Әділ Ботпанов. "Жыланның жасы"

28 жасында із-түзсіз жоғалып кеткен талантты ақын Әділ Ботпановтың прозалық туындыларын бұдан бұрын да жариялаған едік. Бүгін тағы бір шығарманы оқырман назарына ұсынудың реті келіп тұр. Қабыл алыңыздар!

Жыланның жасы

I.

Бүгін таң біртүрлі бозамық. Аспанда түсін мен ашып айта алмайтын бұлттар қалқып барады. Мен тіпті олардың не батысқа, не шығысқа жол шеккенін анықтай алмадым. Бұған мектепте география апайдың қызына қырындап, ол мені сабаққа қатыстырмай қойғаны кінәлі шығар. Білмеймін. Білетінім, ақыр аяғында маған географиядан жөнді білім де, географтың қызы да бұйырмай қалды. Бары — осы ғана. Ал әзірге менің төсекте жатып алып өткенді еске алуға немесе аспанды қызықтауға мүмкіндігім бар. Бұным тіпті әсерлі болу үшін жастығымның астынан шылым алып тұтаттым. «ММ». Жақсы шылым. Кеше мен Достоевскийдің өмірі мен творчествосы туралы курстық жұмыс жазып берген студент қыз соққан. «Курстық жұмысын» жетекшісі мақтапты. Тіпті одан «жақсы әдебиетші шығуы мүмкін» екенін де айтқан көрінеді. Қысқасы, біз соны жудық. Тойдың жаман өтпегенін тағы бір дәлелдегісі келгендей басым шыңылдады. Төсектен тұрып, шылым сөндірдім де асықпай киініп, жуынуға кірістім. Шәй ішкім келмеді. Тамаққа да тәбетім жоқ. Аз-кем ойланып суырмаға Айшаның (студент қыз) «байқатпай» салып кеткен ақшасын алдым. 25 теңге. «Байғұс», — дедім. Достоевскийді өзі оқыса ғой, мен секілді қара жұмысшыға сабағын жаздырып қор болмас еді. Кім біледі, қазір тамақтан үнемдеп, өзін-өзі «шөміштен қысып» жүр ме?  Осындайлардың оқу бітіріп, бала оқытатынын ойлағанда, әйел алып, бала-шағалы болудың өзі қорқынышты-ақ. Құрысын, ойлай берсең, ой көп. Тезірек сыраханаға тартпасам болмас.

Сырахана менің үйімнен онша алыс емес. Ең жақсысы — жолда газет киоскісі мен құрт немесе балық сатудан жалықпайтын әжейлер бар. Киоскідегі орыс әйелі де, құрт сатушы әжейлер де мені әбден танып алған. Әйтеуір, өз басым газетсіз, болмаса қой сүтінен жасалған ащы құртсыз қалып көргенім жоқ.

Мен сырақор емеспін. Анығырақ айтсам, әлдекімдер секілді табан балықтың құйрығын құшырлана сорғыштап, сұйық сыраны үсті-үстіне сапыра бермеймін. Ертерек келіп, өзіме қажетінше сыра алып қоямын да, бір бұрышқа жайғасам. (Бұл уақытта бардың иелері әлі сыраға су қоса қоймайды). Сонсоң, алғашқы  бақалды жарымына дейін демсіз тартамын да, сықпа құрттың бірін бөліп аузыма саламын. Сонан соң газет ақтарып отырып немесе кітап қарап отырып, асықпай анда-санда қою сырадан бір тартып, ұзын-сонар ойлардың жетегіне еремін. Мұндайда есіме «Адам әрбір қимылынан ләззат алу керек» деп сұқ саусағын шошайтатын досым түседі. Ол: «Қазақтың түбіне сұқ саусағы жетеді», — деп те жиі айтатын. Көзіме досымның шылым шеккенін елестеттім. Егер бұл саладан жарыс бола қалса, ол сөзсіз алғашқы орындардың бірін иемденер еді.

Осылай отырып газет ақтардым. Өлеңдер беріпті.

Жалған бізді тырнақ көзді темір тәннің ішінде
Жанарына жас сорғалар жаратқан соң жан қылып.

