Шығыс Қазақстанда төтенше жағдайдың қай түрі көбірек қиындық тудырады?

Еліміздің колоритті аймақтарының бірі – Шығыс Қазақстан облысы. Жер көлемі үлкен, географиялық ландшафты бай өңір. Ендеше осы аймақтың төтенше жағдай пен техноапаттық жағынан қандай қиындығы бар әрі жергілікті құтқарушылар қалай еңбек етіп жүр? Осыны білу үшін ШҚО Төтенше жағдайлар департаменті басшысы, азаматтық қорғау полковнигі Ерлан Нұрпейісовтен сұхбат алған едік.

- Шығыс Қазақстан облысының жер бедері біршама күрделі. Аумағы да үлкен. Қазақстандағы өзен-көлі ең көп аймақ. Орман, дала, тау, шөлейт – бәрі бар. Бұл аймақты төтенше жағдайдың қай түрі көбінесе қиындық тудырады?

- Шығыс Қазақстан өңірінің климаты ауытқымалы. Жауын-шашыны мол. Ауа райы тұрақсыз. Маусымдық және орташа жылдық климаты әр ауданда әртүрлі, амплитудасы өте үлкен. Содан шұғыл континенталды климат орнаған. Төтенше жағдай әсіресе күз бен қыс-көктем айларында күшейеді. Қар жамылғысы тез еріп, арты су тасқынына айналатын сәттер жиі болады. Оның үстіне, судың шығыны мен деңгейі қарқынды, жауын-шашынның көптігінен қар тез ериді. Ақ жауынға қарағанда, көк нөсер жиі жауады. Облыс аумағы су ресурсына бай. Осының бәрі үлкен су тасқынына әкеледі. Біздің өңір негізінен су тасқынынан көп жапа шегеді. Ал жазда дала өрті мен суға батудан зардап шегетіндер көбейеді.

- Ерлан Садкенұлы, су тасқынына қарсы қандай шара жүргізесіздер?

- Облыс аумағында тасқынға қарсы күрес шаралары қыстан басталады. Дайындық режимі жұмыс істейді. Тасқынға қарсы іс-шаралардың облыстық жоспары іске асырылады, қар шығару, автомобиль және темір жолдағы су өткізу құрылысын, көпірлерді, арық пен арналарды тазарту бойынша жұмыс жүргізіледі. Тасқын өтінде орналасқан аудандарға (негізінен 4 аудан) қосымша резерв құрылып, онда су айдау құрылғысының санын 2 есе, қызметкер санын 50% ұлғайту көзделген. Мұздық кептелу қаупі бар 19 учаске бар. Сонда профилактикалық жарылыстар жасалады. 

Наурыз айынан бастап су тасқынына қарсы жедел штаб құрылып, қауіпті учаске бақылауға алынады. Аймақты тікұшақпен барлап, аэровизуалды суреттер түсіріліп, ақпарат жиналады. Соның негізінде қай маңда су апаты боларын алдын ала болжаймыз.

- Шығыс Қазақстанда мұздық көл көп деседі. Олар тасқынға себепші емес пе?

- Қазір Алтай мен Тарбағатай тауларында 146 мұздық көл бар. 18 елдімекенге жақын орналасқан. Сол мекендерге қауіп төндіруі мүмкін. Бұларды біз қауіпті аймақ деп бөліп аламыз. Олардың 23 ошағы анықталған. Зайсан, Тарбағатай, Алтай және Үржар ауданындағы елдімекендер.

Бұл мұздықтар қазір біршама зерттелді. Көп жылдық бақылаудың арқасында мұздықтардан ағып шыққан өзендердің маусым-тамыз айларында су деңгейі көбеймейтіні, өзен бассейіні толмайтыны анықталды. Тау жоталарында қар жамылғысы көп емес.

Мұздық көлдер қар мен мұздан толық ашылған. Биік тауларда қар аз, сондықтан көлге көп су келе қоймайды. Ал көлдің маңын қоршап жатқан жоталар судың тасуына мүмкіндік бермейді. Осы 30 жылдың ішін алып қарасақ, мұздақ көлдерден бірде-бір қауіпті құбылыс орын алған емес. Соған қарамастын біз жыл сайын тексереміз. Ағымдағы жылы 23 қауіпті учаске 8 рет тексерілді. Төтенше жағдайлар департаментімен және жергілікті атқарушы органдармен бірлесіп биік таулы мұздықтардың, мұздақты және қара көлдердің, сел қаупі бар өзендер бассейндерінің жай-күйіне аэровизуалды зерттеулер жүргізіледі. Осы жылы 2 рет тексерілді.

