Айзат Рақыш: Қазіргі кейбір қаламгерлер "әлпештеген алақанда" өскісі келеді

Бүгінгі қоғамдағы әлеуметтік мәселелерді қаламына арқау етіп жүрген жазушы – Айзат Рақыш. Оның шығармаларын оқып отырып кейіпкерлерін айналаңнан көргендей боласың. Айзат Рақыш қоғамдағы шешілмей жатқан мәселелерді дөп басады. Оқырманға ой тастайды. Жазушымен әдебиет жөнінде сұқбаттасқанды жөн көрдік. 

***

– Айзат Серікқызы, бүгінде көп жазушылардан "көлемді еңбекке арқау болатын заманауи кейіпкер жоқ" дегенді жиі естимін. Сіз үшін бүгінгінің кейіпкері кім?

– Кешегі кеңес кезінде негізінен еңбек адамы дәріптелді. Жазушылар жұмыс ошақтарында қона-түстене жүріп, еңбекшілердің болмысын жүйелі суреттеді. Ғ. Мұстафиннің "Шығанақ" романы, Ф. Оңғарсынованың "Қазақтың бір қызы бар Кәмшат деген" поэмасы – осы сөзіме нық дәлел. Ал қазір атақты механизатор да, рекорд жаңартқан күрішші де жоқ. Алайда "жоқ" деп жыламсырау артық. Өйткені әр қоғамның кейіпкерге айналар тұлғалары болады. Жаңа кезең тың кейіпкерлер тарту етті. Елді алдаған алаяқтар, жасанды ұрықтандыру орталығында туған сәбилер, нәпақа іздеп шетел асқан жастар, діни сауатсыздығынан Сирияға барып оққа ұшқан жандар, өзгенің баласын өзінікінен кем көрмей баурына басқан Ана – осының барлығы бүгін және болашақта да өлмейтін жаңашыл кейіпкерлер. Қаламгер қоғам шындығының астарына терең үңіліп, оның маржанын сүзе білсе, елімізде ой қозғалысын тудыратындай әдеби шығарма туары сөзсіз.

– Бұл сұрақты қойған себебім – шығармаларыңызға қазіргі адамдарды, қоғамды кейіпкер етіп жазады екенсіз. Мысалы – Әли, Қырмызы, Сергейлер. Жалпы байқағаным қоғам пікірін екіге бөлген, әлеуметтік желілерде дау тудырған мәселелерді көтереді екенсіз. "Үкім" әңгімеңіз осы сөзіме дәлел бола алады. Біздің қоғам, отбасы неге өзге ұлтқа қызын беруге қарсы? Махаббатты ұлтқа қарап бөлгеніміз дұрыс па?

– Бұл сұраққа "дұрыс" яки "бұрыс" деп сыңаржақ жауап беруге болмайды. Бұл жай ғана жеке адамдардың  махаббат мәселесі емес, ұлт мәселесі. Жеке тағдырлардан ұлт тағдыры құралады.

Ал "Үкім" әңгімемнің жазылу тарихына тоқталып өтсем, классик жазушы Шерияздан Елеукенов ағамның аузынан естіген шынайы оқиға желісімен жаздым. Орысқа қашқан қызына теріс батасын беріп, жаназасын шығарған Әке – өмірде болған нақты адам. Өзге ұлттың азаматына жар болған қызына Әке үкімі перзентін өлдіге балау болды.

Тақырыпқа оралсам, М. Әуезовтың "Ұл тәрбиелей отырып, халықты тәрбиелейміз. Қыз тәрбиелей отырып, ұлтты тәрбиелейміз" деген сөзі бар. Бұл сөзге түсініктеме берудің өзі артық. Оноре де Бальзактың "Ұлт тағдыры аналардың қолында" деген сөзін қайда қоясыз? Аралас некеден туған баланың қазақ болашағының шырағын жағарына кім кепіл?! "Ғашықтық тілі – тілсіз тіл" деп хакім Абай жырлаған махаббатты қазақ азаматы қазақ аруына арнаса деген тілегім бар. Өз басым таза қазақы отбасын қолдаймын.            

– Әдебиет деген не? Әдебиет деген адамды тәрбиелеу үшін керек пе, әлде ойландыру үшін керек пе?

– Ойландырудың өзі – тәрбиенің бір тетігі. Ал ұлылардың сөзімен айтар болсам, әдебиет – құдірет. Оған бар адами міндет жүктелген. "Әдебиеттің зор міндетінің бірі – елдің мінезін түзеу", - деген М. Әуезовтың сөзі әр жазушының қаламына берген антына айналуы тиіс. Әрбір туындымды жазар алдында "бұл шығармам халықтың кәдесіне жарай ма? Ой тастайтындай отты, жалынды бастай алдым ба?" деген сұрақтар мазалайды.

Ғабит Мүсірепов сөзімен айтсақ, "Көркем әдебиет деген ең әуелі жанды сөз". Құдіреті күшті "жанды сөзбен"  елді тегіс ойландырып, "мінезін түзеу" – әдебиеттің биік парызы.