Тым жақсы жолдар. Жалпы, мен осындай еркін, пәлсапалық жырларды ұнатамын. «Ана тілім», «Егемен елім» деген секілді өлеңдер бір түрлі жанарыма да, жаныма да әсер етпейді. Олар күні кешегі «Партия», «Күн көсем» деген тақырыппен берілетін ұзын-ырғақ одалардың жаңғырығы секілді. Менің түсінігімде өнер ұлтқа да, саясатқа да құл болмау керек. Өнер дегеніміз — өнер. Міне, бары — осы ғана.

Ойымды  «Інішек, газетіңді қарауға бола ма?»  деген жұмсақ дауыс бөліп жіберді. Қарсы алдымдағы орындыққа ұзын бойлы, ашаң жүзді, құс мұрын (дәлірек айтсам, қыран мұрын) сыпайы жігіт жайғасыпты. Ол менің алдымдағы көп газеттен «МБМ»-ді таңдап алып, үнсіз шолуға кірісті. Мен алғашқыда оқуға берілгенмен, сәлден соң зерігіп, көршімді бақылауға көштім. Бойында бір түрлі туа біткен зиялылық бар секілді. Жанарларының аласы қызарып кетіпті. (Е, сабазым, сен де түнімен тойлағаннан сау емес екенсің). Мені елейтін емес. Тасқа басылған әр сөзді миына құйып алатындай, газетті жеп барады. Байқаймын, оқып отырғаны — аруақтармен тілдескен біреудің жазбалары. Не де болса қызық шығар. Бақалымды тауысып, оған да, өзіме де сыра құйдым.

— Иә, не жазыпты?

Ол мені жаңа көргендей бір түрлі көзқарас тастады. Сонсоң қолына бақалын алды. 

— Кел, ішейік.

Іштік. Мен бірбеткейлік таныттым: «Сонымен, не жазыпты?» Ол маған тағы қарап қалды. Көзқарасы ауыр екен. Тайқып кеттім.

— Қызық екен, — деді ақыры. — Мынау біреу аруақпен кезіккенін жазыпты.

— Оның несі қызық. Қазір ондайлар Сырдың масасынан аз емес. (Бұл көсемсіген сиқым).

— Қызық, — деді ол естімегендей, — мен де аруақпен кездескем. Мен...  мен оған ғашық болғам.

— Иә, шынымен-ақ қызық екен. Әңгіме болсын, айта отырсаңшы... Ол сыраны сораптап қойып бастап кетті.

II.

— Мен ақын едім. Жоқ, ақын болғым келген. Шимай-шатпақтарым газет-журналға басылатын. Тіпті, жиі басылатын. Мақтау еститінмін. Мақтауды жууды да ұмытқан емеспін. Шынымды айтсам, менің әдебиетке келуім, жұрт жаза беретіндей қиын болған жоқ. Әкемнің арқасында кәдімгідей жеке кітапхана да жидым. Мың қаралы кітабым болды. Қабырғаларға әртүрлі суреттер ілуді де ұмытқам жоқ. Рафаэль, Рембранд, Брюлов, Пикассо, Дали.  Бөлмедегі жұмыс столымның бір шетінен жазу машинкасы да орын алды. Мен ол кезде өзімді нағыз әдебиетші сезінетінмін. Бодлер, Акутагава, Камю, Достоевскийлер салған сара жолға түскенім — бақытты бола алатынымның кепілі еді. Күні бойы кітап-қағазға шұқшию — тамақ ішу секілді қажеттілікке айналды. Тіпті Пастернактың «Жанып тұрды шырағдан, жанып тұрдысының» әсерімен түнде столға балауыз шам да қоятын болдым. Жазу-сызудан шаршаған кезде күңгірт бөлмеде, диванға шалқайып Бахты тыңдау қандай ләззат еді десеңізші немесе Бетховеннің «Айлы сонатасын». Сен мені түсінерсің.

