"Егер әдебиет бір сағатқа үнсіз қалса, біз бәріміз құрдымға кетеміз" (жалғасы)
- Ал, Хемингуэй туралы ойыңыз қандай?
- Хемингуэй қоғамның қызығушылығы мен бағытын таба алған. Расында Хемингуэй мен Стейнбекті ұната қоймаған замандастары немесе келесі ұрпақтың жазушылары өте аз. Уильям Фолкнер: "Хемингуэй өз мүмкіндіктерін ерте танып, соның шегінен аспады. Ол өз дарынының жаңа қырларын ашуға тырыспады", - деп, оны сол заманның белгілі жазушыларының бірі Томас Вулфтан төмен қояды. Менің ойымша, Томас Вулф Америка әдебиетіндегі ең ауқымды жазушы. Фолкнердің Вулф туралы айтқаны мені қуантты. Ол: "Томас Вулф бүкіл әлемдегі адам баласының жүрегін қаламының ұшына сыйғызуға тырысты", - деген болатын.
- Қазіргі заманның жастары кітаптың барынша қысқа сюжетті болғанын қалайды және әдебиеттің шырқын бұзатын бизнес туралы бестселлерлерді оқығанды жөн көреді. Сол себепті екі немесе үш томдық қалың романдар кітап сөрелерінде қалып қоюда. Сіз бұл туралы қалай ойлайсыз?
- Әдебиеттің құдіретіне сенемін. Мен оған сенуге тиіспін. Әдебиет барда адамгершілік жоғалмайды. Қазіргі қоғам аз оқиды, әрине. Болса да бизнес, менеджмент саласына қатысты кітаптар оқылады. Мен оларды әдебиет деп санамаймын. Себебі олар - жәй ғана оқулықтар. Ал классикалық әдебиетті танымаған адам мүлде әдебиеттен кенде қалады. Тіпті, әлеуметтік желілерде әзіл аралас туиттер көп шыға бастады. "Классикалық туындыны алып оқып едім, ештеңе түсінбедім", – дейді олар. Бұл - ащы шындық.
Әдебиет өмір сүреді. Бірақ оның құрылымы өзгеріп кетуі ықтимал. Мысалы, қазіргі қазнеттегі блогшылар көбіне шағын әңгімелер жазып, жариялап отырады. Интернеттің қарқын алып дамуын ескерсек, жуырда әдебиет онлайн платформаға ауысады. Көп өтпей сол блогшылардың қысқа әңгімелері әдебиеттің негізі болып қалуы да мүмкін. Бірақ адам баласы өз тарихын оқудан қалмайтын болса, классикалық әдебиет өлмейді. Оны блогшылар әңгімесінде жоқ көркем сөз құтқармақ. Әдебиет адамды жақсылыққа, мейірім мен адамгершілікке үйретеді. Мен 9 жасымда Диккенстің "Оливер Твист" романын оқыдым. Сол кезде менің жан-дүниеме мейірім ұялай бастағаны әлі есімде.
- Сізге әдебиет не берді?
- Мен әдебиет арқылы көп нарсенің пайымына баратын болдым. Аз сөйлеп, көп тыңдауды үйрендім. Қоршаған ортаға деген қызығушылығым артты. Абстрактлы ұғымдарды жақсы түсінетін болдым. Бір жерде тыныш отырып, қоғамның тіршілігін бақылауға көштім. Маған айналамдағы әрбір адамның образы қызық. Мен оған ұқсас кейіпті әдебиеттен іздеп, салыстыруға тырысамын. Осы сынды ерекшеліктерден-ақ адамның кітап оқуға қызығушылығының аз-көбін аңғаруға болады. Жалпылай айтқанда, әдебиет адамды ойлауға үндейді. Өзге біреулердің ойын тануға қызықтырады. Әдебиеттің бар маңыздылығы сонда деп білемін.
Бүгінде адамдар бір-біріне қызығушылық танытуды қойған. Бұл да әдебиеттің қоғамнан алшақтай түскенінің белгісі. Ол сіздің хоббиіңіз ретінде қалып қоймауы қажет. Сомерсет Моэм осыған қатысты былай деген болатын: "Жазушы өзінің он жыл ғұмырын жұмсап, ішіндегі барлық жай-күйі мен сезімін салып роман жазса, оқырман оны бір екі сағатта оқып, кейін ештеңе болмағандай сезімде жүре береді. Кітап оқу хобби емес, адамның дамуына ықпал ететін негізгі жол болуы керек".
Әрине, оқу кезіндегі ұғыну деңгейі әрқалай болады. Кейіпкермен бірге қиындықты бастан кешіру немесе әділетсіздіктің қара күшін біле тұра, қолыңнан еш нәрсе келмейтініне өкініп құлазу белгілі бір деңдейде оқырманға әсер етеді. Кейде оның есінде көпке дейін қалып қояды. Сондықтан кітап оқуға қызығушылық танытқандарға Ремарк, Драйзер немесе Лондоннан бастауға кеңес берер едім. Себебі, аталған жазушылар өз туындыларында қолда бар заттың әлде сезімнің маңызын ашық көрсетеді. Ремарк адамзаттың мәңгі құндылықтарына жататын достық, махаббат тақырыптарында жазса, Лондон мен Драйзерді Америка әдебиеті тарихындағы ең интеллектуалы жоғары жазушылар деп білемін.