- Шығыс аймақ сейсмикалық қауіпті аймаққа жатады дейміз. Бұл қаншалық рас?

- Шығыс Қазақстан облысының сейсмикалық қауіптілігі – 2-9 балдық. Өңірде 10 жылдың ішінде 22 жер сілкінісі болды. 2-6 балдық сілкіністер. Қуанышымызға қарай, зардап шеккендер, құрбан болғандар жоқ. Қирау жағдайы да болмады.

ҚР БК бекіткен жалпы сейсмикалық аймақтандыру карталарына сәйкес "Сейсмикалық аудандардағы құрылыс" Шығыс Қазақстан облысында 17 сейсмикалық қауіпті ауданда 127 сейсмикалық қауіпті елдімекен орналасқан. Олар –  Өскемен, Риддер және Семей қалалары, Алтай ауданы, Аягөз, Абай, Бородулиха, Глубокое, Зайсан, Катонқарағай, Көкпекті, Күршім, Тарбағатай, Ұлан, Үржар, Шемонаиха, Жарма аудандары. Шығыс Қазақстан облысының ТЖ департаменті жыл сайын ТЖК отырыстарында Шығыс Қазақстан облысының сейсмикалық қауіпсіздігі саласындағы проблемалық мәселелерге назар аударды.

Облыстық Төтенше жағдайлар департаменті жанында Сейсмология институты жұмыс істейді. Бұл институт "Қазіргі заманғы ғылыми-әдістемелік негізде Қазақстанның облыстары мен қалалары аумақтарының сейсмикалық қауіптілігін бағалау" бойынша ғылыми зерттеу жүргізіп жатыр. Соның шеңберінде елдің сейсмикалық қауіпті өңірлері үшін, оның ішінде Шығыс Қазақстан облысы үшін сейсмикалық аудандастыру карталарының жиынтығын әзірлеу көзделген.

Қазір сейсмикалық станциялар желісін құру жоспары жасалуда, сол бойынша аймақта сейсмодатчиктер орнатылады. Бүгінгі күні "Сейсмология институты" ЖШС жұмыс тобы Шығыс Қазақстан облысы бойынша кең жолақты сейсмодатчиктерді 5 бақылау станциясын және Өскемен қаласы бойынша күшті қозғалыстарды 5 бақылау станциясын орнататын орынды таңдау бойынша жұмыс жүргізді, бұл өз кезегінде ШҚО аумағын егжей-тегжейлі сейсмикалық аудандастыру және Өскемен қаласының сейсмикалық шағын аудандастыру карталарын әзірлеуге мүмкіндік береді.

- Елдің шығысы – минералдарға өте бай аймақ. Мұнда мырыш, қорғасын, мыс, күміс, алтын, темір, күкірт, сынап және қалайы сияқты қазбалардың отызға жуық түрі өндіріледі. Цехтар мен өндірістердегі қауіпсіздік жағдайын қалай басқарасыздар?

- Өндірістегі еңбек қызметі – қауіптілігі жоғары орын. Өйткені қазіргі заманғы өндіріс көптеген қауіпті техникалық құрылғылармен, химиялық заттарды қолданумен, жоғары температураның әсерімен және басқа да қауіпті өндірістік факторлармен байланысты. Өндірістік апатты, жарақат пен жазатайым оқиғаларды талдау барысында мұндай жағдайға қауіпсіздік талаптарын сақтамау, адамның қауіпті өндірістік факторларды және олардан қорғану әдістерін білмеуі себеп болатынын көрсетеді.

Өнеркәсіптік қауіпсіздік – бұл жеке және заңды тұлғалардың, қоршаған ортаның қауіпті өндірістік факторлардың зиянды әсерінен қорғалуының жай-күйі, Қазақстан Республикасының техникалық регламенттерінде, өнеркәсіптік қауіпсіздікті қамтамасыз ету қағидаларында, нұсқаулықтарында және өзге де нормативтік құқықтық актілерінде белгіленген өнеркәсіптік қауіпсіздік талаптарын сақтауға бағытталған.

