, «Волоколамск тас жолының» алғашкы повесі 1943 жылы «Знамя» журналының
бесінші, алтыншы номерлерінде, екінші повесі бір жылдан кейін дәл сол номерлерінде
басылып еді деп Кривицкий әңгімесін аяқтайтын.
VIII
Автор. Бір кезде «Адамдар тынды көтерді, тың адамдарды көтерді» деген нақыл сөз туған
еді. Сол сияқты, Бек сізді көтерді, Бекті сіз көтердіңіз емес пе? Кітап бітті, атақ шыкты.
Ендігі ара қатынастарыңыз қандай?
Бауыржан. Бектің кітабы барлық социалистік елдерде басылып шықты. Польшада оны
біздің «Абай жолы» романы сияқтандырып инсценировка жасап, сахнаға қойды. Ол
ағылшын, француз, неміс, итальян, испан, грек, фин, араб тілдеріне аударылды.
Финляндияда әскери академияда арнаулы сабақ ретінде өтеді.
Бауыржан әңгімесін үзіп, «Казақстан» сигаретіне тағы да қол созды. Оның соңғы сөзі
подполковник Омарбаев айтқан бір әңгімені есіме түсірді.
Мұқан Омарбаев Ташкент қаласындағы Рахимов станциясының маңында тұрады. Ол
екеуіміз төрт жыл майданда бірге болдық. Мұқан әлі күнге дейін әскери кызметте келе
жатыр. Ол менің сонау соғыстан бері арамыздан қыл өтпеген ескі досымның бірі.
Осыдан 2-3 жыл бұрын жолаушылап келе жатып Ташкентке соқтым. Мұқан елдің хал-
жайын сұрап, мәз-мейрам болып қалды.
- Бауыржанның халы қалай, - деді ол бір сөздің ретінде, - көріп жүресің бе?
- Көремін. Аман-есен.
- Менде Бауыржанның «Москва үшін шайқас» дейтін кітабы бар, - деді подполковник. -
Сендерді сағынған сайын сол кітапты бір оқып қоямын. Ал енді бұл нағыз ерлік кітабы,
елдік кітабы ғой, шіркін! Сонымен бірге мен оны адалдықтың, адамгершіліктің,
отаншылдықтың уставы деп білемін. Қазір мынау жыл сайын қарамағымызға келіп
жататын жас солдаттарға осы кітапты сабақ ретінде оқытар ма еді деп те ойлаймын.
Әйтпесе Жоғары білім министрлігі институттарда өтетін әскери іс сабақтарында осы
кітапты оқытса, қандай жақсы болар еді. Мұның ішінде тактика да, тәжірибе де, ұрыс та,
ұтыс та - бәрі де бар. Бұл - бар уставтардың ойлы да ұтымды жиынтығы. Бұл - жеңіс
кітабы. Әр тарауы - әскери ғылым, азаматтық білім. Біздің жас солдат кезімізде мұндай
кітап болған жоқ. Бұл кітаптың әскерге жыл сайын алынатын жас солдаттар үшін, Совет
Армиясының болашақ ұрпағы
үшін, социалистік Отанымыздың мызғымас беріктігі үшін қосқан, қосып отырған, алда да
қосар үлесі мол. Мәңгілік үлесі бар кітап бұл. Мен осылай бағалаймын.
Подполковник сәл ойланып алып, сөзін қайтадан жалғады.
- Кешегі соғыс халыктың миына тайға таңба баскандай етіп, оның ерлерінің атын мәңгі
есте қалдырып кетті! Сол ешқашан ұмытылмас ерлердің бірі Бауыржан ғой. Есінде бар
ма, Бауыржанның есімін ең алғаш мен сен берген бір журналдан оқып біліп едім. Содан
бері ол менің ешкашан да есімнен шыккан емес. Мынау Шымкент, Жамбыл облыстарына
жолаушы барғанда оның жаңа шықкан кітаптарын әдейі сатып алып жүремін.
Бүгінгі подполковник, кешегі Ұлы Отан соғысының солдаты осылай деген еді.
- Сөйтіп, біріншіден, Бек менің атымды ең алғаш дүние жүзіне танытты. Екіншіден, ол
менің жазушылық жолға түсуіме түрткі болды. Міне, осы үшін мен оған әрқашан да рақмет
айтамын...
IX
Автор. Менің өз басым кейіпкер Бауыржанды кәдуескі Бауыржаннан жоғары-ау деп
ешқашан да есептеген емеспін, Бәуке. Жаңа сіз біздің жасаған өзара шартымыз бар
дедіңіз. Ол не шарт екенін сұрауыма бола ма?
Бауыржан. Ол кәдімгі шарт, Бекпен екеуіміз жасасқанбыз. Алғашында ауызша уәделестік.
Бұл Бек кітабының бірінші тарауының соңында айтылады. Онда кітап дайын болғаннан
кейін автордың оны маған әкеліп оқуға міндетті екендігі көрсетіледі. Егер ол дұрыс
жазбаса, онда менің не істейтінім айтылады. Ол тұс әзіл сияқты болып суреттелгенімен,
екеуіміздің тек қана шындықты жазуға серттескеніміз рас болатын. Кейіннен біз ол
шартымызды
қағазға түсіргенбіз. Оқимын десең, көрсетуіме болады. (Мен басымды изедім. Бауыржан
дауыстап әйелін шақырды.)
Әйелі ішкі бөлме жаққа барып, үлкендігі кішігірім папка тәріздес қызыл сафиян дәптерді
әкеліп, күйеуінің қолына берді. Бауыржан оның орта тұсынан бір-ақ ашты да, машинкаға
басылып, дәптерге жапсырылған 3-4 парақ қағаздың тұсын нұсқап, менің алдыма қойды.
- Мә, оқығын. Керек етсең, көшіріп алғын. Мен ана жаққа шығып, аздап жүріп келейін.
Бөлмеде оңаша қалған мен Бауыржан алдыма қойған кызыл дәптердің ашулы тұрған
бетіне көз салдым. Оның ең басына «Наш договор» деген екі сөз машинканың үлкен
әріптерімен жазылған екен. Бұрын өзім естімеген бұл жаңа деректерді мен қызыға оқып
шықтым. Сол шарттың өзім қазақшалаған нұсқасы мынадай бөлды:
Біздің шарт
Панфилов дивизнясының Талғар полкының жауынгерлері мен офицерлеріне әдеби
ескерткіш орнату жайындағы ортақ тілекпен біз, Александр Бек пен Бауыржан Момышұлы,
1942 жылдың басында, майдан даласында, ауызша шарт жасасқан едік. Енді соны қағазға
түсіруді қажет деп таптық.
1. Москва түбіндегі ұрыстарда аға лейтенант Бауыржан Момышұлы командирі болған
панфиловшылар батальонымен Талғар полкының жауынгерлік жолы жайында Александр
Бек «Волоколамск тас жолы» атты ( 3 немесе 4 повестен тұратын) кітап жазады.
Александр Бек кітаптың авторы болады да, ал Бауыржан Момышұлы (оның естеліктері,
ауызша әңгімелері, ойлары, әскери жазбалары) кітаптың материалы болады. Сонымен
бірге бұл тақырыпқа тікелей немесе жанама қатысы бар басқа материалдарды екеу ара
келісе отырып, кітапқа пайдалануға әбден болады.
Александр Бек жұмыс документіретінде Бауыржан Момышұлы өз қолына берген барлық
материалдарды, ойларды, әңгімелерді, әскери жазбаларды үшінші адамға көрсетпеуге,
екі адамның өзара сыры, құпиясы есебінде сақтауға міндеттенеді.
2. «Волоколамск тас жолы» кітабы көркем қиялдан жасалатын үйреншікті әдеби
туынды емес, панфиловшылардың аты-жөндері толық сақталып, олар қатысқан ұрыстар
сол қалпында суреттелетін әскери-документті шығарма болатындықтан, кітап үшін тек
Алек сандр Бек қана жауап беріп қоймайды, сонымен бірге кітаптың шындығы үшін
панфиловшылардың аруағы алдында, тарих алдында және замандастар алдында
Бауыржан Момышұлы қоса жауап береді. Сондықтан Бауыржан Момышұлы Александр
Бектен шығарманың көркем шындығы өмірде болған оқиғамен барынша дәлме-дәл
келуін, ол
оқиғалардың педанттық дәлдік пен ұсақ документализмнің ізін қуаламай, үлкен
шындықтың жиынтықтау елегінен өткізіп, қорытылуын талап етуге міндетті. Егер әдеби
тәсіл, стиль, жазу мәнеріне байланысты қажет болса гғна, онда да екеу ара ақылдаса
отырып, нақты
болған оқиғадан сәл-пәл ауытқуға болады. Онда да мұндай ауытқудың салдары соғыс
өмірі шындығының қан төгіп, жан қиып жинаған қасиетті документіне көлеңке түсірмейтін
болса ғана солай етіледі.
3. Бауыржан Момышұлы кітаптағы барлық әскери, іскери психологиялық
мәселелердің дұрыстығына жауап береді, бұл мәселе жөнінде Александр Бекпен екеуінің
арасында дау туса, онда кесімді сөз Бауыржан Момышұлынікі болады. Ал, арада әдеби
мәселе жайында дау бола қалса, онда шешуші сөзді Александр Бек айтады.
4. Кітап қолжазбасының тұңғыш редакторы Бауыржан Момышұлы болады.
Тек Бауыржан Момышұлымен ақырғы тоқтамға келгеннен кейін ғана Алекеандр Бек кітап
қолжазбасын баспасөз бетіне ұсынады. Содан кейінгі редакциялық және басқа да
өзгертулер де мүмкіндігінше Бауыржан Момышұлымен келісіледі. Сонымен бірге біз
болашақ үшін негізгі дана деп тек екеу ара келісілген қолжазбаны ғана (одан кейін
ешқандай өзгерту, түзету енгізілмейтін) санаймыз. Оның бір данасы ҚазФан-да (Ғылым
академиясының қазақ филиалында), Бауыржан Момышұлының өзге материалдарымен
бірге оригинал есебінде сейфте сақталады. Ол документтерді, егер Бауыржан Момышұлы
қалдырған өсиетті орындайтын болса, Александр Бек еркін пайдаланатын болады.
5. Кітапты қазақ тілінде шығару үшін Бауыржан Момышұлының басшылығымен қазақ
жазушыларының А.Бектің қолжазбасына өзгертулер, қосымшалар енгізуіне, сөйтіп оны
Бауыржан Момышұлының қазақ және орыс тілдеріндегі басқа материалдары (очерктер,
әңгімелер, мақалалар, өлеңдер, әскери жазбалар және басқалар) сияқты алғы нұсқа
ретінде пайдаланып, мейлінше қайта жөндеулеріне болады.
Егер мұндай жөндеулер кітап текстінің 50 процентінен артса, онда мұқабаға жаңа
автордың (немесе авторлардың, қазақ жазушыларының) аты қойылып, автордың атынан
кейін: «Александр Бектің кітабы және Бауыржан Момышұлының материалдары бойынша»
деген сөздер жазылады.
Егер ондай жөндеулер кітап текстінің 50 процентінен аз болса, онда кітаптың авторы
болын Александр Бектің өзі қалады, бірақ кітап бетінде: «Казақ тіліндегі басылымын
өңдеген пәленше» деген жазу тұрады.
Бұл мәселені реттеуді Александр Бек Бауыржан Момышұлының еркіне береді, ал
Бауыржан Момышұлы аудармаға және жөндеу жұмысына жетекші болуға міндеттенеді.
Александр Бектің кітаптың орыс тіліндегі келесі басылымдарында, алғы сөзде атап
көрсете отырып, қазақша басылымынан қалаған жерін алып, қосуына қақысы бар.
6. Бұл шарт 1942 жылдың март-апрелінде майданда жасалды, 1944 жылдың 18
декабрінде Москвада қағазга түсірілді.
Александр Бек
Бауыржан Момышұлы
Мен шартты көшіріп бола берген кезде бөлмеге Бауыржан кірді.
- Кәріліктің қақпанына түсті деген осы екен, қарағым, - деді ол маған мұң шаққандай
болып. - Ішіме ып-ыстық күншуақ орнап, өзімнен өзім күлімсіреп, көңілденіп жүретін
жастық шағым жеткізбей зымырап, алыстап барады. Бұрын оны жылдар өтсе де
аңғармайтын едім. Қазір соны күн сайын көріп, сағат сайын сезетін болдым. Көргенмен,
сезгенмен қайран жоқ. Жарқ-жұрқ етіп алыстап бара жатқан жастық шағың айқайласаң да
аялдайтын, артына қайрылып қарайтын емес.
Мен жазуымды тоқтатып, оның айтып келе жатқан сөзіне құлақ салып қалған едім.
Бауыржан соны аңғарды да, дереу сөзін доғарды. Содан соң төсегіне жайғасты да, менің
көшіріп болуымды тосып, үнсіз отырып қалды.
- Болдың ба?
- Болдым, Бауке.
- Болсаң оқып шық!
- Жаңа, көшірер алдында бір рет оқып алғанмын, - дедім мен енді оны қайта оқып
уақыт кетірмейін деп ойлап.
- Сенің не көшіріп алғаныңды менің білуім керек емес пе? - деді ол маған зілдене үн
қатып.
Бауыржанның шартты менің қаншалықты дұрыс көшіріп алғанымды тексергісі келіп
отырғанын енді аңғардым да, оны басынан аяғына дейін жайлап оқып шықтым.
- Енді түсінікті ме?
- Түсінікті.
- Бұл шартты Бек екеуіміз «Волоколамск тас жолының» алғашқы екі повесі біріктіріліп,
1945 жылы шығар алдында жасадық. Кітап шыққаннан кейін жазушы Бектің еңбегіне
лайықты баға берілді. Отставкаға шыққаннан кейін қолыма қалам алып, өзім жазуға
кірістім. Осыдан соң біраздан кейін, 1958 жылы, қазақ әдебиетінің Москвада өтетін
онкүндігінің қарсаңында менің «За нами Москва» кітабым жарыққа шықты. Жоғарыда
Бекке рақмет, ол менің жазушылық жолына түсуіме түрткі болды дегенімнің мәнісі осы,
қарағым.
X
СССР Жазушылар одағында болған талқылауда «Москва үшін шайқас» кітабы
жайында он бір адам шығып сөйледі. Генерал Вершигора бастаған он адам кітапты
мақтап шықты да,
тек бір адам ғана жамандауға тырысты.
...Ол оқиға менің көз алдыма келді. Момышұлының «Москва үшін шайқас» кітабы
талқыланып біткеннен кейін үзіліс болды. Біз дәлізге алдымен шығып, жұртқа көз салып
тұрған едік. Сақалы белуарына түсердей ұзын, төртпақ денелі келген генерал Петр
Вершигора мен полковник Бауыржан Момышұлы екеуі қатар шықты да, бірге тұрып,
темекі тартысты. Осы кезде екінші жақ есіктен қасқа маңдайы жарқырап, Мұхтар Әуезов
шықты да, бірден Бауыржанға қарай бұрылды.
- Пәлі, Бауыржан, біздің бәріміздің ішіміздегі ең модный жазушы сен болдың бүгін.
Сенің кітабың жайында қисапсыз көп адам көсіле пікір айтты. Құтты болсын, қайырлы
болсын астанадан алған бағаң, - деп Мұхаң кос қолдап тұрып Бауыржанның қолын кысты.
- Сенің соғыста қаның төгілген жерде ерлігің ғана емес, әдеби еңбегіңнің де ерекше
бағаланғанына қатты сүйсініп отырдым. Мен мына Петр Петрович сияқты соғыстың білгір
адамы байсалды да беделді пікір айтқанына дән риза болдым.
Осылай деп Мұхаң Вершигораға басын иіп, оның да қолын қысты. Содан соң кері
бұрылып, жолдағы жұрттың бәрімен бас изей сәлемдесіп, Мұхаң секретарьлардың бірінің
бөлмесіне кіріп кетті.

I
Бауыржан. Ал, қай жерге келіп тоқтап едік?
- Сонымен сіз банкте қызмет істеп жаттыңыз.
- Иә. Сонымен мен банкте қызмет істеп жаттым. Менің жаңа серіктерім Догалин мен
Бурмистров та жақсы адамдар болып шықты. өзіме үнемі көмектесіп, болысып отырды.
Командировкаға шықсам олар маған бар жайды түсіндіріп, әлек болып жатады. Мен емес,
бейне бір өздері жолаушы шығатындай, тексеретін, назар аударатын, есте ұстайтын
мәселелерді қойын дәптерлеріне тізіп келіп, маған кезектесіп айтып жатады. Мен, сөйтіп,
алдымен Леңгір, одан кейін Ащысай шахталарын тексеріп қайттым. Екі ұстазымның
айтқандарын бұлжытпай орындап, керек боп қалар-ау деген мәселелерге өз бетіммен
назар аударып, тындырып келген ісімді көргенде, менің зеректігіме, ыждағаттылығыма
олар мәз
болады. Міне, өстіп жүргенде бір күні Дубовик орнынан ауысатын болды...