Обалы не керек, еңбектерім еш болмады. Бала кезімде-ақ абыройлы байқауда жүлдегер атандым. Енді өзіңе сенбей көр! Мен енді кешкілік те жазатын болдым. Үй ішіндегілердің әрі-бері жүргені, бөлмеме біреудің бас сұққаны, бәрі мен үшін кішігірім бақытсыздық секілдене бастады. Мектеп жайына қалды. Жергілікті бір ақынның айтуы бойынша, мен «Дарияның арғы бетіне өтіп кеткен адамға» айналдым. Физика, химиямен ми ашытып тіпті қажеті жоқ. Ең бастысы — жазу. Тағы бір қызық жайт — жер-жерден менің өлеңдегі қадамымды құптаған хаттар келіп жатты. Көпшілігі — қыздардан. Алғашқыда бәріне жауап жазғанмен, келе-келе тәжірибе жинақтап, суреттеріне қарайтын болдым. Иә, қысқарақ айтайын.   Обалы не керек, мен әдебиетті шын сүйетінмін. Сол махаббат мені іргелі оқу орындарының біріне әкелді. Тағы да әкемнің арқасында студент атандым. Бұл жаңалықты ресторанда атап өткен соң, әкем мейманханаға айтулы, мен ұнататын аға буын ақындардың бірін шақырып, ақша санап бергенін және оған мені қайта-қайта тапсырып отырып: «Ал, балам, мынау ағаң саған қамқорлық жасайды. Қиындықтар кездессе, оны ағаңа айтарсың, сені оқуға түсірген де осы, бітіртетін де осы», — дегені есімде.

Мені таң қалдырғаны бұл емес-ті. Таңданарлығы: Адамгершілік, имандылықты бір кісідей ақыр еткен көкемнің: «Е, май болса, біз деген кез келген қамалды бұзар танкпіз», — деп, ақшаны бірнеше қайта санағаны еді. Иә, маған оның теңеулері әсер ететін. Бірақ бұл теңеуі тіпті қатты әсер етті. Кері әсер. Бұл менің әдебиеттен алғашқы рет жиренгенім еді.

Кейін оқып жүріп те, мен көптеген әдебиетші аға-апаларымыздың шәкірттің бойындағы басты қасиет ақыл мен дарын емес, ыждағаттылық пен құлдық ұра білу деп ұғатынын көрдім. Иә, бұл да ештеңе емес. Мен өз қатарымнан бұрынырақ есейгенімді, құрбыларыммен ашық-жарқын араласудың қиын екенін  түсіндім. Бұл мені ақындар ортасына әкелді. Мен әр-әр жерде жазушылар үйінде, баспаларда өлең оқитын болдым. Өзімді Төлеген секілді сезіндім. Келе-келе ресторандарда, сыраханаларда да әдетке шалдықтым. Менің өмірім — бірыңғай әдеби кештерге айналды. Енді ең қажеті Бодлер, Рафаель, Бах емес, менің ұлылығым... иә, иә, мен өтірік айтып отырған жоқпын, менің ұлылығым үшін көтерілетін тостар болды. Алғашында мұндай мақтауларды естігенде өзім-өзімнен қысылушы едім, кейінірек әрбір мақтау, әрбір марапат менің азығыма айнала бастады. Түн ауа қонақтан қайтып келе жатып болсын немесе өз бөлмемдегі қонақтарды шығарып салып төсегіме жатарда болсын, іштей «Мен ұлымын, мен ұлымын, ұлы ақынмын» деп қайталаумен күн кештім. Бірақ ол кезде бұл ойлардың, кеудемдегі өлуге айналған өнердің орнын алуға ұмтылған мәңгүрт марапатқұмарлық екенін ұғуға ақылым жетпеген шығар. Мен ол шақта әлі бала едім.

Қысқасы, мен енді өнер үшін емес, өнердегі көкелерім үшін күн кешетін болдым. Солардың қас-қабағын бағып, әр-әр жерде өлеңдерімнің басылғанына мәз болып жүре бердім. Дегенмен ішкі бір дауыс маған менің өліп бара жатқанымды қайталаумен болды. Келе-келе «Сен өліп барасың, сен өлесің» деген үн санамда емес, құлағымда ап-айқын естіле бастады. Сол уақытта жазған өлеңдерімнің көбі (шынымды айтсам, ол кезде көп өлең де жазған жоқпын) өлім туралы еді. Мен өлімнен тәнімді алып қашуға ұмтылдым. Ол кездегі түсінігімде өлім деген тәннің қимылдау, тірлік кешу қабілетінен айрылып жерге көмілуі еді. Мен сол өлімнен қашып жүрдім.

Бұның ең оңай жолы — ырду-дырдуы мол кештер, бірін-бірі марапаттаудан жалықпайтын ағаларымның ортасы еді. Ең қызығы — көзбе-көз бір-біріне дүниедегі ең керемет сөзді айтып отырған көкелерімнің былай шыға, жаңа ғана мақтаған кісісін сықпырта балағаттай жөнелетіні. Міне, сондай да тірлік кештік.

Бұл жағдайдың қашанғы созыларын кім білсін.      

Аяқталмай қалған.