Өнеркәсіптік қауіпсіздік саласындағы мемлекеттік қадағалау өндірістегі қауіпсіздік жағдайын бақылаудың негізгі құралы болып табылады. Дәл осы бағытта ҚР ТЖМ өнеркәсіптік қауіпсіздік комитетінің ШҚО бойынша департаментінің инспекторлық құрамы жұмыс істеуде. Негізгі мақсаты –  қауіпті өндірістік объектілерде қауіпсіздікті қамтамасыз ету, жарақаттану мен апаттылықты төмендету бойынша жұмыстарды ұйымдастыру.

Сондай-ақ өндірістегі қауіпсіздікті жүзеге асырудағы маңызды бағыт өндірістік бақылау болып табылады. Өнеркәсіптік қауіпсіздік саласындағы өндірістік бақылауды қауіпті өндірістік объектілерді пайдаланатын ұйымдарда өндірістік бақылау қызметінің лауазымды адамдары қауіпті өндірістік факторлардың қызметкерлерге, төтенше жағдай таралатын есепті аймаққа жататын халыққа, қоршаған ортаға зиянды әсерінің тәуекелін барынша ықтимал төмендету мақсатында жүзеге асырады.

- Космомониторинг деген не? Өрт қауіпсіздігін ұйымдастыруға оның көмегі бар ма?

- Космомониторинг дегеніміз – жер-аймақты ғарыштан түсірілген суреттер арқылы бақылау. Қазір мұны қолданатын сала көбейді. Солардың бірі – ауыл шаруашылығы. Егіндік пен шабындық, жайылым жердің масштабын анықтауға, жер телімін есептеуге қолданады.

Қазіргі кезде бұл тәжірибені төтенше жағдайлар қызметі де қолдана бастады. Әсіресе, дала өртінің алдын алуға көмектеседі. Жазда өрт қауіпті кезеңі басталады. Содан бері өрт сөндірушілер дала өртін сөндіруге 200 рет аттанған екен. 5 мың гектарға жуық алаңның өртін өшірген.

Дала мен орман өртінің пайда болуына – елдің отты тұтату мен өшіру қауіпсіздігін білмеуі не немқұрайлы қарауы.

Өрт болған аймақты бастапқы кезеңде бақылау үшін ШҚО ТЖД құтқарушылары космомониторингті пайдаланады. "Geosat" ЖШС-мен жасалған шарт термоточкалар бойынша деректерді алуға мүмкіндік береді. Бүгінгі таңда ғарыштық технологиялардың көмегімен құтқарушылар өрттің таралуын уақытында анықтап, алдын алды. 2021 жылдың 11 сәуірінен бастап, аймақта өрт қауіпті кезең басталған кезде 368 жылу нүктесі тіркелді. Олар ШҚО ТЖД Өрт сөндіру бөлімшелерімен жедел пысықталды және өрттің одан әрі таралуына жол бермеді. Заманауи мамандандырылған бағдарламалық қамтамасыз етудің көмегімен деректерді жедел қабылдау және сақтау жүргізіледі.

- Жазда Риддерде алып өрт болғаны белгілі. Бүкіл ел табанынан тік тұрды. Зиян да аз болмады. Осындай үлкен өрттің алдында болу үшін не істеу керек?

- Ең алдымен, тұрғындардың өзі жауапты болуы тиіс. От ойнайтын нәрсе емес. От бар жерде қауіп бар. Сондықтан оған абай болыңыз. Екіншіден, қоршаған ортаға деген қамқорлық аса қажет. Далада, орманда өрт болғанда, немкетті қалуға жол жоқ. Орман өртін анықтаудың жолы оңай. Қалың, тұман түстес түтін, жалынның иісі, құс пен жануардың жаппай шулауы не бір бағытқа қарай ұшуы, түнде өрт көрінсе – осының бәрі қалың өрттің көрінісі.