Автор. Жазушылық жұмыс кестеңізді айтыңызшы. Қай сағаттан қай сағатқа дейін жұмыс
істейсіз? Тәуліктің қай мезгілінде жазғанды ұнатасыз? Жылдың қай мезгілінде өнімді
жазылады деп есептейсіз? Жазатын шығармаңызға жоспар құрасыз ба? Қолмен жазасыз
ба, машинкамен басасыз ба? Қарадай жазғаныңызды қанша рет түзетесіз?
Бауыржан. Бұл бір ащы ішектей шұбатылған ұзын сұрақ екен. Және маған қойылуға тиісті
емес сұрақтар көбі. Өйткені мен профессионал жазушы емеспін. Мен әскери мемуар
жазушы ғана кісімін. Ал біздің қазақта бұрын әскери мемуарлық әдебиет атымен болған
емес. Қазақта мен осының негізін салушымын десем асылық та, артық айтқандық та
болмас деп ойлаймын. Бұл жөнінде орыс әдебиетіне де қосқаным бар деуіме болады.
Осы жылғы майда Москвада болған әскери әдебиет жайындағы жиналыста менің атымды
үш маршал он бес рет атапты. Мен бұл пікірді, бір жағынан, солардың сөздеріне сүйеніп
айтып отырмын, қарағым. Бауыржан картайғаңда мақтаншак болып кетіпті деп ойлап
жүрмегін...
Ал профессионал жазушы болмағандықган менде жұмыс кестесі немесе режим деген де
жоқ. Пәлен сағаттан пәлен сағатқа дейін жазамын деп айтпаймын. Кей кездерде мен
қолыма айлап қалам ұстамаймын. Бірақ ойланып, толғанып жүремін. Сол ойлағанымның
иі қанды-ау деген кезде, күнмен де, түнмен де есептеспестен, машинкамды алдыма алып,
сарт-сұрт баса беремін. Ойымдағыны қағазға түсіргенше менде ұйқы да, күлкі де
болмайды. Содан соң тағы да 2-3 ай қолыма қағаз алмаймын, «суимын», суып болған соң
жаңағы машинкаға басқандарымды қайтадан қолыма аламын. Оны автор ретінде емес,
жай қатардағы оқырманның көзқарасымен қарап, оқып шығамын. Автордың
алаңғасарлығын, қызбалығын,
үстірт ойлаған жерлерін әлім келгенінше түзетемін. Менің творчестволык процесім осы
ғана.
Ана жылы «Мақтаарал» совхозына барғанымда маған бір мұғалім сенің жаңағы
сұрағың сияқты сұрақ койды. Осында пәлен деген жазушы келгенде бізге күніне он бір бет
жазамын деп еді, сіз күніне неше бет жазасыз?-деді.
- Сен соған сендің бе? - дедім мен оған.
- Енді ол кісіге сенбегенде кімге сенеміз? - деді мұғалім.
- Ендеше математикадан хабарың бар ма өзіңнің?
- Дәл сол математиканың мұғалімімін.
- Онда қағаз, қарындаш ал да, 11 бетті 30 күнге көбейт, - дедім оған. Мұғалім дереу
көбейте бастады. - Оны он екі айға көбейт, бұл бір жылда ол жазушы неше бет жазады
деген сөз.
Көбейттің бе? Сол жазушыңның жазып келе жатканына, міне, отыз жылдан асты.
Жаңағы шыққан санды енді тағы отызға
көбейтші. Көбейттің бе? Енді әрбір кітапта орта есеппен үш жүз беттен болады деп
мөлшерлеп, барлық шыққан цифрыңды сол үш жүзге бөлші.
- Бөлдім.
- Қанша болды?
- Төрт жүзге жуық.
- Ендеше, төрт жүз кітап жазған дүние жүзінде жазушы жоқ.
Понятно? Маған күніне қанша текше метр жер қазасың десе, мен оған жауап бере
алмаймын. Сиыр да күн сайынғы сүтін күтімі келіссе, көңілі түссе ғана береді. Ал мен
адаммын. Табағына сүт құйып, құлағын бұрай берсең шүмегінен сырылдатып қаймақ
ағыза
беретін сеператор емеспін! Понятно тебе?
- Енді бір сұрағым бар, - деді жанағы мұғалім тағы да қолын көтеріп.
- Әй, тұра тұрғын, - дедім мен оған. - Сен маған 5-6 сұрақ қойдың. Физик, математик
екенсің. Менің саған қоятын бір сұрағым бар, жауап бересің бе?
- Беремін, - деді ол.
- Берсең: екі жерде екі қанша болады? Соны айтшы.
- Екі жерде екі - төрт, - деді ол.
- Жок, дұрыс емес. Екі жерде екі он тоғыз болады, - дедім мен сағатыма карап.
- Неге? - деп мұғалім орнынан ұшып тұрды.
- Сен босқа шошандамағын,-дедім мен оған түсімді суытып. - Сен дәм-татуы жоқ
сұрақтар беріп, мені мінбеде он тоғыз минут босқа ұстап тұрсың. Екі жерде екі он тоғыз
болады деген осы біле білсең, қарағым.
Жұрт залды басына көтеріп, ду күліп жіберді.
- Жарайды, енді жетінші сұрағынды қойғын, қарағым, - дедім жаңағы мұғалімге түсімді
қайтадан жылытыңқырап. О да бір сұрақ қойғыш неме екен, сен сияқты етіп жазып алған
қағазының орта тұсына үңілді де... орта тұсына, - деп Бауыржан сұк саусағын
шошайтты. - Тегі оның әлі де қоя алмай қалған бес-алты сұрағы болуы керек... Қағазының
орта тұсына үңілді де, былай деп сұрады: «Ең жаксы көретін өз шығармаңыз қайсысы?»
Бұған ойлануға тура келді. Ойланған сайын жауап беру қиынға соқты. Содан кейін
мұғалімге қарадым да:
- Өзіңнің балаң бар ма, қарағым?-деп сұрадым.
- Бар.
- Нешеу?
- Бесеу.
Жұрт күліп жіберді. Мен күлгемін жоқ.
- Өзің сол бес қарғаңның қайсысын ерекше жақсы көресің? Соны осы отырған
бәрімізге айтып берші, - дедім оған жұрттың күлкісі тоқталғаннан кейін.
Мұғалім ойланып тұрды да, «Айта алмаймын-ау» дегендей, жауырынын киқандатты.
- Бұл да солай, қарағым, - дедім мен. - Оны мен айта алмаймын саған. Жазушының
өзі емес, оны жұрт біледі.
Автор. Мен сезіктене бастадым, Бауке. Сұрағың көбейіп кетті деп, сіз маған ишара жасап
отырған жоқсыз ба?
Бауыржан. Жоқ. Сенің жөнің бір баска. Ал сенен бұрын, кеше бір тілші келіп кетті осында.
Екі көзі ит қуған бұзаудың көзіндей шатынаған бұйра бас біреу. («Сіз менін де портретімді
жасап отырсыз-ау қазір. Ертең екінші біреуге: осы столдың басында мыжырайып отырып
еді іші кепкенше дейсіз бе, кім білсін?» деп ойладым ішімнен.)
- Сізден интервью алайын деп келіп едім, - дейді.
- Ал, қойғын сұрақтарынды.
Бір мәселенің төңірегіне топтап, жүйелеп әкелген сұрақтары да жок. Сәл ойланған болып:
«Сіздің мына мәселе жөнінде көзқарасыңыз қалай?» деп кекең ете қалады. Ал «көзқарас»
деген философиялық ұғым. Сондықтан оған кеңірек жауап берейін десең, ол айтып
отырғаныңның аяғын тындырмастан екінші бірдеңені сұрайды да, тағы да кекең ете
қалады. Кұйрығы шошандап бұтақтан бұтаққа секірген сауысқан сияқты.
- Сонымен сіздің бастығыңыз ауысып кетті ғой, Бауке?
- Иә, ауысып кетті. Орнына Георгий Федорович Марченко деген кісі келді. Онымен үш
ай істес болдым. Табанының бүрі жоқ, тайғанақ, жалтақ кісі екен. Ондай кісіні мен
бастығым болмақ тұрғай, құдай болса да ұнатпаймын. Оның осындай қылығын көрген
мен, ұстараның жүзіндей болып, күн сайын жұқара бердім.
Шымкенттегі осы күнгі атақты қорғасын заводы ол кезде жаңа салынып жатқан
болатын. Бір күні Марченко мені сол заводтың финанс жағдайын тексеріп келуге
жұмсады. Дабыл бар. Егер игерілмеген қаражат соншалықты көп болса, онда заводтың
счетын жауып тастау керек деді. Барып тексердім. Завод ақшаны ала берген. Бірақ соның
оннан бірін де игермеген. Сөйтіп, финансистердің тілімен айтканда, завод «өлі
капиталдың» астында
қалған. Акт жасадым. Сала-саламен көрсеттім. Заводтың счетын әзірге жаба тұру керек
деп, Марченкоға баяндадым. Ол қол қойды.
Счетының жабылып қалғанын естіп, бір күні Марченкоға заводтың бас бухгалтері -
Белугин келді. Марченко мені шақырды.
Өзі қол қойған документтерді қарап отырды да Марченко:
- Счеттың жабылуы дұрыс, - деді.
Белугин орнынан атып тұрды.
- Мынадай бір боқмұрын келіп біздің счетымызды жаба берсе, онда ол завод ешқашан
да салынбайды, - деп айқайлады ол мені нұсқап. Содан соң Марченкоға зіркілдеді. - Қазір
құрылыстың барлық жұмысы тоқтап тұр. Егер счетымызды осы қазір қайтадан ашпасаңыз
мен сізді сотқа беремін.
Марченконың көзі жыпылықтай бастады. Мен көз алдыма бұрынғы бастығым Дубовикті
елестеттім. Дубовик болса қазір Белугиннің ақырған-шақырғанына қарамастан: «Берілген
қаржының белгілі проценті игерілгенше счеттарыңыз ашылмайды» дер еді деп ойладым.
Осы кезде Марченкам:
- Онда счетты қайтадан ашайық, - деп қарап отыр.
Ашты. Менің зығырданым қайнады да: «Жұмыстан босатыңыз, сіздің қоластыңызда
қызмет істемеймін» деп, бастығыма дереу арыз жазып апарып бердім.
- Неге менің қоластымда істемейсің? - деді ол.
- Мемлекет мүддесін жүзеге асыруда принципсіздік көрсететін, қарамағындағы
адамдардың дұрыс ісін қорғай алмайтын бастықтың қарауында жұмыс істегенше қаңғып
кетуді артық көремін.
- Жоқ, сен кетпейсің.
- Жоқ, мен кетемін, Георгий Федорович, - деп есікті тарс жауып, шықтым да кеттім.
«Иә. Адалдық, арлылык, принциптілік сіздің қаныңызға сіңген қасиет екен-ау. Қан
құрамында мәңгі өмір сүретін ақ, қызыл түйіршіктер сияқты, бұл қасиеттер сіздің
жүрегіңізде мәңгі сақталып қалған ғой. Кей адамның жүрегінен бұл қасиеттер жойылып,
жоғалып, өшіп кетіп жатады. Бірақ олар сонда да өмір сүріп жүре береді. Ал сіз осының
біреуінен айрылған күні өлетін шығарсыз, Бауке», - деп ойладым.
II
Автор. Апырай, Бауке, мекеме басшысы жаман қызметкерінен құтыла алмай әлек болушы
еді. Сіз жаман бастықтан өзіңіз қашып құтылады екенсіз ғой.
Бауыржан. Тіпті өзі солай да. Мінез деген басы қатты жүйрік қой, қарағым. Әр адамның
мінезі - астындағы тұлпары. Соның ағынымен адамдар өмірден зымырап өтіп жатады ғой,
әйтеуір.
- Сонымен, Марченконың есігін тарс еткізе жауып, шықтыңыз да кеттіңіз бе?
- Кеттім. Ауыл жарықтықта жазық бар ма? Мұржасы қалқайып, есігі аңқайып, сүзектен
жаңа тұрған әлсіз анадай болып, қалтырай қуанып қарсы алды жаман баласын.
Қабағым қатып, үн-түнсіз кіріп келгенде, үйдегілер үрпиісіп қалды. Қысқа-қысқа ғана
тіл қатыстық.
- Амансың ба?
- Аманмын.
- Дені-қарның сау ма?
- Сау.
- Өңің неге келмей тұр?
- Орнымнан түстім.
- Өзің түстің бе, өздері түсірді ме?
- Өзім?
- Неге?
- Ынжықтыққа ыза болып.
- Е, жарайды. Арты қайырлы болсын, ендеше.
Осымен сөз бітті. Туған жердің жазғы жібектей жұмсак көгорай шалғынын белуардан
кешіп, көгіне аунап, Жуалының жас гүлін иіскегеннен кейін жаным жай тауып, Марченкоға
деген бойымдағы ашу-ыза бірте-бірте бу болып ұша бастады.
Бір күні Мыңбұлаққа, Момышұлының атына Алматыдан соққан жұмбақ телеграмма сарт
ете түсті. Оны естіген кішкентай ауыл қысық көзін кеңірек ашып, селт ете калды.
Телеграммада былай делініпті:
«Приезжайте за наш счет для переговоров. Бархан».
Жол шығыны бізден болсын, Алматыға кел, акылдасайык деген сөз ғой бұл. Бұл сөзді
жолдап отырған кім екен деп ынтықты ауыл. Бархан Борис Михайлович - менің ең үлкен
бастығым, республикалық банктың меңгерушісі. Бархан мені не қылады? Жұмыстан
шығып кеткен адамды жол қаражатын беріп шақырғаны несі! - деп ойладым. Ойымды
әкеме айттым.
Әкем ойшыл кісі еді. Бір нәрсені түбегейлеп ойласа, артынан сол мәселе жайында нақыл
сөздерді аузынан топ-тобымен ақтара салатын еді. Менің Марченкомен ұрсысып,
жұмыстан шығып кеткенім жайында да абзал әкем аз толғанбапты. Оны сол телеграммаға
байланысты айтқан ақылынан аңғардым.
- Шақырғанға бар. Шалғанмен тірес. Кұлшынғанмен күрес. Жығылсаң жер көтереді, -
деді әкем. - Бірак, опынғанынды айтпа, одан кейінгі ойланғанынды айт. Ызаңды айтпа,
ызадан соңғы ындының мен ықыласыңды жеткіз. Жақсының басынан дау кетпейді.
Жаманның басынан жау кетпейді. Тірі тұрғанда талай дауың да, жауың да болады,
шырағым. Бар, бетіңнен жарылқасын. Алжығанда келген атақ абырой әпермейді. Атак,
абыройыңды жас кезіңде ку, қарағым.
Әке сөзі көңілге демеу де, медеу де болды. Алматыға тартып кеттім. Вокзалдан түсе
сала бірден Барханға бардым. Ұрысатын шығар деп жас әтештей шақарланып,
үрпиіңкіреп кіріп едім. Бірақ Бархан ұрыспады. Тіпті сен неге қызметті тастап кетіп қалдың
деген де жоқ. Мен бір сол қызметті үзіліссіз істеп келе жатқандай сөйледі.
- Сізді ең жақсы қызметкеріміз ретінде жоғарылатсақ деген ой келіп еді, - деді ол
маған жайлап қана. - Егер келісіміңізді берсеңіз СССР өнеркәсіп банкының республикалық
басқармасына аға консультант етіп тағайындар едік те, бұдан былай бірге қызмет істер
едік.
- Келісемін, - дедім мен. - Бірақ сізге қоятын бір-екі сауалым бар, Борис Михайлович.
- Сұра, - деді Бархан.
- Біріншіден, маған неге ұрыспайсыз? Мен жұмысты тастап кеттім ғой.
Бархан күлді.
- Ұрысуға адам әркашан үлгіреді. Одан бұрын ұғысуды ойлау керек. Ал ұрысу кажет
болса, кейін өзіңіздін тәртібіңізге, шабан-шалағайлық көрсетсеңіз - оған да қарап, ұрыса
да жатармыз. Бірак ойлап қалмаңыз, мен сіздің желкеңізден түспей қояды екен деп.
Алдымен адамның жақсылығын көру абзал. Бірінші сұрағыңызға қанағаттанарлық жауап
алдым деп ойласаңыз, онда екінші сұрағыңызға көшіңіз.
- Менің әдірісімді қайдан алдыңыз?
- Оны сіздің үстіңізден шағым айтып, кеткен жеріңізді көрсетіп Марченко жолдас
жіберді. Артынан Шымкент банкын тексеріп қайткан біздің қызметкерлеріміз сіз жайында
жақсы мінездеме алып келді. Сіз жайында бірге қызмет істеген жолдастарыңыз көп жылы
сөздер айтыпты. Негізгі сыпаттаманы сіздің қызметіңіз берді. Қорғасын заводының счетын
жаптырып қою жөніндегі ұсынысыңыз орынды екен. Біздің қызметкер оны жаптырып келді.
Содан кейін, Марченко жолдастың шағымын пайдаланып, сізге телеграмма бердік.
- Рақмет, Борис Михайлович, - дедім мен.
