Рейхстагқа ту тіккен Рақымжан
Мақала қазақтың көрнекті қоғам қайраткері, жазушы Кәкімжан Қазыбаевтың "Отпен жазылған өмірбаян" повесі желісі бойынша дайындалды. Ол Рақымжан Қошқарбаевтың ерлігін танытқан тұлға.
Ұлы Отан соғысында Рейхстагқа Жеңіс туын тіккен қазақ Рақымжан Қошқарбаев екені бүгін күллі жұртқа аян. Бірақ мұны кезінде КСРО саясаты мойындағысы келмеді. Сондықтан болар көпке дейін Рейхстагқа ту тіккен тұңғыш батырлар деп Егоров пен Кантарияны дәріптеп келді. Рақымжан Қошқарбаевтың жеңіс туын алғаш болып тіккенін белгілі жазушы Кәкімжан Қазыбайұлы Бауыржан Момышұлының 1958 жылғы тапсырмасы бойынша зерттеп дәлелдеді. Берлинде алғаш болып ерлік көрсеткен қазақ батыры екенін жазып дәріптеді.
Деректің барлығын жинақтаған Кәкімжан Қазыбайұлы Мәскеуге дейін сабылған. Рақымжан ерлігін марапаттау үшін белгілі қаламгерлер жазушылар мен өнер қайраткерлерінің, Кеңес Одағының батыры атанған азаматтардың, Еңбек ерлерінің қолы қойылған анықтамалар дайындап биліктегі басшыларға жеткізуді қолға алған. Бұл бастама Қазақ ССР Жоғарғы Советі Президиумының төрағасы Жұмабай Тәшеновке жетеді. Бұл істі жүзеге асыруға құлықты болған ол Кәкең дайындаған құжаттарды көтеріп Мәскеудегі маршал И.Коневтің алдына барады. Бірақ бұл істің арты дауға ұласып, Рақымжан мәселесі шетке ысырылып, соңында нәтижесіз, жүзеге аспай қалады.
Деректің барлығын жинақтаған Кәкімжан Қазыбайұлы Мәскеуге дейін сабылған. Рақымжан ерлігін марапаттау үшін белгілі қаламгерлер жазушылар мен өнер қайраткерлерінің, Кеңес Одағының батыры атанған азаматтардың, Еңбек ерлерінің қолы қойылған анықтамалар дайындап биліктегі басшыларға жеткізуді қолға алған. Бұл бастама Қазақ ССР Жоғарғы Советі Президиумының төрағасы Жұмабай Тәшеновке жетеді. Бұл істі жүзеге асыруға құлықты болған ол Кәкең дайындаған құжаттарды көтеріп Мәскеудегі маршал И.Коневтің алдына барады. Бірақ бұл істің арты дауға ұласып, Рақымжан мәселесі шетке ысырылып, соңында нәтижесіз, жүзеге аспай қалады.
Кәкімжан Қазыбаев пен Рақымжан Қошқарбаев
Рақымжан Қошқарбаевтың Рейхстагқа қалай ту тіккені туралы жазушы Кәкімжан Қазыбайұлы «Отпен жазылған өмірбаян» атты повесть жазып қалдырды. Назарларыңызға осы шығарманы тарау-тарау бойынша ұсынамыз. Аталған шығармада Рақымжан Қошқарбаевтың 1945 жылдың қаңтар айынан бастап майдандағы 5 айлық өмірі, ерлігі, сәуірдің 30-ы күні от пен судың арасында Рейхстагқа жетіп, қалай ту тіккені туралы егжей-тегжейлі баяндалады. Біз осы повесть желісі бойынша Рақымжанның ерлік жолына бір үңілсек.
...Бұл 1945 жылғы январь айының бас кезі болатын. Варшаваға жақын қалың орман арасында үлкен қол жатыр. Белорус майданының тегеурінді 3-інші армиясының 79-ыншы атқыштар корпусына қарайтын 150-інші Идрицк дивизиясына жаңа күш келіп қосылды. Ылғи өрімдей жастар. Шамасы 19-24-25 жылы туғандар. Аз күн ішінде олар дивизия тарихымен танысып үлгерді.
Жаңа келген жас офицерлер өз бөлімшелерімен соғыстың алуан түрлі өнерін үйренуде. Орман жанындағы өзеннен сан қилы әдіспен өткізеді. Судан өту тәсіліне ерекше ден қояды.