Егер сіз орман өрті аймағында болсаңыз, мына әрекетті істеген жөн:

- егер сіз өрт шыққан орманда болсаңыз, онда желдің бағытын және оттың таралуын анықтаңыз;

- қауіпті аймақтан тек өрттің таралуы бойымен шығыңыз;

- оттың алдыңғы жағымен жүгіріңіз; орман өртін басып озбаңыз; оттегінің жетіспеушілігін жеңу үшін жерге еңкейіңіз;

- дымқыл орамал немесе суланған киім арқылы дем алыңыз;

- егер өрттен құтылу мүмкін болмаса, су қоймасына кіріңіз немесе дымқыл киіммен жауып, жақын жердегі су қоймасына кіріңіз.

Өрт аймағынан шыққаннан кейін өрт сөндіру қызметіне 101 телефоны немесе 112 телефоны бойынша өрттің орны, мөлшері және сипаты туралы хабарлаңыз.

Ормандағы кішігірім өртті қауіпсіз сөндіру ережелері:

- түтіннің иісін сезіп, нені және қайда жағатынын анықтаңыз, кішігірім өртті сөндіру туралы шешім қабылдап, елді мекенге көмек сұраңыз;

- төменгі шағын өрттердің жалынын қатты ағаш бұтақтарымен Жалындап, сумен толтырып, дымқыл топырақпен жауып, аяғыңызбен таптап тастауға болады. Шымтезек өрттері жанып жатқан шымтезекті сумен құйып қазып сөндіреді.

- өрт сөндіру кезінде сақ болыңыз, жолдар мен соқпақтардан алыс кетпеңіз, басқа қатысушыларды назардан тыс қалдырмаңыз, олармен визуалды және дыбыстық байланысты сақтаңыз.

- Биыл құрғақшылықтың кесірінен өрт пайда болуы фактісі тіркелді ме?

- 2021 жылдың өткен кезеңінде облыс аумағында 1 дала өрті тіркелді. Бұл өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 4 есе аз (2020 жылы – 5 өрт) 45 га алаңда, бұл өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 82 есе аз (2020 жылы – 3690 га).

Сонымен қатар, 200 дала жануы тіркелді, бұл өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 1,9 есе аз (2020 жылы – 386 жануы).

Өрт қауіпті кезеңде өрт қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін келесі профилактикалық жұмыстар ұйымдастырылды, атап айтқанда:

- 384 адамнан тұратын 69 бірлескен мобильді топ құрылды (азаматтық қорғау күштері, жергілікті полиция қызметі, орман мекемелері және ЖАО қатарынан);

- мобильді топтармен 1157 рейдтік іс-шара өткізілді;

Жүргізілген рейдтер нәтижесінде өрт қауіпсіздігі талаптарын бұзған 261 адам анықталды. ШҚО ТЖД мобильді топтар құрамында ҚР ӘҚБК 336-бабы "өнеркәсіптік және тұрмыстық қалдықтарды жинау және жағу кезінде атмосфералық ауаны қорғау және өрт қауіпсіздігі талаптарын сақтамау" бойынша 257 әкімшілік материал және ҚР ӘҚБК 410-бабының 1-бөлігі бойынша 4 материал қозғалды және қаралды.

- Кейде тұрғындар құтқарушыларды болмашы жайтқа шақырып жатады. Үйге жарқанат кіріп кетсе де, құтқарушы жақыратындар бар. Сіздің ойыңызша, мұндай шақыртулар қаншалық дұрыс?

- Әрине, мұндай оқиғаны төтенше деп атауға болмайды әрі адам өміріне қауіп төндіретін жайт емес. Тұрғындардан жануардан қорыққандықтан, құтқарушыларды шақырып жатады. Кейде ырымшылдығы да себеп. Алайда бұлар құтқарушылардың міндетіне кірмейді. Сондықтан мұндай тұрғындарға көмекті көршілері мен жақын адамдарынан сұраса деген өтініш бар. Егер оған көнбесе, онда 112 құтқару қызметіне хабарласуға болады.  

- Жануарларды құтқарасыздар ма? Оның қиындығы неде?

- Иә, әрине. Биыл құтқарушылар жануарды құтқару бойынша 111 шақырту алған екен. Сиыр мен жылқы сазға батып қалады. Ит пен мысық шұңқырға, жертөлеге түсіп кететін жайттар аз емес. Құтқарылатын жануардың 80 пайызы – мысық пен марғау.