Бархан орынбасары мен бухгалтерді шакыртты. Оларға мені таныстырып,
орынбасарына маған үй бергізуді жүктеді, бухгалтерге көші-қон қаражатын бер деп
міндеттеді. Алматының кеңсесінен орын, көшесінен үй тиіп, жырғап, жетісіп калдым. Ол
кезде Кұрманбек Сағындыков Казсовпрофта істейтін еді. Ол маған өз үйінен темір төсек,
көрпе-жастық әкеп берді.
Бархан білімді кісі еді. Қызметкерлеріне әр жайды өзі тікелей ұғындырып, түсіндіріп
отыратын. Дубовиктен кейінгі жарыған бастығым осы кісі болды. Жақсы бастық - жарты
бақыт қой, шіркін! Өйткені ойлы бастық ұқыпты кызметкерді адам етеді. Ойсыз бастық
оқып келген маманды надан етеді. Ал менің қолымнан келетіні ұкыптылық, ыждағаттылық
қана. Тапсырылған істі тапжылтпай орындау ғана. Мұным бастықгарыма ұнады. Сөйтіп,
бірімізге біріміз ұнап, бір жыл қызмет істедім. Ұғысып істескен қызметген тәтті тіршілік
жоқ-ау тегі деп түйдім сонда.
Кейбіреулер естелік айтса өзін ғана мақтап, мадақтап шыға келеді. Жазса өзімен
замандас, тұстас өмір сүрген жақсыны жамандап, даттап әуре болады. Елге еңбегі сіңген,
халық үшін қызмет еткен азамат адамдардың жақсылығын асырып, асқақтатып көрсету
орнына, тырнақ астынан кір іздейді, кемітіп, келекелеп көрсетуге тырысады. Өзіне әлдебір
мінезі ұнамаған екінші бір жақсының аты аталса: «Әй, оны қойшы, ол бір жүрген делқұлы
ғой» деген сияқтандырып, ысқырта соғып, өсектің боранын бұрқыратып қоя береді. Өзінің
айтқанымен қоймай, өзгелерге соны жамандатып, тақылдатып қояды. Әсіресе, ондай
адамдар өзінің бұрынғы бастығын, ежелгі ескі досын екілене жамандағанда өзгені есінен
тандырып, есебінен жаңылдырып жібереді. Ал Бауыржанда мұндай мінездің жоқтығы
оның өзгеше қасиеттерінің бірі болып аңғарылады. Сіздің халық арасында атыңыздың
аңыз болып
кетуінің бір себебі осы шығар-ау, Бауке.
Автор. Бауке, билей білесіз бе?
Бауыржан. (Алдымен маған адырая бір қарап алды.) Москвада Сәбит Мұканов екеуіміз бір
жиналыстан өте кеш қайттық. Сәбитті мен «Москва» мейманханасына әкеп салдым.
- Әй, Бауыржан, - деді Сәбит. - Екеуіміз осының ресторанына кіріп, тамақ ішіп алсақ
қайтеді?
Екеуіміз ресторанға келсек, ине шаншар орын жоқ. Не істейміз? Менің басымда
шашағы салбыраған түрік тақиям бар еді. Соған сендім де, тәуекел деп ішке кірдім. Сәбит
сыртта
қалды.
Зал бастығын шақырып алдым да:
- Сіздің рестораннан дәм татсақ деп едім, - дедім.
Әйел бетіме қарады да, мені бір шетел адамы деп қалса керек, лып ете түсті.
- Қазір, қазір. Неше адамсыздар?
- Екеуміз. Академик есік алдында тұр. Оны осы араға ертіп келуіңізді сұраймын.
Бізге бір кішкентай екі үстелді қосып, орын жасап берді де, зал бастығы үкідей ұшып
барып, есіктің сыртында тұрған академикті - Сәбитті шақырып келді.
Мен әр дәмге үш порциядан заказ жасадым. Екеуін Сәкеңе, біреуін өзіме. Алдымызға ас
келгенше айналамызға көз салып отырмыз. Итіс-тартыс, изең-изең, итең-итең билер
бірінен соң бірі биленіп, Сәбиттің тіксініп есі шықты.
- Сіздің жаныңызға жағатын би ойнаттырайын ба? - дедім Сәбитке.
- Сөйтші, Бауыржан. Мына пәлелерді тоқтаттыршы, - деді ол.
Алдымызға ас келді. Сәбит аузына ала бергенде, мен:
- Маэстро, Огинскийдің «Полонезін» ойнауды өтінемін, - деп дауыстадым.
Оркестр ойнай жөнелді. Қасымыздағы үстелде орта жасқа келген сымбатты бір әйел отыр
еді. Соның қасына бардым да:
- Мына музыканы мен сіз үшін ойнатып едім, - деп оны биге шақырдым. Оның
қасындағы кавалері рұқсат етті де, екеуіміз билеп кеп жөнелдік. Үйіріліп, ырғалып,
толықсып, тасқындап, аса бір асқақ сәнмен лыпып келіп би аяқталды. Әйелді өз орнына
отырғыздым да, Сәбиттің қасына келдім.
- Әй, сенің мынадай да өнерің бар екен ғой, - деп Сәбиттің есі шығып қалды.
Ас ішіп болған соң, официантканы шақырып алып, есеп жасаттырдым. Он бес сом деді.
Ақша алайын деп қолымды қалтама сала беріп едім, Сәбит:
- Әй, Бауыржан, мен төлейін. Ресторанға мен шақырдым ғой, - деді.
- Онда үстіне он сом қосып бересіз, әйтпесе жиырма бес сом етіп өзім төлеймін.
- Е-е-е, көп емес пе? - деді Сәбит құмыға үн қатып.
- Көп десеңіз, мен төлеймін.
Сәбит көзінің астымен маған бір қарап алды да, амалсыздан айтқанымды төледі. Сөйтіп,
менің бір билегенім Сәбитке он сомға түскен болатын.
Би туралы сұрақты қойғанда менің ойыма басқа бір оқиға түскен еді. Бір жылы
Бауыржан әйелімен бірге «Алатау» санаториінде жатады. Бауыржандар барған күні кешке
сонда жатқан әйелдер би ұйымдастырып, оны қайта-қайта биге шақырады. Әсіресе бір
жас қызбен Бауыржан көп билейді. Ұршықтай үйіріліп, лыпып билеуден гөрі көбік қардың
үстінде тұрған аюдай қорбаңы көп болса да, Бауыржан өзін шақырған әйелдерден бас
тартпайды.
Ертеңінде ол мұрттай ұшып, ауырып қалады. Палатасына дәрігер шақыртады.
- Ауырып қалдым, - дейді дәрігерге.
- Онда жас қыздармен билемеңіз, ағай, - дейді дәрігер жас әйел.
Бауыржан дереу дәрігерге тақпақтата сұрақ қояды:
- Арпа мен сұлыға семірмеген мал оңбайды, қырық жас кіші қызбен билеген шал
оңбайды, - демексіз ғой сонда?
- Дәл солай, - дейді дәрігер.
Бұл сөз Бауыржанның қитығына тиеді де:
- Әйелім қартайып калды, маған жас қызға үйленуге бола ма? - дейді дәрігерге.
- Жоқ, болмайды, - дейді дәрігер шамданып.
Ертеңінде дәрігер келгенде бұртиып, Бауыржанмен жөнді сөйлеспейді.
- Немене, кеше сіз маған өкпелеп қалдыңыз ба? - дейді Бауыржан.
- Иә.
- Мен де сізге өкпелеп калдым.
- Неге? - дейді дәрігер таңданып. - Мен сізді жәбірлеген жоқпын ғой.
- Жәбірледіңіз, - дейді Бауыржан. - Мен кеше сізге әйелім қартайып қалды, жас қыз
алуыма бола ма дедім. Сонда сіздің бір емес, екі қыз алуыңызға болады деуіңіз керек еді
күліп. Онда мен орнымнан кеше тұрып кететін едім. Ал сіз мен шынында да сол сәтте бір
жас қызға үйлене қоятындай, оған дәл бір мына менің әйелім рұксат ете қоятындай-ақ
ашуланып, кабағыңызды шыттыңыз. Мен жас қызға үйленемін деп шын ниет қылсам,
алдымен мына отырған әйелімнің өзі-ақ екі көзімді бірдей ағызып жібереді. Ал көзіне қара
көзілдірік киген дәрменсіз сокыр шалды жас кыз не қылады? Міне, мен сіздің осыны
ойламағаныңызға, аурулармен сөйлесіп, көңіл ашар әзіл таппағаныңызға, дәрігерлік
такти-
каны білмегеніңізге ренжідім.
- О, ғапу етіңіз, - дейді дәрігер сонда күліп. - Сізге екеу емес, үшеуін де алуға болады
ғой, ағай-ау...
- Е, міне, енді мен жазылдым. Түсте мен асханада боламын, - деп Бауыржан да
күледі.
Расында да ол түсте жұртпен бірге асханаға барып, айналасындағылармен әзілдесіп
отырып, тамақ ішеді. Осыдан кейін қайтадан тәуір болып кетеді. Дәрігер келіншек те
Бауыржанның
сырын ұғып, туған ағасындай сыйлап, жақсы көріп қалады.
Жаңа би туралы сұрағанда Бауыржан осы оқиғаны айтар ма екен деп ойлап едім. Бұл
есіне түспеді ме, Баукең баска жайды, бұрын мен естімеген жоғарыдағы әңгімені айтты.
III
Автор. Бауке, кейін шегінейік.
Бауыржан. Әй, сен немене өзің, «Бір адым ілгері, екі адым кейін» дегеннің керін келтіріп
отырғаның? Мен саған бағынбаймын! Маған команда беретін сен кімсің өзің?
Автор. Жок, Бауке, сіз маған ешқашанда бағынған емессіз. Алпыс бірінші жылы «Мен
сенімен сөйлеспеймін!» деп тарс еткізіп телефон трубкасын жауып тастағансыз. Алпыс
төртінші жылы бір бұйрығыңызды тағы да орындатқансыз. Ал енді бұл жетпісінші жыл ғой,
Бауке.
Бауыржан. Ә, бұл сенің маған емес, уақытқа бағынасың! - деген сезің болды ғой онда.
Автор. Ұстазына шәкірті шариғат айтпайды, Бауке.
Бауыржан. Заман - теңіз. Теңіздің түбінде шабақ та жүреді, шортан да жүреді. Понятно
тебе?
Автор. Ақырғанның бәрі арыстан емес.
Бауыржан. Үндемегеннің бәрі данышпан емес.
Автор. Қисық ағаш шынар болмайды.
Бауыржан. Иір бұтақты емен шынар боуға құмар болмайды.
Автор. Кей адамның мінезі тікенге ұқсайды; ал тікенекті шеңгелге аң да жуымайды, жан да
жуымайды.
Бауыржан. Кей адамның мінезі қоғаға ұксайды; ал қоғаны шошқа да шиырлайды, сиыр да
жапырады. Қоға боп көрінгеннің аяғына тапталғанша, шеңгел боп шіреніп тұрған артық.
Автор. Мен қойдым.
Бауыржан. Мен көлденең жұрттың көсемсіп ақыл айтқыштығына тойдым... Ал, айтқын, қай
жерге келіп едік?
Автор. Барханның қарамағына қызметке келгенбіз, Бауке.
- Бір күні Бархан мені өз кабинетіне оңаша шақырды. Бардым.
Ол бір өте жайдары күйде отыр екен.
- Отыр, Бауыржан, ақылдасатын әңгіме бар.
Отырдым.
- Құлағым сізде, Борис Михайлович.
- Сен осы шаңқылдаған жас бүркітті қазақтардың қалай баулитынын білесің бе?
- Білемін.
- Білсең айтшы.
- Алдымен бала бүркіттің аяғына балақ бау байлайды.
- Сонсоң?
- Тұғырға отырғызады.
- Сонсоң?
- Басына томаға кигізеді.
- Сонсоң?
- Қызыл беріп асырап, есейтеді, түлетеді, күйіне келтіріп баптайды. Есейген соң аңға
салады.
- Қайтіп?
- Алдымен тауға алып шығады.
- Сонсоң?
- Томаға тартады.
- Одан кейін?
- Білегіндегі бүркітті серпіп кеп қалады. Қыран қанатын кең жайып, қайқаң етіп көкке
көтеріледі де, рақаттана, кұмарлана құлшынып, аспан төсін айқыштайды. Содан соң
найзағайдай шаншылып, төмен кұлап, қанат, құйрығы суылдап жердегі аңға қарай
төнеді. Көктен көзіне ілінген тағыға түсіп, ол қасқыр болса да, түлкі болса да тырп еткізбей
жанын шығарып, қасына иесі жеткенше шеңгелдеп астына басып отырады.
- Дұрыс айттың, Бауыржан. Ал біз де сондай бір жас қыранымызды қияға шарықтатсақ
па деп едік.
- Қайда?
- Ленинградқа. Финанс академиясының жанындағы бір жылдық курска. Барасың ба?
- Әрине, Борис Михайлович. Бірақ қыранмын деп емес, ұланмын деп барамын.
- Барсаң жалақың сол қалпында сақталады. Үлгеруіңе қарай едәуір стипендия және
беріледі. Революция бесігі атанған Ленинградтай ұлы қалада бір жыл тұру есті адамға бір
академияны тауысумен пара-пар, бауырым. Қаншама ғажайыптарды көресің, қаншама
ғибрат, өнеге аласың. Мен өзге біреу емес, дәл сенің барғаныңа қуаныштымын.
Сонымен мен Ленинфадқа келдім. Барханның айтқаны рас болып шықгы. Ленинград
дегенің ой жетпейтін өзгеше бір дүние екен. Онымен салыстырғанда Бурный да, Шымкент
те, Әулиеата да, Алматы да айдалада қалды. Тіпті Ленинград ғажайыптарына әжем
айтатын әр алуан ертегілерің де ілесе алмай қалды.
Бұл курсқа елден тек қана егде адамдар келеді екен. Солардың ішіндегі ең жасы мен
болдым. Ұстаздардың лекциясын суша сіміремін. Аузынан шыққандарын қайталап айтып
бергенімде өздері аң-таң қалысады маған. Төрттік, бестік бағалар алыстан шөліркеп келіп,
қанаттары сусылдап көлге қарай құйылған топ үйректей зымырап, менің зачеткама
қонады. Үш жүз сом ең жоғары стипендия да ай сайын менің алақаныма түседі. Оның
үстіне
Алматыдан келетін ай сайынғы екі жүз елу сом жалақым және қосылады. Айына бес жүз
сом табыс ол кезде мына деген инженердің де түсіне кірмейтін дүние. Оның жартысын
әкеме жіберіп, қалғанын мен өзімнің адал игілігіме өкінішсіз жұмсаумен болдым.
Өзіммен курста бірге оқитын егде кісінің ақылымен алдымен өзіме оңаша пәтер жалдап
алдым. Содан соң, сабақтан бос уақыттарымның бәрін де қаланы аралауға, оның көрікті
жерлерін көруге жұмсадым. Кештердің көбін кинотеатрларға арнаймын. Қала
театрларының жарнамалары жариялаған бірде-бір жаңа спектакльді құр жібермеймін.
Жұрт жақсы деп мақтаған фильмдерден және қалмаймын. Ресторан деген қаперімізге
келмеуші еді онда. Анда-санда мейрамдарда бір ас ішуге бас сұққанымыз болмаса, жай
күндерде оның маңына да жуымайтынбыз. Еркекті бұзатын екі құмарлық - арақ пен әйел
болса, жас кезімде осы екеуінен де аулақ болғанымды мақтанышпен айта аламын.
- Иә, сөйтіп мен Ленинградтың көркем ескерткіштерін, көрікті көшелерін, әсем
алаңдарын күн сайын кұмартып аралай бердім, аралай бердім. Аралаған, көрген сайын
өзімнің іштей түлеп, жаңарып, жақсарып бара жатқанымды байқаған сияқты да боламын.
Міне, мен сиырдың тіліндей сүйір боп біткен Васильев аралының тұмсығында тұрмын.
Осы тұмсықтан төңірекке көз салсаң, соншама бір ғажап көрініске кенелесің. Алдында көк
толқынын көлендетіп атақты Нева жарқырайды. Ол ауылдан келген қазақ баласына
бұршағы мол ғаламат ұзын көгенге ұқсайды. Көгенделген қозыдай болып, Неваның екі
жағын қуалай қаланың әсем үйлері иін тіреседі. Әже ертегілеріндегі төбелеріне тау
көтерген
алыптардай болып, Қысқы сарай колонналары көз тартады. Хандардың басына киілген
алтын қалпақ, жез телпектей жарқырап, Исаакий соборының төбесі шошандайды.
Алыстан атой салып Петропавл қамалы тұрады. Күнге шағылысқан тебен инедей
сорайып, Адмиралтействоның үшкір жебесі көкке шаншыла кеп асқактайды. Осыларды
көргенде еріксіз ернің жыбырлап, ақын сөздерін асқақ әуенмен айта кеп жөнелесің:
Люблю тебя, Петра творенье,
Люблю твой строгий, стройный вид,
Невы державное теченье,
Береговой ее гранит.
Твоих оград узор чугунный,
Твоих задумчивых ночей,
Прозрачный сумрак, блеск безлунный,
Когда я в комнате моей
Пишу, читаю без лампады.
И ясны спящие громады.
Пустынных улиц, и светла
Адмиралтейская игла...