Жаңа келген жас офицерлер өз бөлімшелерімен соғыстың алуан түрлі өнерін үйренуде. Орман жанындағы өзеннен сан қилы әдіспен өткізеді. Судан өту тәсіліне ерекше ден қояды.
Фашизмнің бұдан былайғы соғыста Совет Одағына қарсы әлі 3 миллион 100 мың адам, 28 500 зеңбірек пен миномет, 3950 танк пен штурм зеңбірегін, 1960 соғыс самолетін дайындап отырғанын қалың әскер қауымы білген жоқ-ты. Мұның сыртында резервінде 2 миллионнан астам адам, 2700 зеңбірек, 1090 танк пен 930 соғыс самолеті бар еді.
Комбат еңкіштеу келген егде адам. Әрқашан өзін сабырлы ұстайды. Солдаттар өзін «біздің батька» дейді екен. Талай шайқасты көріп, оқ-дәрі исі сіңіп болған адам. Қысқа да нық сөзінде әскери мол білім жатыр. Жас офицердің бәрімен жеке-жеке танысты.
– Майданға тұңғыш кіргелі тұрсың ғой?
– Иә, солай, жолдас комбат!
Рахымжан өзінше тақ-тақ жауап бергісі келеді. Өйткені әскер тілі қысқа, әскер тілі тұжырымды.
– Семьяң бар ма?
– Жоқ, салтпын.
Комбат үнсіз отырып қалды. Ой құшағында: «Он екіде бір гүлі ашылмаған қыршын. Міне, от аузында. От болғанда қандай! Ертең 14 январьда бүкіл майдан шабуылға көтеріледі».
– Майданға тұңғыш кіргелі тұрсың ғой?
– Иә, солай, жолдас комбат!
Рахымжан өзінше тақ-тақ жауап бергісі келеді. Өйткені әскер тілі қысқа, әскер тілі тұжырымды.
– Семьяң бар ма?
– Жоқ, салтпын.
Комбат үнсіз отырып қалды. Ой құшағында: «Он екіде бір гүлі ашылмаған қыршын. Міне, от аузында. От болғанда қандай! Ертең 14 январьда бүкіл майдан шабуылға көтеріледі».
Үлкен ағынды өзеннің бойына келді. Бұл – Висла. Совет әскерін бұдан ары өткізбейміз деп Гитлер сан жар салған Висла – осы.
Жау екі күн бойғы апат соққыдан есін жия алмай қалса керек. Қаланы тастап қашты. Екінші эшелондағылар шайқас күткен еді. Жоқ, 150-інші дивизия Варшаваның көшесімен жүріп өтті. Таң біліне Вислаға ілінген әскери бөлімше қас қарая қаланың шетінен шықты.
Қала деп айту қиын. Үй орнында – үйінді, көше орнында – қазан шұқыр, ауа орнында – түтін, әлі басылмаған өрт жалыны тамақты қырнайды. Биік үйлердің сойдиған қадалары сұрапыл соғыстың үрейлі ескерткішіндей. Мынау үйлер бір кезде адамға пана болса, енді мола сияқты.
...18 январьда 150-інші дивизия бірінші эшелонға шықты. Бұлардың алдында енді тек жау ғана бар. Варшава 100–150 километр кейінде қалды. Ұсақ-түйек атыстан басқа елеулі қарсылық әлі ұшырай қойған жоқ.
Қала деп айту қиын. Үй орнында – үйінді, көше орнында – қазан шұқыр, ауа орнында – түтін, әлі басылмаған өрт жалыны тамақты қырнайды. Биік үйлердің сойдиған қадалары сұрапыл соғыстың үрейлі ескерткішіндей. Мынау үйлер бір кезде адамға пана болса, енді мола сияқты.
...18 январьда 150-інші дивизия бірінші эшелонға шықты. Бұлардың алдында енді тек жау ғана бар. Варшава 100–150 километр кейінде қалды. Ұсақ-түйек атыстан басқа елеулі қарсылық әлі ұшырай қойған жоқ.
Варшава, 1945 ж.
Жау екі күн бойғы апат соққыдан есін жия алмай қалса керек. Қаланы тастап қашты. Екінші эшелондағылар шайқас күткен еді. Жоқ, 150-інші дивизия Варшаваның көшесімен жүріп өтті. Таң біліне Вислаға ілінген әскери бөлімше қас қарая қаланың шетінен шықты.
Фото: Генри Кобб
Варшава, 1945 ж.