Қиындық баршылық, әрине. Жануар түсіп кеткен шұңқыр мен құдықтың тереңдігі мен диаметріне байланысты бәрі. Құтқарушылар түсе алмауы мүмкін. Жануарлар да адамнан қорқып, ары қашуы мүмкін не агрессия танытады. Сондықтан ол үшін кинологтарды шақырамыз. Итпен жүріп құтқару операциясын жүргізетініміз аз емес.

- Үй иесі қауіпсіздік ережелерін сақтамағаны үшін айыппұл төлей ме?

- Иә, төлеуі мүмкін. Ағымдағы жылдың басынан бастап ШҚО ТЖД қызметкерлері өрт қауіпсіздігі талаптарын бұзғаны үшін өртке жол берген кінәлі тұлғаларға қатысты 722 әкімшілік жаза қолданды.

Өрттің пайда болудың негізгі себептерінің бірі – бұл немқұрайлылық. Жыл басынан бері облыс аумағында 862 өрт тіркелді. Өрттің басым бөлігі тұрғын үй секторында (539 өрт) орын алады. Яғни, тұрғындардың абайсыздығы себеп. Электр жабдықтарын монтаждау және техникалық пайдалану ережелерін бұзу және пешті орнату және пайдалану кезінде өрт қауіпсіздігі ережелерін бұзу – осының бәрі өртке әкеледі.

Тұрғын үй секторында мемлекеттік өрт бақылауы жүзеге асырылмайтынын атап өту қажет. Өрт қауіпсіздігіне азаматтар біздің ұсыныстарымызды және жеке санамызды сақтаған жағдайда ғана қол жеткізіледі.

Тұрмыста өрт қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында мынадай талаптарды сақтау қажет:

  - пәтерден шыққан кезде барлық электр құралдарын міндетті түрде ажыратыңыз;

  - қосулы тұрған электр құралдарының жанына жанғыш заттар мен материалдарды қоймаңыз;

  - оқшаулағышы бүлінген электр сымдарын пайдалануға және жанғыш негізде монтаж жүргізуге тыйым салынады.

  - үйде жасалған электр жылыту құралын пайдалануға тыйым салынады.

  - қосылған жылытқышта заттар мен басқа да жанғыш материалдарды кептіруге рұқсат етілмейді.

  - түнде электр қыздырғыш аспабын қосуға тыйым салынады.

  - зақымдалған электр розеткалары мен шанышқыларды пайдалануға тыйым салынады.

Елімізде жолдан, далада, орман ішінде адасып кететіндер көп. Адаспас үшін не істеу керек? Кеңес айтыңызшы...

- Адасудан сақтанудың жолы көп. Әрі қарапайым.

1. Жолға шығарда жақындарыңызға қайда бара жатқаныңызды айтып кетіңіз.

2. Бейтаныс жерде жалғыз сапарға шығуға болмайды.

3. Жолға телефонның қуатын толтырып алыңыз. Оған GPS-навигатор орнатыңыз. Смартфонды зарядтауға арналған портативті батарея, компас, тамақ пен сусын, жылы заттар, сіріңкелер, жарықтандыру құрылғысын салып алыңыз.

4. Өзіңіз үшін бастапқы орынды компаспен белгілеңіз, сонымен қатар күн сіздің қай жағыңызда және шамамен бір бағытта қозғалыңыз, күн әрқашан сіздің бір жағыңызда болуын бақылаңыз, орманда хаотикалық қозғалудан аулақ болыңыз!

5. Жүріп бара жатып, белгі тастап кеткеніңіз өзіңізге жақсы. Қайтарда адаспайсыз.

6. Жерді суретке түсіріп алыңыз.

7. Түнде бейтаныс жерде қалуға болмайды.

8. Желді, қалың және батпақты жерлерден аулақ болыңыз!

Ал адасқан жағдайда мынаны ескеріңіз:

1. Үрейге берілмеңіз. Салқынқандылық таныту қажет. Қолдан келгенше дауыстап сөйлеңіз.

2. Күнге қарама-қарсы жүріп, жолды табуға тырысыңыз. Компас болса, бастапқы бағытты табуға тырысу қажет.  

3. Жол бойы белгі қалдырсаңыз, соны табыңыз.

4. Егер сіз ымырт түсіп қалсаңыз, тегіс және биік орынды таңдап, басқалардың назарын аудару үшін от жағуға болады.

- Сұхбатыңызға рақмет! Ісіңіз нәтижелі болсын!