– Белгілі жазушы Дулат Исабеков "Бүгінгі жазушының алдындағыдай жауапкершілік бұрын болған жоқ. Ең қиын жауапкершілік бүгінгі жазушының алдында тұр. Ол бәрін біліп тұрып жазуы керек. Ал білмей жазатын болса, әншейін жай ғана оқиғаны баяндаушы болып қалады" дейді. Сіздіңше, бүгінгі жазушы қандай болуы керек, несімен, нені жаза алатынымен ерекшеленуі керек?

– Жүз атанға жүк болар абыройлы міндет жүктелгені үшін де бүгінгі жазушыны бақытты дер едім. Ол тек ойлы, мәні терең, ұлттық бояуы қанық дүниелер тудыра білуі керек. Ғабит Мүсіреповтың қанатты сөзін естен шығармайық: "Ойсыз сөзде көркемдік те жоқ".

Қазіргі қаламгердің қасиеттерін термелеудің де қажеті шамалы. Жазу өнері Алладан беріледі, мінезбен бірге туады. Сондықтан ол ешбір қалыпқа сыймайды. А. Байтұрсынов даналығына сүйенсем, жазушы ең бастысы "ұлтының қажетін өтеу үшін" қалам ұстауы керек. Қайсыбір шетелге еліктеп, әсіре "жалаңаш" жазу, "атымды шығарам" деп қасақана ұлттық болмысқа күйе жаға жазу – кез келген қоғамдағы жазушының дұшпаны болар қасиетсіздіктер.

– Сіздің соңғы уақытта сын жазып жүргеніңізді де байқадық. Белгілі жазушы, сыншы Таласбек Әсемқұлов "қазіргі сынның міндеті – түсіндіру" дейді. Бірақ сіз қаламгердің кемшілігін айтады екенсіз. Бұл бір жағынан дұрыс та. Себебі, ондай сыннан автор ширығады. Өзі байқамаған кемшіліктерін көре біледі. Жалпы, қазіргі қазақ қаламгерлері осындай сынды қабылдауға дайын ба?

– Сынға келудегі мақсатым біреудің жеке басын шенеу немесе аяқтан шалу емес. Әрі ондай төмен сын жазып та көрмеппін. Мен – "жылатып айтатын доспын". Оны дұшпандық деп таныса, әркімнің өз өресі біледі. Ал "түсіндіру" жазушының кем соққан тұсын тайға таңба басқандай дәлелдеп көрсетуден басталады. Әдеби туындыға сын айту, таразылау өсекшінің, күншілдің ісі емес. Ақын Ақберен Елгезек ағамыздың сөзімен айтсам, "Мықты ұлт болғысы келетін елдің өсегі аз, ісі көп болса керек". Мықты ұлт болудың алғышарты – ұлттық тіл. Тіл – әдебиеттің жан-жүйесі. Сол шұрайлы тілімізді жұпыныдай етіп "сөз арасын бөтен сөзбен былғайтындарды" көре тұра үндемеу – мен үшін ардың ісі әдебиетке жасалған қиянатпен тең. Сондықтан да сын жазып жүрмін, әлі де жаза берерім анық. Шерияздан Елеукенов ағамыздың "Әттең, дүние" романын тұшына оқып, "Қазақтың шерін қалам ұшында сорғалатқан қаламгер" атты сыни мақала жаздым. Шер-ағаңның көзі тірісінде мақалама қатысты оң пікірін естідім. Ақын Мақпал Мысаның құнды поэзиясы хақында "Жырының жанары бар жақұттайын" деп сүйсіндім. Ақын, жазушы Ғалым Қалибекұлы шығармашылығы турасында "Текті жырдың иесі" деп сыни мақала жаздым. Сондай-ақ, "Зияш Телеуова – әлі стилін таппаған жазушы" деп шынын айтып сынадым.

Иә, әдебиет – сөз өнері. Ал сөз – тірі құбылыс. Ол тек қана өсу үрдісіне ие болуы шарт. Тағы да ұлылар даналығына сүйенейін. Ғабит Мүсірепов: "Көркем сөз суықта да өседі, ыстықта да өседі. Күндіз де өседі, түнде де өседі. Тек ақ мамық төсекте өспейді, әлпештеген алақанда өспейді. Сынсыз өспейді, талас-тартыссыз өспейді", - деген екен. Ал қазіргі кейбір қаламгерлер "әлпештеген алақанда" өскісі келеді. Жалаң шолу, көпірме мақтау "әлпештеген алақан" емей немене?! Мұндай "өзінше өсу жолын" таңдаған қаламгердің ертеңінен сыншы ретінде күтерім аз. Әділ сын өсіреді, талас-тартыс пісіреді. Осы бұлтартпас ақиқатты мойындамай, жазғанына тек жағымды сын күту, турасын айтқан сыншыны жау тұту – қаламгердің әдеби үрдістен аулақ жай ғана пендешілік кейпі. Әдебиетті жасайтын "көңілшек пенделер" емес, тура сыннан шыңдала түсетін, әдебиет майданында қандай "дауыл" тұрса да қасқайып төтеп беретін нағыз тұлғалы жазушылар.

– Әңгімеңізге рахмет!