Бауыржан бұл жолдарды орысша нақ-нақ етіп айтып шықты да, маған бұрылды.
- Кәне, Пушкиннің осы жерін қазақшалап жібергін сен.
Мен сасқалақгап қалдым да, әрең дегенде есіме түсіріп, сүрініп-жығылып айта
бастадым:
Сүйем шәрі, Петр орнатқан,
Сүйем сынды сәулетіңді...
- Ғали Ормановтың аудармасы ғой?
- Иә.
- Пушкиннен өзіңнің орысша жатқа білетіндерің көп пе?
- Шамалы.
- Пушкинді тек қана орысша жаттау керек. Ол сенің қазақшаңа оңай көне кетпейді. Көп
аудармашыға сөзін берсе де, сөлін бермей, ойын айтса да, орамын ұқтырмай, тәкаппар
күйде тұрып қалады. Ұлыны ұлы ұғады, дананы данышпан ғана түсінеді ғой.
Әлі күнге дейін Пушкинді қазакша Абайдай түсінікті етіп сөйлеткен ешкім жоқ. Сен
«Евгений Онегин» романының неше шумақтан тұратынын білесің бе?
Мен үндемедім.
- Ендеше ол роман сегіз тараудан, 389 шумақтан тұрады. Жалпы көлемі бес жарым
мың жолға жуықтайтын осы романның мазмұнын Абай қазақ оқырмандарының ұғымына
сәйкестендіріп, 376 жолға сыйдырған. Ол әрқайсысы он төрт жолдан тұратын «Оне-
гин шумағының» жол санын, буын мөлшерін сақтауға тырыспайды. Өйткені романды түгел
аудармаған соң оның түр-тұлғасын, өлшем-кестесін түгел сақтап жатудың қажеті де жоқ.
Сондықтан Абай роман желісінен алған оқиғаларды бірде қазақ құлағына сіңісті он бір
буынды өлең ұйкасының өрнегіне салып өрсе, енді бірде жеті-сегіз буындар алмасып
келетін тармақтар кестесіне салып айшықтайды. Мәселен, Пушкин романының бірінші
тара уындағы алпыс шумақта толып жатқан оқиғалар бар. Абай соның оныншы, он
бірінші, он екінші шумақтарын іріктеп аударады да, оған «Онегиннің сипаты» деп өзінше ат
кояды. Он бір буынды осы аударманың түпнұсқадай түсініктілігі, ықшамдығы сонша, оны
оқыған кісі Онегиннің сипатын бірден көз алдына елестетіп, оның қандай жігіт екенін айқын
аңғарады. Содан соң Абай Пушкин романының үшінші тарауынан тек Татьянаның
Онегинге жазған хатын ғана аударады. Одан Татьяна сұлудың Онегинге деген ғашықтық
халі білінеді. Бұдан соң Абай аудармасы «Басы қатты сұм жүрегін тоқтата алмаған»
жігіттің қызға берген суық жауабын, одан соң оның қызға жолдаған өкініш хатын
өрнектейді. Ең соңында амалсыздан басқа біреудің айнымас жары болған Татьянаның
Онегинге тоқтау айтқан жалыныш сәлемін паш етеді. «Тәңірі қосқан» жақсы жар
Татьянадан айрылған сорлы Онегиннің өлердегі жүрекжарған өкінішін айтып, аударма
аяқталады. Міне, осының бәрін Абай не бары 376 ғана жолға сыйдырып, Пушкин
романының мазмұнын әрі түсінікті, әрі толық етіп жеткізеді. Ал бес жарым мың жол етіп
аударған кейбір аудармалардан ештеңе де ұқпайсың. Сондықтан, Пушкин сөзінің бар
сөліне сусындап, бар нәрінен ләззат аламын деген кісі оны тек қана орыс тілінде оқуы
керек, сол тілде ғана жаттау керек. Пушкин өлендерін жатқа айта алмаған адамды орыс
тілін жақсы біледі деп есептемеймін.
Ал кейде аударманың оригиналдан асып түсетіні де болады. Бірақ бұл сирек кездесетін
оқиға. Дәл соның үлгісі тағы да Абайда ғана бар. «Қараңғы түндетау қалғыпты» білесің
ғой?
Мен басымды изедім.
- Мен немісше Гетені, орысша Лермонтовты, қазақша Абайды алдыма жайып қойып
тұрып зерттеген кісімін.
Бұл жайындағы ойымды жинақтап, түйіп айтайын саған. Орыс тілін жақсы білгісі келген кісі
жасынан Пушкин өлеңін жаттап өсуі керек. Ал қазақ тілін жақсы білгісі келген адам
Абайдан нәр алуы керек. Жасында осы екеуінен емшек сүтіндей сусындап өспеген адам,
ол екі тілді жетік біле алмайды. Бұл екі тілді ол екеуінсіз білдім деу - бос әурешілік.
Мені Пушкин мен Абайдың арасына қысып, қинап, біраз әлсіретіп алғаннан кейін,
Бауыржан Ленинград жайындағы әңгімесін қайтадан жалғастырды.
IV
Міне, мен Декабристер алаңында тұрмын. Пушкин поэмасының мына жолдарын мен
тұңғыш рет осы аланда тұрып естідім.
И прямо в темной вышине
Над огражденною скалою
Кумир с простертою рукою
Сидел на бронзовом коне.
Ужасен он в окрестной мгле!
Какая дума на челе!
Какая сила в нем сокрыта!
А в сем коне какой огонь!
Куда ты скачешь, гордый конь,
И где опустишь ты копыта?
Бауыржан тағы да оқыс сұрап қала ма деп, бұл жолдардың баламасын ойша іздеп
жанталасып, өз-өзімнен іштей күбірлеп мен отырмын:
Қарауытқан жоғарыда,
Қолын созып алғы жаққа,
Қоршаулы кұз қабағында
Жебеуші тұр мыс салт атта.
Бірақ Бауыржан енді менен аударма сұрамады. Сөзін ары қарай жалғастыра берді. Мен
бұған іштей қуанып, өзімнің бірыңғай тындаушылык қызметіме қайта көштім.
- Бұл жолдарды мен биік кұздың жиегіне жетіп, атын аспанға шапшыта күрт тоқтатқан
атақты Мыс салтаттының түбінде тұрып естідім. Ескерткіш қасына жиналған қалың жұртқа
экскурсовод әйел Пушкин поэмасының осы жолдарын айтып, содан соң оның қалай
орнатылған тарихын баяндай жөнелді...
Ескерткішті айналып мен көп жүрдім. Кетіп бара жатып, талай рет қайрылып қарадым.
Неге екенін білмеймін, осы ескерткіш шүу дегеннен-ақ менің көзіме жылы көрініп, жүрегіме
жұмсақ тиді. Мен оның астындағы атын атақты Тайбурылға ұқсаттым, үстіндегі кісіні халық
қорғаны Қобыландымен теңестірдім.
Бұған дейін мен Пушкиннің поэмаларын оқымаған едім. Кітапханадан алған қалың томды
қазынадай құшақтап, үйге келдім де, алдымен «Мыс салт аттыдан» бастадым. Поэма
жолдарын түнімен судай сіміріп, таң атқанша тұтасымен жаттап алдым.
Мыс салтаттының қасына мен бұдан кейін де сан рет бардым. Келе-келе ол маған
Қобыланды емес өзіміздің үйдің қара айғырына тоқым салып жайдақ мініп, мені сағынып,
мені іздеп келе жатқан өз әкем Момыш сияқтанып көрінетін болды.
Міне, мен Гоголь көшесімен келе жатырмын. Бұл көшеде сәнді сарай, салтанатты
шеркеуден ештеңе жоқ. Кәдуескі кқше, кәдуілгі үйлер. Бірақ осы қоңырқай үйлердің бүкіл
совет халкының жүрегіне жылы тиетін тарихы бар. Мен әр үйдің пұшпағына қызыға көз
саламын, мрамор тақтаға жазылған әр жазуды құныға оқып шығамын.
23/8 үй. Осы үйде отырып Достоевский «Ақ түн», «Неточка Незванова» және басқа
шығармаларын жазған. Петрашевшілер үйірмесінің жұмысына байланысты ол осы үйде
тұтқынға алынып, сонау Сібірге, Омбы түрмесіне айдалған. Содан кейін ол Семейде
тұрған. Қазақ ғалымы, ол кездегі жас офицер Шоқан Уәлихановпен Достоевский сол жақта
достасқан. «Шоқанның досы - менің де досым!» деймін мен ол үйдің жанына өтіп бара
жатып, өз-өзімнен күбірлеп.
17 үй. Бұл үйде осы көшенің «иесі» - Гогольдің өзі тұрған. Хлестаков, Тарас Бульба
бейнелері осы үйде дүниеге келіп, осы табалдырықтан аттап, бүкіл дүние жүзіне мәңгілік
сапар шеккен.
15 үй. Бұл үйде бұрын Дюманың рестораны болған. Пушкин осы табалдырықтан талай
рет аттаған. Осы ресторанда ол даналықтың жендеті Дантеспен танысқан.
14 үй. Бұл үйде 1905 жылы 26 ноябрьде Петербург жұмысшы депутаттары Советі аткару
комитетінің мәжілісі болған. Ол мәжіліске В. И. Ленин қатысқан.
13 үй. Мұнда, бұрынғы «Вена» ресторанында В. И. Ленин партия қызметкерлерімен
кездескен. Осы үйде бірсыпыра уақыт Тургенев тұрған. Чайковский осы үйді мекен еткен,
оның сүйегі осы үйден шыққан.
Міне, мен көрші көшеге бұрылдым. Бұл көше Герценнің есімімен аталады. Бұл көшенің де
тарихы Герценнің, Пушкиннің, Грибоедовтың есімдерімен тығыз байланысты. Жалғыз бұл
көшелердің ғана емес, Ленинградтағы барлық көшелердің халық жүрегіне жылы тиетін
тамаша-тамаша өмірбаяны бар. Ленинград көшелері мен үйлерінің кеуделеріндегі алтын
жазулы мрамор тақталарды көргенде омыраулары ордендер мен медальдарға толы
атақты маршалдардың алдынан өткендей боласың. Ондай үйлердің қасынан өте
бергенде бойыңды түзеп, дереу қолынды шекеңе апарып, құрмет көрсеткің келеді!
Ауылды сағынсам, мен демалыс күндері әдейі арнап Декабристер алаңына баратынмын.
«Ассалаумағалейкум» деп, қолымды кеудеме басып, Мыс салт аттыға сәлем беретінмін.
Немесе, аяңдап отырып, Аничков көпіріне келетінмін. Осы көпірдің екі жағындағы
шылбырынан табандап тартқан төрт қола жігітке бой бермей, мойындарын доғадай иіп
аспанға шапшыған төрт асау қола тұлпарды көргенде менің жүрегім әрқашан да еріп
қоя беретін. Өйткені скульптор Клодтың талантымен бейнеленген осы бір асау тұлпарлар
маған сонау Жуалы желкесіндегі өзіміздің үйдің шағын үйір жылқысы іспеттеніп көрінетін.
Бұл төртеуі аралары жақын-жақын жайылып жүрген сақа жылқыларды көзге елестетіп, ал
кұлын-тайлар бүйректеу бір жерде құйрықтарын тігіп алып асыр салып жүргендей әсер
тудыратын. Сондықтан да мен оларды күніне екі рет-таңертең сабаққа бара жатқанда,
одан соң сабақтан қайтарда көздеп қоятынмын. «Көздеген» сайын, жылқылар ұзамай, бір
сайда жатқанын «көріп» көңілім орнына түсіп, мәз-мейрам боп қалатынмын. Оларға қарап
тұрып,
ауылымның атбегі ақсақалы Аққұлыны еске алатынмын. Ат шабыс, кыз қуу, жорға
жарысы, теңге алу, көкпарды көз алдыма елестететінмін. өзімнен-өзім қызынып, Клод
аттарының біріне дереу қарғып мініп, ауылдастарымның артынан менің де құйғытып шаба
жөнелгім келетін...
Ленинград! Өмір бойы ауыз жаппай сөйлесең де айтып тауыса алмайтын мәңгілік жыр ғой
бұл қала! Оныңт ек қана Эрмитажының өзі не тұрады десеңші! Тек соның ғана хикаясын
мың күн шертсең бітер ме, шіркін! Суворов, Кутузов, Барклай де Толи тәрізді ел үшін
еңбек сіңірген ерлерге арналған, ұрпаққа үлгі боларлық еңселі ескерткіштер қаншама!
Тіпті Александр сияқты патшаның өзіне қойылған ескерткішке де бір қайрылмай кете
алмайсың. Патша надан болғанымен, оған орнатылған ескерткіш халықтың еңбегі,
халықтың өнері. Сен соған қызығасың.
Ал театрларын айтсаңшы, жаныңды жалын болып кернейтін! Орыстың және дүние жүзінің
барлык классикалық операларымен таныстырған да Ленинград болды мені. Пушкиннен
бастап бүкіл орыс классиктерін мен осы Ленинградта жүріп жүрегіме қотардым. Сол
ғайыптан кездескен ғажайып бір жыл менің өмірімнің өзгеше бір жемісті, келісті, аса бір
нұрлы жылы болды.
Бұл жылда мен ұлы орыс халкының тамаша тарихын білдім. Оның елдігінің, ерлігінің,
ерлігінің мәңгілік мұраларымен таныстым. Сөйтіп, Ленинград, әжем келін боп түскен, әкем
бала боп өскен, өзім кұлындай құлдырап асыр салған Мыңбұлақтай боп, жадымда
жатталды. Әжем марқұм жақсы мекен, жәннәт жер жұмақ деген болады деуші еді. Бірақ
ол жердің үстінде емес, астында, о дүниеде болады дейтін. Ал мен, әжемнің ең жақсы
көретін сүйікті немересі, жұмак жердің астында емес, үстінде деп білдім.
Ол - Ленинград деп түйдім. «Әжем маркұм о дүниенің жұмағына өзі-ақ барсын. Маған ұлы
қала Ленинградтан артық жұмақтың керегі жок!» деп талай рет жымидым өзімнен-өзім.
Сонымен, Жуалы, Шымкент, Әулиеата, Алматы, Термез, Ленинград - ол кездегі менің жас
жүрегіме түскен Отан картасы осындай еді. Ленинградқа, ол арқылы бүкіл Отанға, елге
деген сүйіспеншілік менің жүрегіме осылай орнаған еді. Соғыста, Москва түбіндегі шайқас-
тарда жүргенде, мен Ленинградты талай реет түсімде көрдім. Қозы көгендей созылып, екі
жақ жағалауына генерал үйлерді кернеткен көк жойқын Нева, басына қазақ хандарының
алтын қалпақ, жез телпегін киген атақты Исаакий соборы, алдында Қобыландыға
ұқсағанымен, артынан өз әкемдей жақын көрініп кеткен Мыс салт атты - бәрі-бәрі сан
қайтара көз алдыма келді. Тіпті Клодтың коладан кұйған аттарының өзі жау оғынан
жаралы болып, тақымына Көбіктінің жендеттері қылбұрау салған Тайбурылдай атылып,
шыңғыра кісінеп жатқан сияқты боп та елестеді...
- Әй, сен өзің Ленинградта болып па едің? Түсінесің бе бұл айтқандарды?
- Болғамын, Бауке...
- Ендеше неге айтпайсың онынды? Мен Ленинградта сен ешқашан да болмаған екен
деп тәптіштеп отырмын ғой!
- Оныңыз жақсы болды, Бауке. Сіз маған Ленинград жайында тамаша жыр айтып
бердіңіз.
Сонымен бір жылдық оқуды үздік тәмамдап, Ленинградпен қоштасып, Москваға келдім.
Келсем Бархан да Москвада екен.
Екеуіміз кұшактасып көрістік. Мені тауып ол, оған кездесіп мен қуанып жатырмыз. Оның
маған қойған бірінші сұрағы:
- Ленинград қалай, ұнады ма? - деген үш сөз ғана болды.
Мен де оған қысқа жауап бердім:
- Ленинград - Ләйлі, мен - Мәжнүн, Борис Михайлович.
- Ол не деген сөзің, Бауыржан? - деді Бархан.
- Ол, мен Ленинградқа мәңгі ғашық болып қайттым дегенім.
- Ә, солай ма? - Бархан одан сайын қуанды. - Бауыржан-ау, ол менің туып, өскен
қалам ғой, менің бесігім ғой!..
Сөйтсем, Барханның өзі Ленинградтікі екен. Пролетариат революциясының алтын бесігі
болған Ленинград адамдарының өзгеше сыпатты асыл жандар екенін мен сонда ұққан
едім.
- Ал, оқу қалай болды? - деп сұрады осыдан кейін Бархан.
Мен кілең бестік бағалар тізілген документімді көрсеттім.
Ертеңінде ол мені СССР Өнеркәсіп банкының басқарушысы Туманов жолдаска ертіп
апарып таныстырды. Менің академия жанындағы бір жылдық курсты үздік бітіріп
келгенімді, болашақта өзінің менен жақсы банк қызметкері шығады деп үміттенетінін
айтты.
Туманов менің жұмысымның одан сайын жемісті бола беруіне тілектестік білдірді.
