Ақмаржан Ақыжанова: "Еліміздегі аударма саласы әлі де бірізділікке түскен жоқ"

Әлемде 6 мыңнан астам тіл бар. Алайда, бұл көрсеткіш жыл өткен сайын азайып барады. Танымал тілдерде сөйлейтін халықтың саны артқан сайын ұсақ тілдер қолданыстан шығып қалып жатыр. Орта есеппен, әр екі апта сайын әлемде бір тіл ұмытылады. Осы орайда ұлт ұстазының айтқаны еске түседі: "Тілі жоғалған ұлттың, өзі де жоғалады". Бұл – үлкен қасірет.

Қазақ тілі – сөйлейтін адам саны бойынша әлемде 70-орында, түркі тілдес халықтардың арасында 4-сатыда тұр. Ал тіл байлығы, яғни сөздік қор бойынша әлемде үздік үштікке кіреді. Күнделікті адамдармен ауызекі сөйлесу кезінде шамамен 1000-1500 сөз қолданамыз. Жаңа технологиялардың, осыған дейін адамзат тарихында болмаған заманауи дүниелердің пайда болуына байланысты тілге неологизмдер енуде. Статистикаға көз жүгіртсек, соңғы жылдарда 7 мың термин қазақ тіліне аударылған. Осы орайда сұрақ, дүние жүзінің бірнеше елінде бірдей дыбысталатын жаңа терминдерді қазақ тілінде сол қалпында қолданғанымыз дұрыс па, әлде ол сөздерді қазақшалауымыз керек пе? Осы сұрақты басшылыққа алып тіл маманы, филология ғылымдарының кандидаты, Халықаралық ақпараттық технологиялар университеті тілдер кафедрасының ассоциациялық профессоры Ақыжанова Ақмаржан Тәсібекқызымен сұхбаттастық.

– Мен жаңа терминдерді қазақ тіліне ыңғайлап аударуды дұрыс деп есептеймін. Яғни, жаңа сөз қазақ тіліне атқаратын қызметіне байланысты аударылу керек. Мысал келтіре кетсек, компьютер құрылғысы "mouse", "мышка" сөзі "тышқан" деп емес "тінтуір" деп қолданылғаны дұрыс. Себебі, оның компьютердегі негізгі қызметі – тінту, ақтару.

Халықаралық терминдерді қолдану қазақ тіліне қауіп төндіре ме?

– Ахмет Байтұрсынов "Әр ұлт өз тілінің бар мүмкіндігін сарқа пайдалану керек" деп айтқан. Біз қазақ тілінің соншалық бай екендігін біле тұра, оны пайдаланбай өзге тілдің сөздерін қолданып жүрміз. Бұл жағдай осылай жалғаса берсе тіліміз әбден шұбарланып, бай тілімізді жұтатып аламыз.

Еліміздегі аударма саласына көңіліңіз тола ма?

– Мүлде жаман деп әрқашан ауызымызды қу шөппен сүртуге болмайды. Аударма саласында ауқымды жұмыстар жасалып, сөздік қорымыз жаңа сөздермен толығып жатыр. Бірақ, әлі де бір жүйеге, бірізділікке түскен жоқ.

Қазақ тіліне сәтті аударылған қандай сөздер?

– Мен өзім ІТ Университетінде жұмыс жасаймын. Осы саладағы терминдерді алар болсақ, сәтті аудармалардың қатарына тінтуір(мышка), ғаламтор(интернет), бейнебет(дисплей), жүгіргі(курсор) сөздерін қосар едім.

Сөйлемді орыс, ағылшын тілінен қазақшаға аударғанда көбіне мәтін ұлғайып кетеді. Бұл біздің тілдік жүйеміздің өзгешелігі ме, әлде аудармашының шеберлігінің төмендігі ме?

– Бұл тілдік жүйеміздің ерекшелігімен байланысты. Қазақ тілінің сөйлемдік құрылымы, сөздік жүйесі басқа тілдерге ұқсамайды. Сонымен қатар, орыс, ағылшын тілдері мүлде басқа тілдік топтарға жатады.

Медициналық университетте бірнеше жыл сабақ бердіңіз. Бұл саладағы аударма мәселесі қалай?

– Мен 19 жыл медициналық университетте жұмыс істедім. Сол кезеңде медицина саласына бірнеше сөзді ауыз әдебиетінен қайтып әкелдім деп айта аламын. Мысалы, "хранический" деген сөзді қазақ тіліне "созылмалы ауру" деп аударды. Бұл сөз Мұхтар Әуезовтің "Абай жолы" романында "сүле науқас" деп қолданылған. Яғни, "хранический" сөзі қазақта онсыз да бар. Сол сияқты бірнеше сөзді атап өтейін, остеохондроз – сорбуын, артроз – шорбуын, анкилоз – қорбуын. Қазақ "еңбегің еш, тұзың сор болды" деп айтады. Сор – тұздың ішіндегі ерімейтін түйіршік кристалдар. Осы сор буынға жиналып адамды сорбуын ауруына шалдықтырады. Кейін буын шорланып, аралары қисайып қалады. Бұл кезеңді шорбуын деп атайды. Ал буын мүлдем бүгілмей, қызметін тоқтатқан кезеңді ата-бабаларымыз қорбуын деп атаған. Дәл сол сияқты, бабаларымыз "туберкулез" сөзін "өкпе құрты" деп қолданды. Туберкулез ауруын қоздырушы – кох таяқшасы. Оны қазір микроскоппен қарасақ, расында құрт екенін көреміз. Сонда, байырғы заманда ешқандай да микроскопсыз-ақ оның құрт екенін ата-бабамыз қалай білді?! Менің айтпағым, біз қазір төл тілімізде онсыз да бар сөздерді қолданбай, өзге тілдің сөздерін пайдаланып жүрміз. Ауыз әдебиетін ашайық, бабалардан қалған мұраның арасынан керегімізді тауып алуға болады.

"100 жаңа оқулық" жобасы бойынша гуманитарлық бағыттағы әлемнің үздік оқулықтары қазақ тіліне аударылып жатыр. Бұл кітаптардың сапасы көңіліңізден шықты ма?

– Өте сапалы аударылған. Қазір "Психология" кітабын оқып жатырмын. Көңілімнен шықты. Мәтін түсінікті жазылған. "100 жаңа кітап" жобасы қазақ халқы үшін, оның ішінде жастар үшін өте пайдалы деп нық сеніммен айта аламын. Елбасының "Рухани жаңғыру", оның ішінде ұлттық кодты қалыптастыру туралы мақаласы жас ұрпақты тәрбиелеуге арналған нақты бағдар болды. Ұлттық идеологиясыз өткен соңғы 100 жылда орта есеппен 4 ұрпақ  ауысты деп есептесек,   қазіргі ұрпақтың бойында қазақи қасиеттің, яғни ұлттық кодтың тек 30 пайызы қалды деп топшылауға болады. Осы көрсеткішті көтеру үшін барлық буын өкілдері білек сыбанып жұмыс істеуіміз керек. Сол кезде ғана қазақтың ұрпағы бабаларындай нағыз патриот, намысшыл, батыл, ержүрек болады.

Әңгімеңізге рақмет!