Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының сайтында «Темекі індеті – әлемде бұрын-соңды кездескен халық денсаулығына төнген ең маңызды қатерлердің бірі», - делінген. Статистикаға сәйкес, жыл сайын темекі шегуден 8 миллионға дейін адам өледі. Адамзат темекі шегуді баяғыда-ақ үйренген және ол дамыған өркениеттерден алыс болған. Американың байырғы халқының өкілдері – үндістер бірінші темекі шегушілер деп есептеледі. Еуропалықтар темекі шегуді солардан білді. 1492 жылы Христофор Колумб Америкадан Кәрі құрлыққа темекі жапырағын алып келеді. Бұл жыл сайын миллиондаған ерлер мен әйелдердің өмірін қиятын індеттің бастамасы болды. Мысалы, елімізде бұл жаман әдеттен жыл сайын 18 мың адам қаза табады. Бірақ адамзат сонда да ақшаға ажал сатып алуын тоқтатар емес.
Темекі шегу үндістерден басталады
Кімдер темекі шегуді ойлап тапты?
Адамзат темекі шегуді шамамен б.з.б. 4 мың жыл бұрын үйренді. Алғашқы темекілерді Американың жергілікті тұрғындары – үндістер жасады. Олар темекі шегіп қана қоймай, жапырақ шайнаған. Ғалымдар темекі шегудің майя халқы арасында қалыпты жағдай болғанын нақты біледі, өйткені ежелгі Ваксатун қаласынан темекі шегетін абориген бар керамика сынығы табылған. Үндістер арасында темекі шегу қасиетті рәсім болып саналды және діни мерекелерде қолданылып, «рухтармен сөйлесуге» көмектесті.
Бұрын темекі шегу үшін түтіктер пайдаланылды, кейбір халықтар бұл құрылғыларды әлі де пайдаланады.
Үндістер еуропалықтарды темекі шегуге үйретті
Еуропада темекі шегу қашан басталды?
1492 жылы қазанда итальян зерттеушісі Кристофер Колумб Америка жеріне алғашқы қадамын жасады. Оның командасы үндістермен кездесіп, олар Колумбқа кептірілген темекі жапырақтарын берді. Бірақ зерттеуші бұл жапырақтардың не үшін керек екенін түсінбей, сыйлықты Санта-Мария кемесінің үстіне лақтырып жіберген. Экспедиция мүшесі Родриго де Херес темекіні қалай пайдалану керегін түсінеді және бұл оның өліміне алып келеді. Ол темекіден уланып немесе ауырып қайтыс болған жоқ – испандар оның аузынан түтін шығып жатқанын көріп, ішіне жын кіріп кетті деп есептеп, өлтірген.
Бірақ отыз жылдан кейін еуропалықтар темекіге үйренді. 1531 жылы испандар оны Санто-Доминго аралында өсіре бастады, ал жиырма жылдан кейін Бразилия мен Францияда темекі тұқымдары пайда болды.
Уақыт өте келе еуропалықтар темекі шегуді дәрілік шөп деп қарастыра бастады. Оның жапырағы дизентериямен, бас ауруымен және тіпті қатерлі ісікпен күресуге көмектеседі деп есептелді. 1587 жылы The Herbal Panacea кітабы жарық көрді және дәрігерлер темекіні дәрі ретінде жаза бастады.
«Өсімдік панацеясы» кітабының беті
Ондаған жылдар бойы еуропалықтар темекіні түтіктермен және басқа құрылғылармен шегетін. Алғашқы қазіргіге ұқсайтын темекі түрі 1620 жылы пайда болды, бірақ олар орама темекі еді. Заманауи түріндегі темекіні жаппай өндіру 1913 жылы американдық RJ Reynolds компаниясы атақты Camel қораптарын шығара бастағанда ғана басталды.
Camel – заманауи алғашқы темекінің негізін қалады
1913 жылы Camel темекілерінің жарнамасы
Адамдар темекі шегудің зияны туралы қашан білді?
Темекі шегудің денсаулыққа зияны туралы кейбір адамдар темекі дәрі ретінде қарастырылған кезде де болжаған. Осылайша, 1604 жылы ағылшын монархы І Джеймс Стюарт темекі шегуді «көзге зиян, миды бұзады және өкпеге қауіпті» деп жариялады. Шығарылатын түтінді түбі жоқ тозақ түтінімен салыстырды.
Темекі шегудің зияны 1828 жылы химиктер Вильгельм Поссель мен Людвиг Рейманнан никотинді бөліп алған кезде ғылыми түрде дәлелденді. Зерттеу барысында бұл химиялық қосылыс тәуелділік тудыратыны, өкпеге, жүрекке, сүйектерге, ас қорыту мүшелеріне және тұтастай алғанда бүкіл денеге зиян келтіретіні анықталды.
Никотин ашылғаннан кейін темекінің адамды өлтіретіні белгілі болды
Неліктен адамдар темекі шегеді?
Темекідегі негізгі белсенді ингредиент – никотин. Ағзаға түскенде адамда шамалы эйфория тудырады. Бұл кезде шылым шегетін адамның да жүрек соғысы жиілеп, қан қысымы көтеріліп, аяқ-қолының аздап дірілдегені байқалады. Бірнеше күннен кейін никотин енді мұндай күшті әсер етпейді, бірақ адам оған тәуелді болады және бір күн бойы темекісіз өмір сүре алмайды.
Темекі (Nicotiána) Solanaceae тұқымдасына жатады
Бұған қоса, ХХ ғасырда темекі шегуді насихаттау үшін өте күшті жарнамалық науқан басталды. Ерлер сол кезде көп темекі шегетін, сондықтан әйелдер маркетологтардың жаңа нысанасына айналды. Әйелдер арасында темекінің танымалдылығының артуына Lucky Strike компаниясында жұмыс істеген психолог Эдвард Бернейс қатты әсер етті. 1929 жылы ол Бостандық мүсінінің жанында феминистік темекі шеруін басқарды. Осыдан кейін темекі әйелдер тәуелсіздігінің өзіндік символына айналды. Темекі салмақ жоғалтуға және тістерді жақсартуға көмектесетіні туралы жарнама да пайда болды. Бірақ шын мәнінде бәрі керісінше еді.
Эдвард Бернейс
1930 жылдары темекі шегу танымал актрисалардың көмегімен жарнамалана бастады
Адамдар темекі шегуді қашан қояды?
Citigroup сарапшысының есебінде адамзат шамамен 2050 жылға қарай темекі шегуден толықтай бас тарта бастайды. Темекі шегу ең алдымен АҚШ-та, Еуропаның кейбір бөліктерінде және Латын Америкасының үлкен бөліктерінде жойылады деп саналады. Бұл адамдардың электронды темекі сияқты балама өнімдерге ауысуымен байланысты болады.
Болашақта темекі толығымен электронды болады, бірақ никотинге тәуелділік жойылмайды.
Бұрынғы жарнама темекі шегуге шақырса, бүгінде ол сізді темекіні тастауға мәжбүрлейді.