- Біздің еліміз қос жүректі мемлекет, - деді Бархан сыртқа шыққаннан кейін. -
Сондықтан да оны кейбір жау жеңе алған емес, жеңе алмайды да. Сен Отанымыздың бір
жүрегінде болдың, енді екіншісін арала. Москваны көріп танысуыңа үш күн уақыт беремін.
Содан соң Алматыға кел.
Бархан қайтып кетті. Мен Москвада тағы үш күн болып, оның да сәулет, салтанатына
сусындап, қос ананы тел емген тентектей едірендеп, Алматыға бет түзедім.

V
Автор. Сіз қандай ұлы жазушыларды, атақты қолбасыларды жақсы көрдіңіз?
Бауьржан. Жазушылар туралы айттым емес пе жоғарыда. Тағы да қайталаймын:
жазушылардан классиктердің көпшілігін жақсы көремін. Классикалық әдебиет үлгісінде
жазып келе жатқандарды ұнатамын. Ал әскери қолбасыларға келетін болсақ, мен олар-
ды дәулескер қолбасшы, дана қолбасшы деп екіге бәлемін. Мен тек дана қолбасшыларды
ғана жаксы көремін. Өз заманымның ұлы қолбасшыларының бірі деп Жуковты ерекше
құрметтеймін.
Автор. Сонымен Ленинградта финанс академиясының жанындағы бір жылдық білім
жетілдіру курсын тауысып, жолда Москваға аз күн аялдап, Алматыға келдіңіз.
Бауыржан. Иә, келдім...
- Келсем, бұрынғы өз орным бос тұр екен. Экономист-консультант болып қайтадан
қызметке кірістім. Бір жыл оқып қайтқан бар өнерімді салып, жаңа жігермен жұмыс істеп
жатқанымда, 1935 жылдың күзінде мені бір айға әскерге шақырды. Запастағы бірсыпыра
командирлер Ташкентке жиналды. Ондағы жайды «Олар менің есімде» деген әңгімемнен
оқып алғын.
Бауыржанның бұл естелігі, әрине, менің де есімде. Ол ең алғаш рет «Қазақ әдебиеті»
газетінің екі номерінде жарияланды. Содан соң Б.Момышұлының 1968 жылы екі
томдығында басылды. Онда Бауыржан әзінің полковник Бахалов сынды ақылды
командирдің қол астында болғанын, одан үйренген үлгі-өнегесін
ерекше бір жылы сезіммен баяндайды.
- Со бір айлық жиын менің барлық болашақ тағдырымның тетігі болды. Егер мен сол
бір айда көзге түспесем, онда менен басқа Бауыржан шыққан болар еді. Онда екеуіміз дәл
қазіргідей сөйлесіп отырмаған да болар едік.
Бір айдан кейін қайтып келдім. Келген бетте аға консультант-экономист болып
жоғарылатылдым. Бар ықыласыммен кірісіп жұмысымды тағы да ілгері жүргізіп әкеттім.
Енді жаңадан алынған жас қызметкерлерге өзім ұстаздык ете бастадым.
Сөйтіп жүргенде 1936 жылдың мартында мені Қазвоенкомат шакырды да, дереу
Ташкентке жоөнелтті. Келсем, баяғы Бахалов бір айлық жиында ерекше көзге түскен
командир деп, жаңадан құрылып жатқан бөлімге взвод командирі етіп тағайындатыпты.
Полкымыздың командирі мен ең алғаш әскерге барғандағы Термездегі командиріміз
полковник Дмитрий Коваленко екен. Бұйрыққа қол қойылып қойыпты. Мен амалсыздан
үстіме әскери киім киіп, беліме наган асынып, командир болып шыға келдім. Қызмет
орныммен есептесіп, үйіммен қоштасып қайту үшін маған бір апта уақыт берілді.
Бархан өз кабинетіне конторымыздың барлық қызметкерлерін жинап, әкемдей
мейірбандықпен сөз сөйледі.
- Міне, жолдастар, бүгін өз ортамыздан ең таңдаулы қызметкерлеріміздің бірін сүйікті
армиямыздың қатарына аттандырғалы отырмыз, - деді ол. - Қымбатты Бауыржан, абы-
ройлы болғайсың, қарағым. Отан даңқын, Отан салтын, Отан шебін қырағы күзете біл.
Біздің айтар өсиетіміз осы. Қызыл Армияның қатарында қызмет ету - совет азаматы үшін
ең елеулі құрмет. Осы құрмет біздің ортамыздан тек сенің ғана еншіңе тиіп отыр. Жолың
болсын, балақаным...
Сол арада Борис Михайлович маған екі айлық демалыс қаражатын, оған қоса екі жүз
елу сом сыйлық бергізді.
Алматыдан шығып, Бурныйға тарттым. Сексенге тақап қалған кәрі әкеммен қоштастым.
Әкем екі алақанын жайып батасын берді:
- Ақ жүрек болып жолдасың, адалдык сені қолдасын. Жақсылық үшін тірессең,
жаныңды арың қорғасын. Арынды болсын шабысың, алымды болсын табысың, найзадай
болсын намысың. Ер жігітке бәрі сын. Қиындық көрсең мұқалма, ауырлық көрсең жұқарма,
қамқоршы бол кішіге, үлкенді үлгі тұт алға! - деп әкем бетін сипады.
Осы ақ батаны жүрегіме жазып алып мен кеттім. Әкемнің ақ батасын менің арымның,
азаматтығымның, адамгершілігімнің ақ туындай етіп, күні бүгінге дейін төбеме көтеріп
келемін, қарағым.
VII
Түн болды. Шам жағылды. Бауыржанның айтқандарын жаза-жаза мен әбден
қалжырадым. Енді оған сұрақ қоюдан да қалдым. Сағатыма қарасам, кешкі сегізден асып
барады екен.
Автор. Бауке, шаршаған жоқсыз ба?
Бауыржан жауап берместен, темекі тұтатуға кірісті. Осы арада ойыма оның Кубада
жасаған бір қылығы түсті. Момышұлы барған кезде ел ішінде жолаушы жүрген Кубаның
қарулы күштер министрі Рауль Кастро оған сәлем айтып: Кубаны өз үйіндей көріп, мен
барғанша жайғасып жата берсін дейді. Бауыржан Кубаны өз үйімдей керермін, бірақ қонақ
екенімді де ешқашан естен шығармаспын деп жауап қайтарады. Рауль Кастро
министрлікке қайтып
келіп, Момышұлын кабинетінде қабылдайды. Сонда Бауыржан министрдің анада айтқан
өз үйіндей көрсін деген сәлеміне орай, пиджагін шешіп, орындықтың иығына іліп,
галстугын алып, көйлегінің түймелерін ағытып, асықпастан министр келіп нұсқаған
орындыққа отырады. Бар сән-салтанатымен киініп отырған министр Бауыржанның бұл
қылығын ұнатпай, біраз үнсіз отырадыда:
- Куба жерінде қалай тұрып жатырсыз, полковник? - деп сұрайды.
Сонда Бауыржан:
- Мен Куба жерінде өз үйімдегідей тұрып жатырмын, бірақ қонақ екенімді ешқашан
ұмытқан жоқпын. Біздің қазақ жұртында: «Қонақ аз отырып, көп сынайды» деген мақал
бар, - деп жауап береді. Оз үйіңдей көр деген өзің ғой; мен үйімдей көрсем, сен оны қалай
көрер екенсің деп министрді сынайды.
Сол сияқты Бауыржан менің бағана, таңертең келген бете айтқан «өз бойымдағы бар
қасиетім тыңдай білушілік» дегеніме орай әдейі үндемей отыр ма? Тыңдағыш неме,
қаншаға шыдар екенсің деп сынағаны ма? - деп ойладым.
- Сонымен мен Ташкентке қайттым. Жолда әкемнің жайын көп ойладым. Бес қыздан
кейін, елу үш жасында көрген жалғыз ұлың мен едім, әке! Жетпіс тоғызында сені жалғыз
тастап, алыс сапарға аттанып барамын. Сен маған өмір берген дүниедегі ең қымбаттым
едің. Келін түсіріп, қызығын да көрсете алмадым. Немере сүйдіріп, мауқыңды да бастыра
алмадым. Енді сенің өз жүзіңді көре аламын ба, жоқ па, қадіріңе баға жетпес қайран әке, -
деп күйзеле-күйзеле кете бардым.
Ташкентке келсем, полк жасакталып қалған екен. Мен қарауыма взвод алдым. Бір күні
орнымыздан тік көтеріліп, вокзалға келдік те, эшелонға тиеліп, Қиыр Шығыс қайдасың деп
тартып бердік. Он төрт күн жүрдік. Қиыр Шығыстың қалың орманының ішіне кеулеп кіріп,
поездың басын темір жол станңиясына бір-ақ тіредік.
Мен Киыр Шығыста бес жыл болдым, қарағым. Ол бүгін айтып тауыса алмайтын ұзақ
жыр. Сен де шаршаған шығарсың. Мен де шаршадым. Бұл тарауды кейін айтып берермін.
Бүгін осымен тоқтайық.
Осы арада маған бір тойымсыздық пайда болды. Ертең иә бүрсігүні келе аламын ба? Мені
Бауыржанмен әңгімелес деп күн сайын кім жібере береді дейсің? Кеңсенің таусылмас
жұмысы аяғымды тұсап тастап, бұл босағаға қайрылып соға алмай өкінішке ұрынбаймын
ба? Бәлі-ай, шаршадыңыз ба деп жаңа Бауыржаннан бекер сұраған екенмін. Өзі
тоқтағанша айтқанын неге тындай бермедім, жаза бермедім деп ойладым. Өзі тойса да,
көзі тоймай-
тын ашқарақ адамның әдетімен, ең жоқ дегенде енді бір сұрақ қойып қалайын деп
ынтықтым.
VII
Автор. Сіз соғыста отыз жеті дәптер жаздым дедіңіз ғой. Соларды керуге бола ма?
Бауыржан. Е, көргін.
Бауыржан маған қарай қолын созды. Ол: «Трам-трама, титта, титта, титта-та!» - деп
әндетіп келіп, менің желке жағымдағы есікке қарай аяндады. «Трам-трама, титта, титта,
титта-та» Бауыржанның аузынан жиі шығатын әуен екен. Бұны ол, көбінесе, бір әңгімені
аяқтап, екінші бір жаңа әңгімені бастар алдында айтады. Кейде, сөз арасында кішкентай
үзіліс болып, мен қағаздың екінші бетін аудара алмай сасқалақтап қалғанда да Баукең
«титта-титталатып» жібереді. «Титта-титта» біресе Бауыржанның лықып келген ойын
тежеуіш қызметін атқарса, біресе үзіліп қалған үнсіздікті жалғауыш міндетін де
орындайтын сияқты. Бауыржан есікті ашып, мені шағындау бөлмеге кіргізді. Қабырғада
кітап қаланған шкафтар тұр. Екі тумбочкалы ұзын үстелдің үстінде үйіліп бірдеңелер
жатыр. Оның беті таза ақ жамылғымен бүркеліп қойылыпты. Алдымен Бауыржан сол
жамылғының бір жақ шетін ашты.
- Мына жатқан дүниелердің бәрі сол күнделіктегі сөздердің шешуі - ежіктеуі. Соларды
түсіндіруге керекті кітаптар, документтер, солардың машинкаға көшірілген папкалары.
Қағаздар бұзылып, сарғайып кетпесін деп, бетін ақ жамылғымен бүркеп қойып отырмын.
Ал соғыс кезіндегі күнделіктердің түрі мынадай.
Ол еңкейіп, үстел тумбочкасындағы тартпалардан көлемі, түсі, түрі әр түрлі бірнеше
дәптерді суырып көрсетті.
- Мұнда өлең де, окиға да, бәрі де бар. Ұзын саны отыз жеті.
Ғұмыр жетсе осыларды әбден ежіктеп, жаңа кітаптарға айналдырсам деймін.
Мен Бауыржан үстелінің үстіндегі материалдар бір емес, әлденеше кітапқа жететін дүние-
ау деп шамаладым.
Бауыржан қолыма ұстаткан бірнешеуінің ішін ашып қарадым. Орысша, қазақша жазылған,
өткен соғыстың өшіп бара жатқан ізіндей болып, сөздері қиқы-жиқы түсіп, жолдары қисық-
қисық тартылған, қағаздары сарғайып, әріптері көмескілене бастаған ескі дәптерлер.
- Бауке, бір-екі дәптеріңізден бірер сөйлемдер көшіріп алуға бола ма?
- Жок! Болмайды?
Бауыржан менің қолымдағы дәптерлерді оқыс қимылмен жұлып алып, қайтадан
тумбочкаға тыға бастады. Мен бұған сәл қолайсызданып қалдым да, оның мінезі жайында
бағана бір ойлаған ойым есіме түсіп, мырс етіп, басымды шайқадым. Онда журналға
очерк жазғанда Бауыржанның кейбір мінездерін жұмсартып көрсету керек пе екен деп
ойлаған едім. Енді: «Бауыржанның мінезі менсіз де жұртқа аян. «Бауыржан қыздай
сызылған биязы кісі»
деп жазсаң, бәрібір оған ешкім де сенбейді. Ендеше Бауыржанды бояймын деп әурелену
артық іс; бәрібір оған жылтыр бояу жұқпайды. Бауыржанмен бірге болған бір күнді осы
көрген, ұкқан қалпымда қағазға түсіруім керек» деген қорытындыға келдім.
Сағат кешкі тоғызға тақалғанда Бауыржан екеуіміз кухняға шай ішуге келдік. Шай үстінде
Бауыржан өзінің биллиард ойынын жақсы көретінін және тәп-тәуір жақсы ойнайтынын
айтты.
- Ғабитпен биллиард ойнау қиямет,-деді ол. - Асықпай, саспай баптанып,
сырбазданады да жүреді. Менің оған ішім пысады.
Биллиард деген спорттың тез ойлап, шапшаң қимыл жасауды қажет ететін түрі. Оның өзі
екі жақ әскерінің бір-біріне қарсы шабуыл атакасы іспеттес. Ал атака жылдамдықты, тез
шешімді, дұрыс байламды қажет етеді. Мен тригонометрияны жақсы білемін. Бұрыштың
есебін, пішін мөлшерін тез аңғарып, тез ұғамын. Маған қарсы ойнап жүрген адамның да
сондай шапшаң қимылын талап етемін.
Бұдан кейін Бауыржан Сарыағаш курортында болғанда бір прокурормен биллиардты
қалай ойнағанын айтты.
- Мен оны бұрыннан көріп жүретінмін. Күннің ми қайнаған ыстығына қарамастан үстіне
ақ көйлек киіп, мойнына қатырып галстук салып, пиджагінің сары түймелерін тегіс
түймелеп алып, шіреніп серуенге шығатын. Ешкіммен сәлемдеспейтін. Осы жігіт кім деп
сұрағанымда, бір ауданның прокуроры дескен. Ал әйелі асханаға келгенде үстінде
таңертең бір түрлі көйлек болса, түсте бір түрлі, кешке басқа түрлі болады. Және бір рет
киген киімін
екінші рет ешбір қайталамайды. Бұлай ету үшін бар ғой, курортқа бес чемодан көйлек
алып келу керек шығар тегі.
Мен прокурорға да, оның әйеліне де, курортта барынша тыраштанып киініп әлек болатын
баска да қазақ жігіттеріне ыза боп жүргенмін. Бір күні кешке биллиардныйға көтерілсем,
сартылдатып сары түйме ойнап жатыр екен. Ол шар соққан сайын қошеметші жұрт: «О,
пәләй!» десіп мақтаншақ қазақты одан сайын әумесерлендіріп тұр. Ақыры ол жеңіп
шықты. Жеңіп шықты да:
- Енді кім ойнайды? - деп маңғазданып, көпшілікке қарады.
- Мен ойнаймын! - дедім мен.
- Сізбен ойнау зор құрмет, - деп ол бір аяғын бір аяғына сарт еткізіп, шартаң ете
қалды.
«Шартық қошқардай шартандауын» деп ойладым да, «трам-трам, титта, титта, титта-та»
деп, көмейіме келген қырсық сөзді бөгеп тастадым.
- Кім бұзады? - дедім сонсоң.
- Сіз, - деп ол тағы да аяғын сарт еткізіп, шартаң ете калды.
Әскери ширақтықтың иісі мұрнына бармайтын мынаның шелтеңдегеніне ыза боп кеттім
де:
- Жоқ! - деп ақырып кеп жібердім. (Мен дәл сол сәтте Бауыржанның мұрты жыбырлап
кеткен шығар деп ойладым.) Таяғымды орта белінен ұстап, оған сұстана қарадым да,
лақтырып кеп қалдым. - Ұста, жреби саламыз.
Екі қол, бірінің саусақтары ұзын, тарамыстау келген, екіншісінің саусақтары қысқа,
быртықтау келген, бірінің үстіне бірі шығып, жарыса кеп жөнелді. Таяқтың төбесіне быртық
қол бұрын шықты.