- Латын Америкасы әдебиетінен кімдерді жоғары бағалайсыз?
- Жалпы Латын Америкасы әдебиетінен Гарсия Маркес пен Хорхе Борхесті ғана білемін. Олардың да әлем әдебиетінде алар өзіндік орны бар. Жазушыларды ұлы, алып және жақсы деген категорияларға бөліп қарасақ, Гарсия Маркесті алып жазушылар қатарына қосар едім. Расында мен олардың еңбектерін аймақтық ерекшеліктерін білу үшін ғана оқығанмын. Былай қызығушылығым болған емес.
- Неміс поэзиясындағы ұлы ақындардың бірі Гете болған. Қазіргі заманда сол Гетенің ұрпақтары поэзияны мүлде ұмытқан. Расымен бүгінде Германияда бірде-бір ақын жоқ екен. Осылай бір ұлттың әдебиеттегі құндылықтарға деген қызығушылығының жойылуына не себеп болады?
- Жалпы кез келген өнердің дүниеге келуіне белгілі бір тарихи оқиға немесе қоғамдық өзгеріс түрткі болады. Тарихқа көз жүгіртсек, әрбір әдеби туындының немесе өзге бір өнердің жаңаруына соғыс, төңкеріс т.б. қоғамдық өзгерістер негіз болады. Осы қырдан алып қарасақ, қазіргі заманғы қоғамда ұлы жазушылардың шығуы екі талай. Себебі оған түрткі болатын сол тарихи сахна жоқ. Мысалы, "Адамзаттық комедия" сынды еңбек жазып қалдыруды мақсат еткен Стефан Цвейг: "Өкінішке орай, менде Бальзак заманындағы төңкерістік қоғам жоқ. Сондықтан менің туындыларым адамның сезімі мен психологиясы төңірегінен асып өте алмайды", -дейді. Неміс поэзиясында мұндай тоқыраудың неден болғанын нақты айту қиын. Бірақ басты себеп сол ұлы қоғамның болмауы деп ойлаймын. Тағы бір айта кететін жәйт, Мен Бішкекте жүргенімде АҚШ-тың Пенсильвания штатында білім алатын студентімен жолықтым. Ол ағылшын филологиясы мамандығында оқиды екен. Америкалық студент шағын әңгіме жазатынын, болашақта белгілі жазушы болуды мақсат ететінін айтты. Бірақ ол "Америкалық трагедия" романын жазған Теодор Драйзер туралы мүлде естімеген. Біздің қоғамда да осындай таным бар. Шығармашылықпен айналысатын тұлғалардың басым бөлігі өзін классик немесе абыз деп санауға тырысады. Бірақ классик тұғырына лайық болу үшін адамда әдеби-танымдық білім болуы тиіс екенін аңғару керек.
- Француз әдебиетінен кімдерді оқыдыңыз?
- ХІХ ғасыр француз әдебиетінің сөз өнерінің шыңына шыққан кезі болатын. Француздардан Дюма, Гюго, Золя, Мопассан, Флобер сынды жазушыларын сүйіп оқығанмын. Бірде Алматы көшелерінің бірінде екі французды кезіктіріп қалдым. Ортақ әңгімені әдебиетке бұрғанымда олар Мопассанды естігендерін, Флобер туралы тіпті білмейтіндерін айтты. Флобер - Францияда реализм жанрын қалыптастырған жазушы. Расында сыни реализмде одан асқан білгір болмаған. Жалпы айтқанда, ол француз сөз өнеріндегі стилистиканың құндылығын негіздей алды. Гюстав жазған әрбір еңбекке тереңірек үңілер болсаңыз, бір сөздің кем дегенде отыз бетке дейін қайталанбайтынын байқайсыз. Флобер әдебиет тарихында өзіндік стилін қалыптастыру үшін аянбай еңбек еткен. Ол тіпті сөз тізбегінде бір сөздің соңғы әрібі келесі сөздің бірінші әрібімен үндесуін қадағалаған. Бір сөзбен айтқанда, прозаның стилистикалық көркемдігі үшін поэзия элементтерін пайдаланған. Оның ойынша, кезінде Чехов айтқандай, барлығының иісі бірдей шығуы керек болды. Мұны түпнұсқа негізінде тексеріп көргім де келді. Өкінішке орай, француз тілін меңгермегенмін. Ал Мопассан Флобердің шәкірті болған. Ол 15 жасынан 30-ға дейін көркем жазуды Флоберден үйренеді. Ал француздар үшін Мопассанды танып, Флобердің кім екенін білмеу сын.
- Сұхбатыңызға рақмет!
Сурет: өңделген
Оқи отырыңыз:
Мұхтар Мағауиннің «Жармақ» романына рецензия
"Бір заман ұрпақтарым іздер мені..."
Әдебиетте коррупция болмауы керек
Ж. Өрісбай