Қала деп айту қиын. Үй орнында – үйінді, көше орнында – қазан шұқыр, ауа орнында – түтін, әлі басылмаған өрт жалыны тамақты қырнайды. Биік үйлердің сойдиған қадалары сұрапыл соғыстың үрейлі ескерткішіндей. Мынау үйлер бір кезде адамға пана болса, енді мола сияқты.
Фото: Edward Falkows
Фото: Edward Falkows
Варшава, 1945 ж.
...18 январьда 150-інші дивизия бірінші эшелонға шықты. Бұлардың алдында енді тек жау ғана бар. Варшава 100–150 километр кейінде қалды. Ұсақ-түйек атыстан басқа елеулі қарсылық әлі ұшырай қойған жоқ.
Фото: regnum.ru
Фото: regnum.ru
Берлинге қарай асыға ұмтылған қолды күрт солтүстікке қарай бұру алғашында жұрттың көбіне түсініксіз болды. Рахымжан да бұны түсінген жоқ. Бірақ әскер тәртібінде «неге» деп сұрамайды. Бұйырылды – бітті. 150-інші дивизия қарлы-жаңбыр аралас сылқылдақ жолмен ұзақ сапардан соң күшті қарсылыққа тап болды.
– Неміс!
Бұзылған үйді қалқалап баспалап келе жатқан үш автоматшы көрінді. Попов пулеметіне жармаса кетті. Қағып түсіретін жерде.
– Атпа!
Рахымжан Гончаровқа, Поповқа, тағы екі солдатқа артымнан жүр деп ымдады.
– Мына жырамен айналып, артынан шығайық. Күні бойғы даусыңды естіп, өзіңмен таң алдында оңашада таныспақшы болған ғой.
Сыбырлап қана сөйлеседі. Рахымжан Поповтың мұндай қалжыңды сүйетінін біледі. Жасында тентек болған екен. Ақырып-зекірсе қыржиып қалады. Қыбын тауып сөйлессең, тау қопарады. Әр солдаттың қыры Рахымжанға әбден аян.
Немістер оң жақпен айналғанда, бұлар сол жақпен артына шықты. Олар үшеу, бұлар бесеу. Сығалап қарап жатыр. Бәрі де Попов секілді өңкиген дәу екен. Кездесетін қылта анау.
– Халт! Ханде хок!
Бұл дауыс қатты да шыққан жоқ. Немістер тап желкелерінен кезеніп тұрған бесеуді көрді. Автоматтарын тастап-тастап, қолдарын көтерді. Айдап комбатқа әкелді. Тұтқындарды Рахымжан Поповпен бірге өзі айдап келді.
– Иә, лейтенант, алғашқы олжаң ба? Қайырлы болсын.
Бұзылған үйді қалқалап баспалап келе жатқан үш автоматшы көрінді. Попов пулеметіне жармаса кетті. Қағып түсіретін жерде.
– Атпа!
Рахымжан Гончаровқа, Поповқа, тағы екі солдатқа артымнан жүр деп ымдады.
– Мына жырамен айналып, артынан шығайық. Күні бойғы даусыңды естіп, өзіңмен таң алдында оңашада таныспақшы болған ғой.
Сыбырлап қана сөйлеседі. Рахымжан Поповтың мұндай қалжыңды сүйетінін біледі. Жасында тентек болған екен. Ақырып-зекірсе қыржиып қалады. Қыбын тауып сөйлессең, тау қопарады. Әр солдаттың қыры Рахымжанға әбден аян.
Немістер оң жақпен айналғанда, бұлар сол жақпен артына шықты. Олар үшеу, бұлар бесеу. Сығалап қарап жатыр. Бәрі де Попов секілді өңкиген дәу екен. Кездесетін қылта анау.
– Халт! Ханде хок!
Бұл дауыс қатты да шыққан жоқ. Немістер тап желкелерінен кезеніп тұрған бесеуді көрді. Автоматтарын тастап-тастап, қолдарын көтерді. Айдап комбатқа әкелді. Тұтқындарды Рахымжан Поповпен бірге өзі айдап келді.
– Иә, лейтенант, алғашқы олжаң ба? Қайырлы болсын.
Цыцау деревнясы. Теңіздің жағасында. Бұйра толқын соғыс алаңындай тулап жатыр. Бекініп алған матростар. Үш күн болды, маңайлатпайды. Жері де төбелі-жоталы. Қорғанысқа қолайлы-ақ. 674-полктың бірінші батальонының алдында осы деревняны алу міндеті қойылды. Өздері бұған дейін көрмеген әскер түрімен – теңізшілермен шайқасуға тура келді. Бәрі жап-жас, алып денелі, беттері үйткен шошқаның етіндей қып-қызыл немістер. Осы арада өздерінің құрбандыққа қалғанын білетін секілді. Қимылдары солай, бәрібір өлім.