- Бұз! - дедім мен төрт құрақ серке шарды алдына қойып. Ол, қонаққа барған үйінің
төрінде жатқандай жайғасып, биллиардтың көк шұғасының үстіне етпеттеп жатып алды
да, сығалады-ай келіп. Әрі сығалап, бері сығалап, бір кезде серке шардың бүйірінен түртіп
кеп қалды. Ол орнынан әрең қозғалып, үш бұрыштанып үркердей топтасып тұрған қалың
шардың шет жақ шекесін сипап қана өте шықты. Содан кейін бір-екі домалады да, серке
шар, делбе болған жылқыдай, тұрды да қалды.
«Титта, титта, титта-та» дедім де, бортқа жете алмай болдырып орта жолда қалған серке
шарды алып, алдыма койдым. Содан соң:
- Олай бұзбайды, былай бұзады! - деп, еңкейе беріп, періп кеп жібердім. Көз
ілескенше серке шар менің таяғымның ұшынан, зеңбіректің стволынан шыққандай, ыршып
шығып, топ шарды қақ маңдайдан шарт еткізіп сүзді. Сол-ақ екен, барлық шар қасқыр
шапқан қойдай болып, бытырай кеп қашты. Сол дүркіреген күйі екі шар екі бұрыштағы
тесіктерге барып, қойып-қойып кеп кетті. Прокурор быртық саусақтарымен ол екі шарды
ұядан алып, қабырғаға апарып тізді.
- Сізге әзір ас жасаймын, - дедім од қайта оралып биллиардтың қасына келгенде.
Нобай, мөлшерім дұрыс-ау деп бағдарлап алдым да, оң жақ бұрышқа қарай тағы бір
шарды ызғыттым. Ол қарсы кенереге арқасын тіреп тұрған шардың бетін бір жалады да,
сып етіп ұяға еніп кетті.
- Сізге тағы подставка жасаймын, - дедім де сол жақ бұрышқа тағы ұрдым. Ол да
ұядан барып бір-ақ шықты.
- Мынау ортаға іштен ұрса түсе ме? - дедім ентелеп тұрған жұртқа қарап.
- Жоқ, түспейді, - десті олар.
- Түспесе көрейін! - деп оны және періп кеп жібердім. Ортаға барып ол және гүмп ете
түсті. Прокурор томпаңдап менің шарларымды қабырғаға қарай таси берді, таси берді.
Сөйтіп, мен бірінен соң бірін сегіз шарды бір жолы алдым.
- Тағы ойнаймын, - деді прокурор қызарақтап.
Тағы да ойнадық. Мен тағы да ұттым.
- Ер кезегі үшке дейін, енді бір рет, - деді ол қып-қызыл болып.
- Келгін, - дедім мен.
Бұл жолы да ұттым.
- Мен жеңілдім,- деді содан соң прокурор екі қолын бірдей көтеріп. - Менен
контрибуцияға не тілейсіз?
- Мен саған екі түрлі салық саламын, - дедім оған. - Біріншісі, шырағым, бүгіннен
бастап шіренбей, сіреспей, кәдімгі қарапайым жұртқа ұқсап жүргін. Сіресу, шіренуіңді
еліңе, кеңсеңе барғанда да қойғын. Екіншісі, өзіңе қарсы кездескен жасы үлкен адамға
сәлем беріп өткін. Үлкенді ұлықта сыйлауға тиіс екенін ұмытпағын. Понятно?
Өзі де жерге кірердей болып ұялды. Осыдан кейін ол ағаш емес, адамға ұқсап қалды.
VIII
Содан соң бірге демалып жатқан ақсақалымыз Сапарғали Бегалин прокурордың таяғын
қолына алып:
- Әй, Бауыржан, сен менімен бір жол ойнап көрші, - деді.
Ойнадым.
Сапекеңнің жасы үлкен болған соң одан қатарынан екі рет әдейі ұтылдым. Бірақ шын
ұтылып қалған сияқты қалып көрсеттім. Осыдан кейін мені Сапекең ойынға шақырса:
- Сапеке, мен сізді жеңе алмаймын, - деп екі қолымды бірдей көтеретін болдым.
Сапекең соған сеніп:
- Құданың құдіреті, ойын деғен қызық қой. Анау прокурор бала мені бұйым құрлы
көрмейді. Ал Бауыржан оны ылғи құрғақтай құрамай қаптырады. Мен болсам,
Бауыржанды шақ келтірмей ұтамын, - деп ылғи мақтанып жүрді.
- Мына тауда академик қайнағамен ойнағанынды айтсаңшы, - деді әйелі Бауыржанға
күле үн қатып.
Бауыржан да күлді. Ол да бір қызық әңгіме шығар деп мен де елеңдей бастадым.
- Айтайын, - деді Бауыржан менің ықылас білдіргенімді аңғарып. - Таудағы демалыс
үйінде жатыр едік. Академик ағамыз келіп:
- Бауыржан, сенімен мықты бір бәс тігісіп, биллиард ойнасам деп тұрмын, - деді.
- Ендеше әйеліңізді тігіңіз, - дедім мен әзілдеп. - Одан мықты не бәс болады?
- Сен келінді тігесің бе онда?
- Тіктім.
Екеуіміз қол алысып, жоғарыға көтерілдік те, ойнап кеп кеттік.
- Жеңгейдің жеңіне, - деп періп кеп қаламын. Гүмп ете түседі.
- Жеңгейдің несібесіне! - деп тартып жіберемін. Тағы да гүмп ете қалады. Саусағының
арасынан таяғын сыпсыңдатып академик әрі көздейді, бері көздейді. Бірақ көздегені көз
көрім жерге кетеді.
Не керек, академик әрі тырбаңдап, бері тырбаңдап, шар ала алмай, қара терге түсті.
- Жеңгейді жетектеген осы болады! - деп соңғы шарды және зып еткіздім.
Содан соң академикті жетектеп, төменде, есік алдында, мына Кәмәштың қасында отырған
әйелінің алдына алып келдім де:
- Айт! - дедім. Академик әйелінің атын атап:
- Мені құдай ұрды. Қара басып сені мына Бауыржанға ұтқызып қойдым, - деді.
- Қайырлы болсын, - деді әйелі күліп.
Кешке академик дастарқанын жайып, тамағын жасап, коньягін қойып, бірге жатқан барлық
жолдастарын бөлмесіне шақырды да:
- Ал жолдастар, мынау менің айыбым, Бауыржанға төлеген. Жазған басым-ау,
әйелімді салып ойнап нем бар еді? Ал мынау өз әйеліме өзімнің қайтадан төлеген қалың
малым. Құдалар да, куәлар да сендер болындар, - деп сөз бастады.
Сөйтіп, академик ағамыздың өз әйелін өзі осылай сатып алғаны емес пе...
Бұл әңгімеге үстел басында отырған үшеуіміз бірдей көзімізден жас аққанша күлістік.
IX
Сағатыма қарасам түнгі тоғыз жарым болған екен.
- Бауке, рұқсат болса, мен қайтайын.
- Кайтқаның жөн,-деді Бауыржан күліп. - Сені үйге кіргізуге болмайды екен. Өйткені бір
кірсең шықпай қояды екенсің. Әлгі кітаптарың қайда, әкел бері.
Мен Бауыржанға екі кітабын ала барған едім. Бірі 1959 жылы шыққан «Москва үшін
шайқас» та, екіншісі Алматыда 1962 жылы шыққан «За нами Москва» болатын. Орыс
тіліндегі кітапқа осы кітапты бірінен соң бірі бас алмастан қызыға оқып тауыскан екі
ұлым Арнұр мен Жаннұрға деп, қазақша кітапқа өзіме деп автограф жаздырып алсам деп
ойлағанмын. Бағана осыны айтып өтінгенімде Бауыржан жарайды, кетерде жазып
берермін деген.
Бауыржан сол уәдесін ұмытпаған екен. Мен өзіміз күні бойы әңгімелескен бөлмеден сол
екі кітапты алып келдім. Бауыржанның қолына алдымен қазақша кітап ілінді. Оның
беттерін ақтарды да, менің сызып, қоршап қойған тұстарымды көрді. Ондай белгілер
әсіресе кітаптың аяқ жағында көбірек еді. Бауыржанның мақал-мәтелдеріндегі: «Адал
болмай азаматпын демегін; ойран салсаң ойлап салғын; әр оғыңды атап атқын» дегендегі
ең соңғы
«ғын», «гін», «қын»-дарды қоршап қойған едім. Сол беттер шұп-шұбар ала болып
қалыпты. Бауыржан соларға көз салды да, үндеместен кітаптың бетін жауып, қасына
қойды. Одан соң екінші кітапты қолына алып қарады. Балалар оқыған орысша кітапта
ондай белгілер жоқ болатын. Содан кейін оның «Наша семья» деген екі сөз жазылған
бетіне, сол екі сөздің үстін баса, автограф жазып берді.
- Ал мынаған жазбаймын, - деді ол екінші кітапты да қолыма ұстатып жатып. - Бұл
сенің шимайлаған кітабың. Понятно тебе?
- Түсінікті, - дедім мен басымды изеп. Бауыржанмен қол алысып, шығар есікке тақай
бергенімде:
- Әй, хабарласып тұрғын, - деді ол.
- Хабарласамын, Бауке, - деп мен артыма қайта бұрылып қарадым. Қарасам,
Бауыржан оң қолын басынан асыра жоғары көтеріп тұр екен. Мен де сөйттім.
Еліміздің аты әйгілі батыры Бауыржан Момышұлымен алғашқы күні он екі сағат
әңгімелесіп, мен үйіме қайттым.
VII
Арада бірсыпыра уақыт өтті. Менің Бауыржанмен диалогымның жартысы ғана, онда да
«Жұлдыз» журналының жоспарланған он екінші номерінде емес, жаңа жылғы екінші
номерінде жарияланатын болды. Мен осыны айтпақ болып, Момышұлына телефон
соқтым.
Автар. Бауке, анадағы өзіңізбен әңгімені журналдың он екінші номерінен күтіп, дәмеленіп
қалып жүрмеңіз.
Бауыржан. Мен ешкімнен ештеңе дәметіп үйренген кісі емеспін.
Автор. Жоқ, Бауке, мүлде шықпай қалмайды. Жартылап февраль айында басылатын
болды.
Бауыржан. Ол редакторлардың ісі. Онда менің шаруам жоқ. Түсінікті ме саған?
Маған, әрине, түсінікті болатын: журнал редакциясындағылар тұтас басуға көлеміміз
көтермейді. Саған біз мақала тапсырып едік, сен повесть жазып әкелдің. Соның жартысын
жариялағанымыздың өзіне риза бол және аяқ астынан мұндай шығарма туып қалғаны
үшін бізге рақмет айт дескен болатын. Мен риза болғанмын, рақмет те айтқанмын. Бірақ
мұндайға Бауыржаннан басқа біреу болса ешқашан да риза болмас еді. «Немене, менің
юбилейіме келгенде журналдың беті жұтап қалып па? Бұл журналдағылардың сені емес,
мені менсінбегені ғой. Дүние жүзіне атағымыз шықса да, өстіп ағайынның аузына
ілінбейтініміз, көзіне түспейтініміз бар...» деп бұлан-талан болар еді. Баукең өйткен жоқ.
«Ппонятно тебе?» деді де, трубканы жауып тастады. Сонысының өзі де Бауыржандық еді.
Бұдан кейін мен науқастанып, ауруханаға түсіп қалдым. Біраздан кейін мен жатқан
ауруханаға әйелі Кәмәшпен қатар Бауыржан да келіп түсті. Кәмәш жоғарыда, мен жатқан
кардиология жағында, Баукең төменде, неврология бөлімінде болды. Баукең жоғары шыға
алмайды, мен төмен түсе алмаймын. Екеуіміз бір жерде жатсақ та жүздесіп, сөйлесе
алмайтын болдық.
Сол кезде, аурухананың астыңғы қабатындағы гастроэнтерология бөлімінде
«Социалистік Қазақстан» газеті редакторының бірінші орынбасары Сапаржан Хайдаров та
жатыр еді. Бір күні ол маған қуана кіріп келді. Қолында бір уыс газеті бар.
- Әзеке, сүйінші,-деді сыпайы күліп тұрып.
- Алыңыз, Сәке, - дедім мен ентелей басымды көтермек болып.
- Жо-жоқ, қозғалмаңыз. - Маған қимылдауға болмайтынын білетін ол екі қолын кезек
сермеп, безек қақты. - Бүгінгі газете сіздің геройыңыз, халқымыздың сүйікті ұлы жазушы
БауыржансМомышұлының орденмен наградталғаны туралы Указ жарияланыпты. Сізге
соны хабарлайын деп келіп едім. Міне газет.
Мен Сапаржан берген газетті алып, Указды оқыдым. Менің тез барып Бауыржанды
құттықтағым келді. Бауыржанды ғана емес, Бекті де құттықтағым келді. «Сүйікті кіта
быңның қаһарманы - кеше, қан майданда жауынгерлік Қызыл Ту орденімен наградталған
жауынгер бүгін жазушылық еңбегі үшін Еңбек Қызыл Ту орденімен наградталып жатса,
авторға ол да бір мерей емес пе?» Бірақ мен орнымнан қозғала алмадым. Төменгі қабатта
жаткан Бауыржанға барып, оның қолын қысуға дәрменім келмеді.
- Бауыржан қақаған қыста, декабрьдің 24-інде туған,-дедім мен шалқамнан жатқан күйі
Сапаржанға қарай мойнымды бұрып. - Сақырлаған сары аязда дүниеге келген... Қыран
бүркіт те жұмыртқасын қыста, қиядағы тасқа салады дейді. Аязға шыдамаған жасық
жұмыртқа шырт-шырт сынып, жарылып, ұяда темірдей тесірейіп міз бақпастан жалғыз
ғана жұмыртқа аман қалатын болса керек. Қыран тек осыны ғана бауырына басып,
балапан етіп
шығарады дейді ғой. Ел аңызы осылай. Осы аңыз-теңеу біздің Баукеңе дәл келеді-ау өзі.
Сіз барып, Баукеңді кұттыктаңыз, Сәке.
- Жоқ, - деді Сапаржан ақ тістері қасқая күліп.
- Неге?
- Жүрегім дауаламайды.
Сапаржан оның себебін айтты. Бір-екі ай бұрын Баукең «Социалистік Қазақстанға»
материал апарып, редактормен сөйлесіп отырады. Олардың үстіне кабинетке
редактордың орынбасары Хайдаров барып кіреді. Сәлемдескеннен кейін Баукең
редакторға қарай бұрылып, Ұлы Отан соғысына байланысты бір цифрды кейінгі
мәліметтерге сәйкестендіріп, жаңартайын ба деп сұрайды. Ойында ештеңе жоқ Сапаржан
«Әрине!» деп қалады. Сонда Бауыржан оған ала көзімен қарайды да:
- Мынауың кім? - дейді редакторға.
Редактөр оны өзінің орынбасары екенін, бұл материал сол кісінің қолынан өтетінін
айтады. Бірақ Бауыржан оны көзге де ілместен теріс қарап кетеді.
- Сонда жерге кіріп кете жаздадым, - деп күлді Сапаржан. - Содан кейін Баукенді
көрсем алты шақырым аулақ жүруге тырысамын.
Мен де күлдім.
- Басында бәріміз де сөйткенбіз, - дедім мен күлкім тыйылғаннан кейін. - Бірақ
Бауыржанға базына жүрмейді.
- Қойдым ендеше, - деді ақ көңіл Сапаржан елбелектей орнынан тұрып. - Міне, қазір
барып құттықтаймын.
- Менен сәлем айтып, менің де атымнан қоса құттықтаңыз, Сәке.
- Құп.
I
Мен ауруханада сексен күн жатып, марттың аяқ жағында үйге қайттым. Бауыржан жүз
жиырма күн жатып, менен кейін шықты. Менің жүрегім, Баукеңнің аяғы ауырды. Көп
уақытқа дейін біз жүздесіп, тілдесе алмай, бір-бірімізге қасымыздағы сырқат
серіктерімізден сәлем айтысумен болдық. Сөйтіп біздің диалогтарымыз жолдастар
арқылы жалғасып жатгы. Әсіресе Баукеңнің әйелі Кәмәш екі этажда серейіп жатқан
екеуіміздің арамызда
үлкен хабаршылық қызмет атқарды.
Екі айдан кейін Бауыржан екеуіміз де бас көтердік. Ілбіп палатада жүретін, ептеп
дәлізге шығатын болдық. Бізді сестра үшінші этаждан тәй-тәйлап түсіріп, төмендегі спорт
залына апарып, гимнастика ойнатып жүрді. Сол күндердің бірінде төменгі этаждың
дәлізінде темекі тартып отырған Бауыржанға кездестім.
Автор. Сәлеметсіз бе, Бауке?
Бауыржан. Сәлеметтендің бе, қарағым?
Автор. Халіңіз қалай?
Бауыржан. Ептеп тәуір боп келемін. Алғашқы жиырма күнде қайда жатқанымды білмедім.
Қазір сәл басым айналады, ептеп жүруге жарадым. Бізді қойшы, біз ұзақ сапар шегіп,
тоналып қалған жолаушы сияқтымыз ғой, қарағым. Қазынасыз керуен қарақшыдан
қорықпайды. Өзің қалайсың?
Автор. Дәрігерлер екі ай сірестіріп шалқамнан жатқызып тастап еді. Енді бас көтеріп,
ептеп ілби бастадым. Арыстан боп қимылсыз жатқаннан, тышқан боп жорғалап жүрген
артық екен.
