Монолог, диалог, полилог.

Монолог, сөйлету (грекше – monologos, mono бір, logos-сөз) – –драмалық шығармадағы, сондай – ақ басқа әдеби шығармадағы кейіпкердің ішкі – көңіл күйін білдіретін толғау сөзі : кейіпкерді сөйлету тәсілі. Монолог кейіпкердің өзімен – өзі сырласқандай, ойланып толғанғандай болып айтатын сөзі. Басқа біреу ол сөзді еститіндей болса да, жауап қайыру деген болмайды, бірыңғай бір кейіпкердің сөзі ғана беріледі. Мононлогтың мағыналығы – сол адамның ішкі сырын, көңіл – күйін, психологиясын терең ашып көрсетуге өте ыңғайлы. Монологта кейіпкердің түйінді ой – тұжырымдары айтылып, оның тағдырына байланысты маңызды кезеңдегі жай – күйі айқын аңғарылады. Мысалы, А.Пушкиннің «Борис Годунов» атты трагедиясындағы Годуновтың монологтары осындай. Лирикалық шығармадағы монологтың тамаша үлгісі ретінде Абайдың «Болыс болдым, мінеки» атты өлеңін арнайы айтуға болады. ал көркем қара сөзден М.О.Әуезовтың «Абай жолы» эпопеясындағы Абайдың монологтары ауыз толтырып айтарлықтай.
Диалог, сөйлестіру (грекше – dialogos) – әдеби шығармада екі кейіпкердің немесе бірнеше адамның сөйлесуі, оларды сөйлестіру тәсілі. Драмалық шығарма түгелдей дерлік диалогқа сөйлестіруге және жеке кейіпкерді сөйлетуге, сонологқа негізделіп құрылады. Диалог кейіпкерді жай бірінен кейін бірін сөйлете беру емес, ол сөйлесетін адамдардың қарым – қатынасының қалай шиеленісіп, қалай өзгеріп, өрістеп отыратынына сәйкес беріледі. Және бір кейіпкердің айтқан сөзі екінші кейіпкердің айтатын сөзіне түрткі болып, келесі сөйлеуші жауап қайыра сөйледі. Әрбір мағынасы жағынан тиянақты диалог кейіпкердің мінез – құлқын тағы бір қырынан ашып көрсетіп, жаңа бір сатыға көтерілгенін танытады. Сөйлескен кейіпкерлердің сөздері шығармадағы тартыс қақтығыстардың шиеленісіп – өрістеуімен осылай тығыз байланыста болып келмесе, онда диалог ширақ, тартымды болмайды. Әсіресе, кейіпкердің қиын, қысталаң жағдайда, қандай әрекет жасайтынын көрсету үшін диалогтың, яғни, олардың қайсысын қалай сөйлетудің мәні зор. Диалог арқылы кейіпкерлердің ішкі сыры аңғарылады. Яғни әр кейіпкердің сөз саптауынан, оның ой – толғанысынан, сөйлеу өзгешелігінен жан – дүниесі айқын елес береді. Жазушының шеберлігі де оның әр кейіпкерді мінез – бітіміне, ой – өрісіне орай сөйлетуінен көрінеді. Сондықтан мағыналы диалог, кейіпкерлерді сөйлестіре білу шеберлігі әдеби шығармада халықтық тіл байлығын мол пайдаланып, орнымен қолданудың ұтымды тәсілдерінің бірі. Б.Майлин «Ыбыраймыз, Ыбыраймын» өлеңі сұрақ – дауап түріндегі диологқа құрылған:
Кеше: Бүгін:
Уа, кімсіз?? Уа, кімсің??
Ыбыраймыз. Ыбыраймыз.
Жаймысыз Жаймысың ?
Жаймыз. Жаймын.
Уа, қайдан келесіз?? Қайдан келесің ?
Сайлаудан келеміз... Соттан келемін...
Біз – бай,
Біз – құдай...
Осы шағын диалогтан қоғамдық өмірдің үлкен шындығын, әлеуметтік жағдайдың, адам тіршілігінің зор өзгерісін анық байқауға болады. сонымен бірге өлеңдегі кейіпкердің әр кезеңдегі хал – ахуалын, жай – күйін, бай кезіндегі бұрынғыастамшылығы мен бүгінгі жаңа өмір орнағанда баснан дәуірені өткенін, яғни мүсәпір халін көреміз.
Полилог (грек. Полyс - көп,логос - сөз, әңгіме) — бірнеше адамның арасында болатын әңгіме. "Полилог" термині тілдін қарым-қатынастық қасиетін зерттеуде "диалог" терминіне косымша кабылданған. Сөйлесушілердін саны екеу немесе одан көп болуы диалогтің сипатына қайшы келмейді, қайта олардың монологке қарама-қарсы ортақ қасиетін аша түседі. Полилог сөйлеу тілінің формасы мен жанрына жатады.