Таң ата екі рота сырттан, бір рота іштен шабуылға көтерілді. Қарсылық қатты. Мұндай қоршауда әдетте берілгеннен басқа амал болмайды. Бірақ қаруын тастап, қолын көтерген біреу жоқ, жанталаса шайқасуда. Жаннан безгендер десе, жаннан безгендер екен. Бәрі қырылды. Батальон бөлімшелері бір-бірімен тоғысты.
Осы шайқастан кейін дивизия командирінің 674-інші полкке келуі тегін емес-ті. Ол Шнайдемюль қаласы мен Вотшфинзе маңындағы ұрыстарда ерлік көрсеткен офицерлер мен солдаттарға СССР Жоғарғы Советі Президиумының атынан наградалар тапсырды. Батальон командирі Твердохлеб Қызыл Ту орденін, рота командирі Батраков, Атаев, взвод командирі Қошқарбаев ІІІ дәрежелі Отан соғысы орденін алды. Ал Зотов, Исажанов, Мұсылманқұлов, Рысымбетов сынды қаһармандар өз наградаларын көре алмай кетті.
Ең қуаныштысы осы Витшвинзе көлінің маңындағы жеңісі үшін 150-інші дивизия ІІІ дәрежелі Кутузов орденімен наградталды. Бұл дивизия тарихына қосылған тағы бір жарқын бет еді.
Осы шайқастан кейін дивизия командирінің 674-інші полкке келуі тегін емес-ті. Ол Шнайдемюль қаласы мен Вотшфинзе маңындағы ұрыстарда ерлік көрсеткен офицерлер мен солдаттарға СССР Жоғарғы Советі Президиумының атынан наградалар тапсырды. Батальон командирі Твердохлеб Қызыл Ту орденін, рота командирі Батраков, Атаев, взвод командирі Қошқарбаев ІІІ дәрежелі Отан соғысы орденін алды. Ал Зотов, Исажанов, Мұсылманқұлов, Рысымбетов сынды қаһармандар өз наградаларын көре алмай кетті.
Ең қуаныштысы осы Витшвинзе көлінің маңындағы жеңісі үшін 150-інші дивизия ІІІ дәрежелі Кутузов орденімен наградталды. Бұл дивизия тарихына қосылған тағы бір жарқын бет еді.
Одер! Асау Одер, ағынды Одер, қанды Одер.
Арнасынан асып жатыр, тасып жатыр. Қап-қара боп лайланған суы да өте сұсты. Немістердің шулатып жүрген үлкен бекінісінің шеті осы.
Түн. Өткел бермес Одердің шығыс жағалауында жер қайысады. Қаптаған адам, самсаған техникадан таяқ тастар жер жоқ. Соның өзінде ызың еткен шыбын даусы естілмейді. Бүкіл тіршілік демін ішінен алып тұрғандай.
Фото иесі белгісіз
Арнасынан асып жатыр, тасып жатыр. Қап-қара боп лайланған суы да өте сұсты. Немістердің шулатып жүрген үлкен бекінісінің шеті осы.
Түн. Өткел бермес Одердің шығыс жағалауында жер қайысады. Қаптаған адам, самсаған техникадан таяқ тастар жер жоқ. Соның өзінде ызың еткен шыбын даусы естілмейді. Бүкіл тіршілік демін ішінен алып тұрғандай.
Фото иесі белгісіз
Түні бойы Одердің үсті от ойнағына айналды. Біздің артиллерия жаудың екінші бекінісін нысанаға алды. Бірінші бекіністің жағдайы қандай, күш қанша – белгісіз. Артиллерия ойнаған сайын жағада жатқан жасақ өзеннен өтуге лап қояды. Өстіп үзіп-жұлқып жүріп таң ата батыс жағалауға талай әскер жиналды. Құрбандық та, үлкен шабуылды бастайтын құрмет те осылардікі.
Таң атуға таянған кезде Алексей Семенович Твердохлеб Рахымжанды шақырып алды.
– Сен жарық болмай тұрып, взводыңмен жаудың сол жақ қанатын айналып, екінші траншеясының ту сыртына шық. Біз шыдасақ, бүкіл дивизия Одерден өтіп болады. Бірақ негізгі күшіміз шабуылға шыққанша үн шығармаңдар. Сақ жатыңдар. Біз көтерілген сәтте ғана атой салыңдар.