Бауыржан. Хабарыңды естіп, жіберген журналдарыңды алып жаттым. Менің аяғым ғана
емес, қолым да шабан екенін білесің ғой. Ауызша сәлем айтқаным болмаса, арнап
записка жаза алмадым.
Баукеңнің бұлай деген себебі мен жоғарыда жатып ол кісіге өзі туралы материалдарым
басылған «Балдырған» (№ 12, 1970), «Жұлдыз» (№ 2, 1971) журналдарының, «Жетісу»
және басқа облыстық газеттердің номерлерін жібергенмін.
Автор. Рақмет, Бауке. Сіздің әр сәлеміңізді дәрігерлердің дәрісімен қоса қабылдап
жаттым. Осында біраз үлкен қызметкерлер де бар екен.
100
Бауыржан. Ауру болсаң, әкімдіктен не пайда?
Автор. Оныңыз рас. Сол кісілер өздерінің қызмет бабына қарамастан маған хал-
жайыңызды хабарлап тұрды.
Бауыржан. Адамды үш түрлі жағдай жақындастырады, қарағым. Ол жағдай: соғыс, түрме,
аурухана. Бұл үшеуі лауазым таңдамайды. Адам қанша көкке көтерілгенімен топ етіп
төменнен бір-ақ шығады. Олар соны да ескеретін болар. Жара жаралыны қинайды.
Шыдай-шыдай шыдам таусылғанда, ашу шақырып, артық сөйлеп қалатын сәттерің де
болады екен. Артынан райыңнан қайтасың. Ол занды да ғой. Өйткені әркім жеткен жеріне
дейін барады, жығылған жерінде қалады. Атағыңа ақылың сай келсе ғана сыйлы боласың.
Осы кезде сырттан келген сестра мені қолтығымнан алып, жоғары қарай жетектеді.
Біздің ауруханадағы алғашкы әңгімеміз осылай басталды.
II
Бір күні палатада жатыр едім, есік қағып, Бауыржанның әйелі Кәмәш бас сұқты.
- Жай жатырсыз ба?
- Жай.
- Онда Баукең сізбен әңгімелесемін деп жоғарыға келіп отыр еді.
- Қазір барайын, - дедім мен.
Шықсам, біздің үшінші этаждағы алаңда газет-журнал қоятын кішкентай үстелдің қасында
Бауыржан, үстелден әрірек Кәмәш отыр екен. Бір орындық бос тұр. Екеуінің үстінде де
аурухананың көкала халаты. Баукеңмен амандасып, бос орынға барып отырдым.
Бауыржан. Мынау Кәмәшқа сүйеніп әрең көтерілдім. Өзің бір таудың төбесінде жатыр
екенсің ғой.
Автор. Бірнеше күн төсекте шалқамнан жатып, одан кейін дәрігерлер басымды көтеріп
төсекке отырғызғанда мен биік таудың төбесіне шыққандай болғанмын. Алғаш рет тәй-тәй
басып барып палатаның терезесінен қарағанда, басым айналып, құлап қала
жаздағанмын. Көп жатқан адам осындай күйге ұшырайды екен - оған аласаның өзі асқар
тау боп көрінеді екен.
Бауыржан. Маған «Жұлдыздың» екінші номерін оқыдық деп әркімдер айтып жатыр.
Әлішер Бейсенов, Шаяхмет Хұсайынов тағы басқалар айтты. - Мен олар не деді деп
сұрамадым. Баукең солардың сөзіне разылықпен «таудың төбесіне шығып» отырғанын
түсіндім. - Кеше Әбділда Тәжібаев келіп, ұзақ әңгімелесіп қайтты. Ол да оқығанын айтып
жатыр. Журналдың редакторы Сырбай Мәуленов келіп еді. Оқушылардан көп хат келді.
Беккер тұтас баспаған екенбіз деп өкініп қалдық деді...
Осы кезде іштен халатын жүре қаусырынып, шүңірек көз бір шал шықты. Отырған
үшеумізге кезек-кезек сүзе қарап алды да:
- Бауыржан, аманбысың?-деп Момышұлына қолын ұсынды.
Бауыржан оның қолын алды да, үнсіз отыра берді.
- Маркстік философияның заңы бойынша, - деді шүңірек көз шал Бауыржанға үңіліп, -
адамдардың ара қатынасы бір-біріне кездесуден жасалады. Міне, бүгін атақты
Бауыржанды көріп, қолын алып тұрмын.
- Ақсақал, біз әңгімелесіп отырмыз, - деді Бауыржан түсін суыққа салып.
- Сөйлесе беріндер, мен бөгет болмаймын, - деді шүңірек көз шал бұрылып,
баспалдақпен төмен түсе бастап. - Сөйлесу - өзара қатынастың бір түрі.
Шал төмен түсіп кетті.
- Мынау кім? - деді Баукең маған.
- Бұл кісіні осындағылардың бәрі Дерпен деп атайды.
- Ол немене, аты ма?
- Аты-жөнінің кім екенін біліңкіремеймін. Өзі дербес пенсионер көрінеді. Соны жұрт
қысқартып Дерпен деп кеткен. Екі сөзінің бірі тарих пен философиядан басталады. Үйінен
алдырып үзбей оқитыны «Үгітші блокноты», «Вечерняя Алма-Ата» газеті және кейбір
саяси кітаптар. Жанасып кеткен адамға саясаттан сабақ айтып, мазасын алады. Одан
басқа жазығы жоқ.
- Құдай сені көршіге жарытқан екен, - деп күлді Бауыржан.
Автор. Бауке, тойға әзірлік қалай болып жатыр? Кұттықтаушы жұрт көп шығар.
Бауыржан. Жұрттың қалай құттықтап жатқанын жеңгең айтсын.
- Кұттықтаудың күші Баукеңді осы жерден әкеп бір-ақ шығарды ғой, - деді Кәмәш
күліп. - Басы өзінің туған күні жиырма төртінші декабрьден басталды. Қаладағы жұрт
бірден үйге келіп, тек облыс, аудандардан ғана телефон соғылып жатты. Алғашқы күндері
Сәбит аға, Ғабит аға, Дмитрий Снегин келіп құттықтады. Ол кісілердің келуінің өзі бір
мейрам ғой. Мейрамға қосылып, мерейіміз көтеріліп қалды. Сәбит пен Ғабит аға екеуі де:
- Әй, Бауыржан, біз сені шаршатып алармыз, - деп үнемі ескертіп отырды. - Бұл
күндері саған кісі көп келеді. Сен оларды режиміңді бұзбай қабылда.
Осылай деп олар ұзақ отырмай үйлеріне қайтты. Бірақ жұртгың бәрі ол кісілердей
болмады. Бір келгені бес сағат отырып алысты. Солардың сөзін тындаймын деп Баукең
әбден шаршады. Баукең бөлмесіне барып тынығайын десе кейбіреулер соңынан ілесе
кіріп, қақсап қасында отырып алды. Өстіп Баукең әбден қалжырады. Денсаулығы
бұрыннан жұқарып жүрген Баукең мұндай құттық тауларды көтере алмай, ақыры
ауруханадан бір-ақ шықты.
Бауыржан. Біз сен зерігіп жатқан шығар. Біраз әңгіме айтып, көңіліңді көтерейік деп келдік.
Бүгінгі әңгіме айту осының үлесіне тиген, - деді Баукең әйелін иегімен нұсқап. - Айта бер.
- Мен не айтайын?-деді Кәмәш жан-жағына жалтақтай қарап.
- «Жұлдызды» оқығаннан кейін, қап, менің бір айтатыным бар еді деп жүр едің ғой, -
деді Баукең әйеліне бұрылмастан теріс қараған күйі. - Соныңды айт.
- Ол жай, әшейін бір күлкілі жағдай ғана ғой.
- Е, соны айт. Бұған сондайлар да керек.
- Ендеше айтайын,-деп Кәмәш сөзге кірісті.
III
- Бауыржан екеуіміздің жаңа жұптасқан алғашқы күндеріміз еді, - деп бастады Кәмәш
әңгімесін. - Бір күні біреу үйге телефон соқты. Онда Дзержинский көшесіндегі үйде едік.
Телефон дәлізде болатын. Трубканы мен барып алдым. Ар жактан бір жас қыздың даусы
келді.
- Кім керек сізге?
- Маған Бауыржан керек. Мен Жақсыгүлмін. Шақырып жіберіңізші, - деді қыз.
«Мұның Жақсыгүлі кім?» деп іштей ойлап Бауыржанға бардым.
- Сенің Жақсыгүл дегенің бар ма еді?-дедім оған.
- Жоқ, - деді бұл бірден.
- Трубкаға шақырып тұр, бар сөйлес, - дедім мен оның «жоқ» дегеніне сенбей.
- Мен ондай адамды білмеймін, - деп бақырды бұл. - Барып трубканы жауып қой.
Сенер-сенбесімді білместен трубканы жаптым. Сонша бақыруы жаман, бір пәлесі бар ғой
деп ішімнен күдіктеніп қалдым.
Екінші күні тағы телефон шылдырлады.
- Мен Жақсыгүлмін ғой, Бауыржанды шақырып беріңізші, - деді кешегі қыз.
- Бауыржан жоқ, - деп сарт еткізіп трубканы жаба салдым.
- О кім, ей, қатын? - деді Баукең кабинетінен.
- Сенің Жақсыгүлің,-дедім булығып. Ішім өртеніп қоя берді.
Осының бір пәлесі болуы керек. Бұрын мен келмей тұрғанда сөйлесіп жүрген ескі танысы
болар. Мен барда сөйлесуден қашып, білмеймін деп әдейі қасарысып отырған шығар деп
ойлап қасына бардым. Бұл бетіме бір қарады да:
- Ә, Жақсыгүл ме? - деп жұмысын істеп отыра берді.
Бір күні қызуым көтеріліп қатты ауырып, төсектен тұра алмай жатып қалдым. Түс кезінде
дәліздегі телефон шылдырлады, «Дәу де болса Жақсыгүл шығарсың» деп, ауырғанымды
ұмытып, басымды төсектен тез көтеріп алдым. Кабинетінен шығып Баукең трубканы
көтерді. Бұлар не сөйлесер екен деп, бар демімді ішіме тартып тындай қалдым.
- Иә, мен Бауыржанмын, - деді Баукең. - Ә, Жақсыгүлмісің? Жақсымысың? Келейін
деп едім дейсің бе? Келсең кел. Әдіріс пе, әдіріс мынадай, - деп үйдің әдірісін айтты да,
трубканы жапты.
Осы кезде қаным қайнап кетті. Мына қу пәленің істеп жүргенін қарашы. Мен ауырып
жатқанда ол қызды әдейі шақырды ғой. Мен төсектен тұра алмай жатканда оны ана жақта
оңаша қабылдамақ қой. Ана жолдары менің көзімше сөйлеспей қойып еді. Онысы айласы
екен ғой, - деп ойлап төсегімнен атып тұрдым. Өн бойымды қозғалтпай жатқан аурудың да
қайда кетіп калғанын білмеймін.
Жан дәрмен халатымды киіп, шашымды жиып «Келсін сол албасты» деп, дайын отырдым.
Лезде есік шылдырлады. Оны естігенде өне бойым қалшылдап кетті.
Кабинетінен шығып Баукең сыртқы есікті ашқан кезде жататын бөлмеден жай оғындай
атылып мен де шықтым дәлізге. Шықсам:
- Сәлеметсіздер ме? - деп үріп ауызға салғандай бір жас қыз табалдырықтан аттап
келе жатыр.
- Сәлемет пе, шырағым,-деді де Баукең өз кабинетіне қарай кетті. Қызбен бетпе-бет
дәлізде жалғыз мен қалдым. Бас аяғына қарасам, кісі жаманшылыкқа қиятын бала емес.
Мен оны бөлмеге алып кірдім.
- Отыр, қалқам. Кімсің?
- Жақсыгүлмін.
- Саған кім керек еді?
- Бауыржан керек еді, апай.
- Бауыржанды көріп пе едің өзің, білесің бе?
- Білемін, көргемін.
«Ә, қулар, бұлар бірін-бірі біледі екен ғой. Бұрын көріскен, кездескен екен ғой. Түк
білмейтін, сезбейтін сияқтанып, мүләйімсіп кіріп кеткенін қарашы» деп ойлап тағы да өне
бойым безгектей қалтырап кетті. Неше түрлі ой келді басыма. Дегенмен өзімді өзім ұстап:
- Қайдан келіп едің? Қайда оқисың? - дедім.
- Ешқайда оқымаймын, апай. Былтыр ауылдан оқуға келіп, институтка түсе алмадым
да, қазір сатушы боп жұмыс істеп жүрмін.
- Ал, Бауыржан керек болса, бар, жаңағы шал Бауыржаның. Бұрын кездессендер,
танып тұрған шығарсың, - дедім даусым дірілдеп.
Қыздың көзі бақырайып кетті.
- Ол... емес, апай, -деді дыбысы әрең шығып.
- Алғашында аңғармай қалған шығарсың. Қараңғыда кездесіп пе едіңдер?-дедім сонда
да сенбей.
- Жок, сонша қараңғы емес болатын... Ол жасырақ болатын...
Екеуіміз танысқаннан кейін, менің ауылдан келгенімді білді де, өзін Бауыржан
Момышұлымын деп айтты. Менің бұрын Бауыржан туралы естігенім болатын. Сол кісі осы
екен ғой деп ойладым... Ол менімен ажырасарда: әдірісім телефон справочнигінде бар,
«М» әрпінен қарасаң табасың деді. Үйде аға-жеңгем бар. Өзім болмасам, телефонды сол
екеуінің біреуі алады деді де кетіп қалды.
- Қай жерде кездесіп едіндер?
- Максим Горький паркінде...
- Бойы қандай еді?
- Ол кісі сұңғақ бойлы, арықша келген қара сұр жігіт болатын.
- Басқа қандай белгілерін білесің?
- Ешқандай белгісін білмеймін, апай. Екі көзі жылтырап тұратын сияқты еді. «Қалқам,
айналайын» деп кісінің асты-үстіне түсіп өліп кете жаздайды екен. Парктің аузында таныса
сала:
- Жүр, қалқам, ресторанға кіріп сусын ішіп шығайык, айналайын... - деді...
«Айналайын» деген сөзді ылғи созып айтады. Мен содан бері осы үйге күнде телефон
соғып жүрмін.
Қыз қызарып, бұл сөздерді жыларман болып айтты. Қыздың алданғанын біліп, енді оған
жаным аши бастады.
- Қарағым-ау, өзің ойламайсың ба: соғыстағы жас Бауыржан осы күнге дейін жас
қалыбында жүр дейсің бе? Бауыржан бұл күнде сенің әкең құралпы кісі болған. Жаңағы
өзіңе есік ашқан нағыз Бауыржанның өзі. Көремін десең жүр, ертіп апарайын, -
дедім.
- Жок, апай. Менің енді ол кісіні көрер бетім жоқ. Менің кетуіме рұқсат етіңіз, - деп қыз
орнынан тұрды.
Мен есікті ашып, кызды қоя бердім.
- Әй, қатын, ол кім екен? -деді Баукең дауыстап.
- Жақсыгүл.
- Жақсыгүл ме! Жаңа барамын деп әдірісті сұрап алып еді, не шаруасы бар екен?
Мен Жаксыгүддің жайын айттым. Мынау шала бүлінді де қалды. Неге қазақтың жас
жігіттері ауылдан келген қыздарды алдайды? Ұят, ар, намыс қайда? - деп маған зірк-зірк
етеді.
- Оны жігіттерден сұра, маған несіне күжілдейсің? - дедім.
- Жігіттің аты-жөнін біле ме екен өзі?
- Бауыржан деп тұр ғой.
Бұл маған ала көзімен қарады да, ештеңе демеді.
- Түрі-түсін біле ме екен өзі?
- Ұзын бойлы дейді,- дедім де ар жағын айтпай қоя қойдым.
Қыздың айтқан белгілерімен Баукең бет алды біреулерге тиісіп, ұят болып жүрер деп
ойладым. - Байтақ қалада бетіне қарап кімді танушы едің?
Бұл сөзге Баукең бөгеліп қалды.
- Сұрқиялар алдымен жұртқа қиянат жасайды. Содан кейін сыртыңнан сенің атынды
сатады. Мұндай сұмдарға бір зауал жасау керек,-деп Баукең біраз бұрқырап алды да,
артынан сабасына түсіп, істеп отырған жұмысына кірісті. Мен де басымды ұстап, жататын
бөлмеге қарай аяңдадым. Жаңағы кішкентай түрегеп жүргенге басым сынардай боп зырқ-
зырқ етіп, төсегіме әрең жеттім. Жақсыгүлі құрысын, қайдан тұрып едім деп, қайтадан
ыңқылдай бастадым.
Кәмәш күліп, осылай деп әңгімесін бітірді. Баукең тырс етпестен үнсіз отырды. Мен
Кәмәшпен қосыла жымидым да, іштей дереу ол кісі айтқан әңгімеге ат іздедім. Бұл менің
әдетім. Біреудің әңгімесі ұнаса, оған алдымен ат қойып аламын. Сөйтіп барып ойымда
сақтаймын. Бұл әңгімеге «Жақсыгүл» деген ат қойдым да, ішімнен екі рет: «Жақсыгүл»,
«Жақсыгүл» деп қайталап шықтым.
Содан кейін Кәмәшқа бұрылдым.
- Апырау, Баукеңнің атын сататын да батырлар бар екен ғой.
- Бар, бар,-деді Кәмәш басын тез-тез изеп. - Мен сізге мына бір оқиғаны айтып
берейін.
ІҮ
- Бір күні Бауыржан екеуіміз қала араламақ боп такси шақырдық. Шоферіміз ұйғырдың
бір жас жігіті екен. Баукең соның қасында, мен артта отырмын. Бір кезде мен:
- Бауыржан, мына магазинге кіре шығайықшы, - дедім.
Мен Бауыржан дегенде, таксист жігіт Баукеңнің бетіне жалт қарады. Содан кейін де қайта-
қайта қарағыштай берді.
Біз магазиннен шығып, Баукең қасына жайғасқаннан кейін таксист жігіт машинасын
жүргізуден бұрын Баукеңнің бетіне қарады да:
- Аға, сіз шын Бауыржансыз ба? - деп сұрады. - Момышұлы Бауыржансыз ба?
- Ол не керек саған?-деді Баукең катқылдау үнмен.
Шофер жігіт күлді де, осыдан бір жыл бұрын өзінің бір жолаушыны тасып, қаланы күні
бойы аралатқанын айтты.
- Мен одан бір тиын ақша алмадым,-деді жігіт. - Өйткені ол «Мен Бауыржан
Момышұлымын!» деді. Атақты Бауыржаннан ақша алып не болыпты маған?
- Неге алмайсың? - деп сұрады Баукең.
- Себебім бар.
- Қандай себеп?
- Менің әкем Ұлы Отан соғысында Бауыржан полкының жауынгері болған. Әкем
Бауыржанның батырлығын, солдаттарға деген қамқорлығын аузынан тастамай айтып
отырушы еді.
- Әкең тірі ме?-деді Баукең оған сәл бұрыла түсіп.
- Бертінде қайтыс болды, - деді таксист. - Бірақ мен оның Бауыржан екеніне бір
сөзінен шүбәланып қалып едім. Өйткені біз микроауданға қарай бара жатқанда бір
«Запорожецті» басып оздық. Сонда ол:
- Мен де осындай бір «Запорожец» алсам деп жүрмін, кезекте тұрмын,-деп қалды.
- Бауыржанның «Волгасы» бар деп естіп едік қой, - дедім мен оған жалт қарап.
Ол сәл қолайсызданып қалды да, содан соң күліп:
- «Волгамның» бары бар, оны өзім мінемін, «Запорожецті» балаларға алып берейін
деп едім, - деді.
Мен солай болса солай шығар дедім де қойдым. Сонымен міне бүгін екінші Бауыржаңды
алып келе жатқаныма таңғалып отырмын.
- Екінші емес, бұл номер бірінші Бауыржан, - деді Баукен шоферға даусын көтеріп.
Таксист «қайдан білейін» дегендей, басын шайқады.
- Тоқтат! - деді Баукең қатуланып.
Таксист те, мен де сасып қалдым. Ол дереу машинасын тоқтатты. Мен Баукең түсемін деп
әлек салып жүрмесе екен деп қылпылдап барамын. Жоқ, өйтпеді. Қалтасына қолын сұғып,
паспортын суырып алды да:
- Мә, оқы, - деп шофер жігітке ұсынды.
Ол паспорттан Баукеңнің аты-жөнін оқып шығып, куана бас изеді. Содан кейін ол елбелек
қағып қос қолын бірдей Баукеңе ұсынды.
- Әкем өлерінде Алматыға барсаң, менің командирім Бауыржанға сәлем бер деп еді, -
деді даусы дірілдеп.
Баукең таксист жігіттің қолын алып:
- Әкең иманды болсын, қарағым, - деді.
Содан кейін қайтадан ілгері козғалдык. Мен де ішімнен «уһ» дедім.
- Анау Бауыржан қанша ақшанды бермей кетті? - деп сұрады бір кезде Баукең
таксистен.
- Көп емес, ағай. Он сом ғана.
- Өзіңнің балаларың бар ма?
- Бар, ағай, екі балам бар.
Біз баратын жерімізге жеттік. Таксистің счетчигіне қарап едім, бес сом екен. Соны төлейін
деп сумкамды ашқалы жатыр едім, Баукең:
- Ей, қатын, маған жиырма сом бер, - деді.
Мен оны не қылады деп ойладым да, сумкамнан алып аддымен оның сұраған ақшасын
бердім. Одан кейін таксистке бес сом ұсынғалы жатқанымда, Баукең:
- Қарағым, мынау былтырғы, жалған Бауыржан алдап, төлемей кеткен он сомың.
Мынаның бес сомы мына счетчигің көрсетіп тұрған біздің жол ақшамыз. Калған бес
сомына менің атымнан балаларына базарлық апарып бер, - деп жаңағы менен алған
жиырма сомды тұтас таксистке ұсынды.
Шофер сасқалақтап:
- Мен сізден бір тиын да алмаймын, - деп еді, Баукең:
- Молчать! - деп ақырып қалды да, ақшаны оның алдына тастай салды. - Бұдан кейін
адданушы болма.
Осылай деп Баукең машинадан шықты да, есігін тарс еткізіп жауып тастады. Біз
қолтықтасып, ілгері кеттік. Бір кезде шофер да машинадан шығып, қалбалақтап
артымыздан қуып келді.
- Аға, қайтатын уақыттарыңызды айтыңыз. Мен сол сағатта келіп, сіздерді үйлеріңізге
жеткізіп салайын, - деді ол жалынғандай болып.
- Жоқ, - деді Баукең. - Өз жұмысыңмен жүре бер. Біз осы жақтан бір машина алармыз.
Осы кезде баспалдақта дабырлай сөйлесіп, төменгі жақта жүрген аурулар жоғары
көтеріліп келе жатты. Солардың ішінен біреудің жігерлене сөйлеген: «Біз, қарттар, өткен
өмірдің ауыртпашылық, қиыншылыктарын жақсы білеміз. Соның философиялық мәнін
жастарға айтсаң тыңдамайды ғой, тындамайды» деген сөздері айқын естіліп тұрды.
Баукең ол сөзге құлак салды да, маған карап:
- Мынау сенің Дерпенің бе? - деді.
- Сол кісі.
- Жүр, Кәмәш, мені төменге түсіріп сал, - деп ол асыға орнынан тұрды.
Баукең Кәмәшка сүйеніп төмен қарай беттеді. Мен ілбіп өз палатама келдім. Келе сала
Баукеңмен бүгінгі кездесудің детальдарын қолма-қол сол тұста жаңа бастап жазып жүрген
блокнотыма көшіре бастадым. Ол әңгімелердің әркайсысының басына
«Жаксыгүл», «Таксист», «Дерпен» деген тақырыптар қойдым.
V
Аурухананың тәртібіне байланысты біз көбіне кешке қарай сөйлесіп жүрдік. Бұл күні
үшінші қабаттың вестибюлінде адам көп болып, жұрт бір жағынан қабырғадағы
автоматтан үйлеріне телефон соғып жатқандықтан шырқымыз бұзылып, төменге түстік.
Астағы неврология бөлімінің ескі диванына келіп жайғаса бастадық. Осы кезде
аурухананың көк ала халаты сүйретіліп пұшпағына түскен біреу қалтиып келіп қасымызға
тұра қалды. Сөйтсек өзіміздің ағайынымыз, аудармашы, жазушы, қу тілді кісі Әбдірашит
Ахметов екен.
- Сендердің халдерінді білу үшін демалыс сайын осында келемін,- деп бастады ол
сөзін. - Келген сайын карантин деп кеудемнен итеріп кіргізбейді. Содан соң, осы екеуіңнің,
- ол екеуімізді кезек нұскады, - халдерінді білейін деп әдейі ауруханаға түстім.
Бұл әдемі әзілге Баукең екеуіміз қосыла күлдік.
- Біздің көңілімізді дәл бүйтіп ешкім сұрап келген емес, - деді Бауыржан көзінің жасын
сүртіп.
- Білесің, білгеннен соң істейсің, - деп Ахметовте күлді. Бұл қазақтың атақты
академиктерінің бірінің аузынан шығып, жұртқа мәтел боп кеткен «Білесің, білгеннен соң
айтасың» дейтін белгілі сөзінің сәл өзгертілген нұсқасы еді. Оған тағы да езу тарттық.
- Науқас кісіге күлкі де керек, - деді Ахметов одан соң. - Екеуіңе берген менің алғашқы
жәрдемім осы болсын.
- Рақмет, Әбеке.
- Өзің қашан келдің? - деді Бауыржан.
- Осыдан бір сағат бұрын келіп, хирургия бөлімінің қырық төртінші палатасына
жайғастым.
- Не науқас?
- Баяғы бауыр. Бұл менің екеуіңнің көңілінді сұрағаным, - деді Ахметов әңгімені өзге
тақырыпқа аударып. - Ал енді екеуіңді де құттықтаймын.
- Не үшін, тағы да ауырып жатқанымыз үшін бе?
- Жоқ, - деді Ахметов, алдымен Бауыржанның қолын алды. - «Жұлдыз»
журналындағы «Ақиқат пен аңыз» үшін, алмас қылышты ешқашан да тот баспайтыны
үшін, Бауке.
- Онда мынаны кұттықта, - деді Бауыржан мені иегімен нұскап.
Ахметов енді менің қолымды алды.
- Қызықтығы, бастасаң бас алдырмайтыны сондай, бір атым насыбайдай бір-ақ
қақтым. Рақмет саған.
- Ауруханада жатқан менің көңілімді көтеру үшін де мақтап жатқан боларсыз, Әбеке.
Оныңызға рақмет.
- Жок, шыным,-деді Ахметов саусағын шошайтып.
Автор. «Москва үшін шайқас» фильмінде Бауыржан рөлінде өзіңіз неге шықпадыңыз?
Фильм сіздің кітап бойынша жасалғаннан кейін, онда Бауыржан болып өзіңіз көрінгеніңіз
жөн сияқты еді. Келешек ұрпақ кітаптарыңызды оқып, атыңызды білгеннің үстіне өзіңізді
кинодан көрсе тіпті ғанибет болатын еді ғой.
Бауыржан. Оған шыдамым жетпеді. Алдымен Ілияс Омаров фильмнің сценарийін көріп
бер деп өтінді. Көріп берген емес, мен оны қайта жазып шықтым. Бірақ киношылар менің
жазғанымның жартысын ғана қабылдады: өйтуге болмайды, бүйтуге келмейді, оны
көрсетуге жарамайды деп есімді шығарды. Ілияс марқұм Бауыржан боп өзің ойнасаң
қайтеді дегенді де айтып еді. Енді мені артист етейін деп пе едіңдер, аулақ деп, қолымды
бір-ақ сермедім.
Осы кезде кешкі тамаққа шақырып сестралар келді. Біз бетбетімізге тарап, әрқайсымыз өз
бөлім, палаталарымызға қарай кеттік.
VI
Тағы бір күні кешке Кәмәш палатаға бас сұғып, Баукеңнің вестибюльге көтеріліп, мені күтіп
отырғанын айтты.
Үйреншікті орынға келсем Баукең қолтығына бір қағаз папка қысып, креслода темекі
тартып отыр екен. Оның қасындағы бос орынға келіп мен жайғастым. Біздің бұл кештегі
әңгімеміз алдымен әзіл қалжың түрінде басталды.
- Біздің бір жақынымыз, атақты артистің әкесі, сері, айтысқыш ақын әрі алғашқы совет
болыстарының бірі болыпты, - деді Бауыржан әңгіме бастап. - Олардың руы Алакүшік
аталушы еді. Ол кісіні өзім жас кезімде талай рет көрдім, әңгімесін де естідім. Қыздармен
айтысқанда екі рет жеңілдім деп отырушы еді.
- Бір жолы өзіммен айтысқан қызды дөңгелентіп жеңуге аз-ақ қалып едім, - дейтін
жарықтық. - Қасымдағы хатшым пұшық мұрын қара жігіт еді. Жеңілемін-ау деп сасқалақтап
отырған қыздың соған көзі түсіп кетіп, бір кезде былай деп қоя бергені ғой:
Болысы біздің елдің Алакүшік,
Хатшысы қасындағы қара пұшық.
Ауылдың әйелдері, сақтанындар,
Кетпесін Ала күшік сүтіңді ішіп.
Осыдан кейін ауыз аша алмай тотидым да қалдым, - дейтін.
- Екінші рет жеңілгенім, - деуші еді ол кісі, - сақал мен мұрттың әлегінен болды. Ол
кезде жас адамдар да сақал мен мұрт қояды. Бір тойда тағы да бір қызбен айтысып қоя
бердім. Мен де соғып жатырмын, қыз да жағаласып жатыр. Бір кезде қыз былай деді:
Қауғадай сақал-мұртың, кәрімісің?
Кәрі болсаң қыздарға дәрімісің?
Мынау түр-сықпытыңа қарағанда,
Адам ата жасынан әрімісің?
Оған менің былай деп жауап бермесім бар ма:
Ала қашып сөйлейсің жылқыдай ұрт,
Тебеген биедей боп бересің сырт.
Несіне сақалымды қазбаладың,
Қай жерге шықпайды бұл боқ жеген мұрт?
Осыған қыз шап ете түсіп, «мұртыңыз боқ жесе, аузыңыз не жейді?» деп өлеңдетіп қоя
бергені ғой. «Боқ жеген» деген екі-ақ сөзбен ұсталдым. Оның орнына «қай жерге
шықпайды бұл оңбаған мұрт» десем жетіп жатыр. Қыз тырп ете алмайтын еді. Міне, бұл
екінші жеңілгенім,-деп отырушы еді ол кісі.
Жас кезде естігенің жадыңда жақсы сақталады. Сонау бозбала күнімде сол кісінің аузынан
қағып алған осы өлеңдер күні бүгінге дейін ойда келеді.
Кәмәш Баукеңе қарап:
- Ойға келеді демекші, көптен сізден жасырып келген бір әңгімем бар еді. Жарайды,
оны да айтайын, - деді Кәмәш күліп. - 1964 жылдың жазында Семейдің Абай атындағы
қазақ театры Алматыға гастрольге келді. Семейліктер менің төркінім ғой. Баукең оларды
тегіс қонаққа шақырды. Үйге жиырма шақты артист жиналды.
Қонактар ішіп-жеді. Ән салды, әзіл тарқатты. Кетуге ыңғайланды. Сол кезде Бауыржан
орнынан тұрды.
- Ал енді сендердің бәрлерің сонау Семейден келдіңдер, - деді қонақтарға кезек көз
тастап. - Семей - менің қайын жұртым, мына Кәмәштің төркіні. Семей - Кәмәштің ғана
емес, қазақтың театр өнерінің төркіні. Ең алғаш сонау Шыңғыс тауының етегінде
көтерілген қазақ театрының қара шаңырағын арқалап келіп, алғашқы спектакль «Еңлік-
Кебекті» көрсетіп, астананың көрермен қауымын риза еттіндер. Халық қол шапалақтап,
министрлер
мақтап, газеттер мадақтап жатыр. Қайырлы болсын! Біз де разымыз. Разылығымыздың
белгісіне...- деп бұл пиджагінің ішкі қалтасына қолын сұқты. Мына шал не қылғалы тұр деп
мен оған қадалып қалыппын. Бірақ қалтасынан қолын суырмастан, сөзін әрі қарай
жалғады. - Осы отырған біреуің қайнаға, бірнешеуің балдыз екенсің маған. Тек Кәмәштің
ғана төркіні деп емес, өнеріміздің төркіні, театрымыздың төркіні деп, мен әрқайсыңның
иығыңа шапан жабамын.
Мен өз көзіме өзім сенбедім. Сенбейтінім кеше ғана Бауыржанмбаспа берген
қаламақы деп, екі буда ақша әкелген. Он сомдықтармбудасының шетін бұзып, қонақасыға
жұмсағанмын. Жиырма бесмсомдықтар будасы тұтасмтұрған. Сол бүтін буданы
қалтасынан суырып алып, белдеме қағазын жыртгы да, карта үлестіргендей етіп,мәр
қонақтың алдына төрт қағаздан тастай бастады.
- Әрқайсыңа жүз сомнан. Шапан тіктірсендер де, костюм алыпмкисендер де ерік
өздерінде, - деп шалым қарап тұр.
Ең соңында қолында бес-алты-ақ қағаз қалды. Оны желпуіш етіп жайды да, маған
қарай лақтырып кеп жіберді. Оны жинап алып жатып, ішім удай ашып кетті...
- Ақша өз өңешіңді тығындау үшін ғана жиналмайды. Елін сыйлаған ер жұтамайды.
Ара-тұра дүниеден тарықпаған адам дүниенің қадірін білмейді. Понятно тебе? Тат-та, тат-
та, тат-та-та!-деп Баукең оң жақ иығына қарай басын бұрып әкетті. Мұнысы оның: «Бұл
әңгіме бітті» дегені еді.