– Мақұл, жолдас капитан!
Бәрі комбаттың айтқанындай істелді...
– Сен жарық болмай тұрып, взводыңмен жаудың сол жақ қанатын айналып, екінші траншеясының ту сыртына шық. Біз шыдасақ, бүкіл дивизия Одерден өтіп болады. Бірақ негізгі күшіміз шабуылға шыққанша үн шығармаңдар. Сақ жатыңдар. Біз көтерілген сәтте ғана атой салыңдар.
– Мақұл, жолдас капитан!
Бәрі комбаттың айтқанындай істелді...
Жау да аңдып жатыр екен. Дүрсе қоя берді. Осы сәтте дұшпанның ту сыртынан «уралаған» оқыс дауыс шықты. Бұл атой салған Қошқарбаевтың взводы еді. Фашистер абыржып қалды. Желкесінен шүйліккендер зәресін алып жіберсе керек. «Тәуекел түбі жел қайық, өтесің де кетесің». Бұған таң алдында батальондағылар шексіз қуанды.
Бірнеше күнгі дамылсыз шабуылдың шаршатқанын Рахымжан енді сезді. Түрегеп отырса да, мамық төсектегідей тәтті ұйқыға кетеді. Сағынғаннан ба, ауылы түсіне кірді. Әжесі Әлман бір таба нанды қолына беріп, хош айтып жылап тұр. Тура әскерге кетердегі көрген жайы.
– Жетімегім, шеше деп шеше қызығын көрмедің. Әке деп әке қызығын көрген жоқсың. Мә, дәм татшы қолымнан.
Оянып кетті. Түсінде көрген әже көп нәрсені еске түсірді. Анасынан жастай айырылған-ды, өгей шеше тәрбиесі, әкесінің ұсталғаны, детдомда болғаны... Өскен ауылдың бүгінгі халі де бір сәт көз алдына елестеп кетті. Жауып тұрған оқ болмағанмен, одан да ауыр халді ағайындар жазбады ма.
– Жетімегім, шеше деп шеше қызығын көрмедің. Әке деп әке қызығын көрген жоқсың. Мә, дәм татшы қолымнан.
Оянып кетті. Түсінде көрген әже көп нәрсені еске түсірді. Анасынан жастай айырылған-ды, өгей шеше тәрбиесі, әкесінің ұсталғаны, детдомда болғаны... Өскен ауылдың бүгінгі халі де бір сәт көз алдына елестеп кетті. Жауып тұрған оқ болмағанмен, одан да ауыр халді ағайындар жазбады ма.
Рахымжан взводты демалуға әдеттегіден ерте жатқызған. Қанша ұйықтағанын білмейді. Бір кезде шошып оянды. Өңі ме, түсі ме? Айналасы қып-қызыл. Жер де от, көк те от. Көк күмбезіне қуатты оттан қатар-қатар уық ұстаған секілді көз аштырмас жарық саусақтың саласындай самсап көкке қадалып қалған. Жер шайқалып тұрғандай көрінеді. Шошып кетті, иегі өз-өзінен сақ-сақ етеді. Сасқанынан қос қолдап ұстай алды. Болар емес, кәдімгі атуға қойған пулеметтей сақылдайды. Мұндай сұмдықты кім көрген.
Орнынан атып тұрды. Сел қаптап бара жатыр. Адам селі. Ешбір қамал тоқтата алмас күш қозғалыпты. Жолдағының бәрін тып-типыл етер сеңдей жылжып барады. Взвод та шабуылға көтерілді.
– Ал, бауырым, басталды деген осы! – деді біреу таза қазақ тілінде. Рахымжан жалт қараса, капитан Бегалы Байболатов екен. Ол тың күшпен келген артиллерист офицердің бірі болатын.
– Япыр-ай, мұншама күш дивизияға қайдан келді?
– Бүкіл І Белорус майданы Берлинге шабуылға шықты. Берлинге! Фашистер ордасы бұл жерден жетпіс-ақ километр.
Орнынан атып тұрды. Сел қаптап бара жатыр. Адам селі. Ешбір қамал тоқтата алмас күш қозғалыпты. Жолдағының бәрін тып-типыл етер сеңдей жылжып барады. Взвод та шабуылға көтерілді.
– Ал, бауырым, басталды деген осы! – деді біреу таза қазақ тілінде. Рахымжан жалт қараса, капитан Бегалы Байболатов екен. Ол тың күшпен келген артиллерист офицердің бірі болатын.
– Япыр-ай, мұншама күш дивизияға қайдан келді?
– Бүкіл І Белорус майданы Берлинге шабуылға шықты. Берлинге! Фашистер ордасы бұл жерден жетпіс-ақ километр.
...Берлинге жеткенге дейінгі бес күн. Қандай ауыр болды десеңізші. Фашистер бекіністі мықтап-ақ жасаған екен. І Белорус майданының алғашқы қарқыны едәуір тежелді. Қанды ордаға жету мерзімі кешеуілдеу қаупі туды. Ең бастысы – шабуыл қарқынын бәсеңдетпеу. Бар мүмкіндік-күш осыған жұмсалады.
21 апрель. Берлин көшесіне совет солдатының табаны тиді. Алғаш кірген генерал С.Переверткин басқарған 79-шы корпустың әскерлері, 150-інші дивизия осы корпуста. Аяр жаудың жанталаса қарсыласуына қарамастан, қаһарман армия жаналқымнан алып, оның тынысын тарылта түсті. Әрбір үй, әрбір этаж, терезенің әрбір көзі от бүркеді. Кескілескен айқас болмаған көше, алаң жоқ. Бәрібір совет солдатының ендігі екпінін тоқтату қиын еді.
Рахымжан бәрін көріп келеді. Соғыс оны тіпті есейтіп жіберді. Ендігі арманы – жеңіс сағатының соққанын өз көзімен көру. Бұл арман осы ұлы шабуылдағы әр солдаттың жүрегіне ұялағалы қашан! Берлинге кіргелі сол өрт сезім бәрін де асықтырғандай.
Рахымжан бәрін көріп келеді. Соғыс оны тіпті есейтіп жіберді. Ендігі арманы – жеңіс сағатының соққанын өз көзімен көру. Бұл арман осы ұлы шабуылдағы әр солдаттың жүрегіне ұялағалы қашан! Берлинге кіргелі сол өрт сезім бәрін де асықтырғандай.
Совет әскерлері Висладан өтісімен-ақ Гитлер Берлинді бекініске айналдырған-ды. Қаланың барлық тұрғынын қорғаныс ісіне жапты. Күніне 100 мыңдаған адамдарды айдап шығып бетондар құйғызды.
Не істеу керек? Түтін, ендігі жәрдем түтін ғана. Жау көзін байлаудың бір жолы. Лезде бүкіл канал бойына түтіннен шымылдық ұстағандай болды. Жауынгерлер лап қойды. Біреу тақтай салып, біреу рельс салып, біреу тіпті жүзіп өтіп жатыр. Арғы жағаға шыққандар үйлердің төменгі этаждарын бекініс етуде. Адам көруге шыдамайтын көрініс.
...Осы ауданда концлагерьдің қақпасы бұзылып, жылдар бойы қапа болған тұтқындар босатылды. Жақтары суалып, сүйектері арбиып-арбиып кетіпті. Құр сүлдері қалған. Шамалары келгендері азат етушілердің мойнына асылып, құшақтап жатыр. Жылайды, қуаныш жасы. Ішінде орыс та, поляк та, чех та, венгер де бар. Бір-ақ тілде сөйлейді. Жүрек тілімен, ыммен. Қару сұрайды, шабуылға шықпақшы. Кектерін қазандай қайнатқан жауға оқ атпақшы.
Ту тігу тапсырмасы!
Рахымжанның взводы «Гиммлер үйінің» жоғары этажында жүрген-ді. Әр терезе сұрғылт сүреңсіз биік үй жақтан секунд сайын от букетін қабылдайды.
– Сізді комбат шақырады, – деген хабар алды.
Давыдов Рахымжанға қасына жақындауды сұрады. Жаңағы елдің бәрі телмірген үй жақты саусағымен нұсқады да:
– Көрдің бе, рейхстаг! – деді.
Рахымжан біресе үйге, біресе комбатқа қарады. Васильченко күлімдеген күйі қайтер екен дегендей өзіне қадала қарап калған екен.
– Арман ғып жүрген рейхстагымыз осы ма?
– Иә, иә. Ендеше, сол рейхстагқа апарып ту тігу керек. Соны сізге тапсырамыз, жолдас лейтенант Қошқарбаев!
– Құп болады!
– Міне, полктен келген барлаушылар тобы. Бұлар да сізбен бірге аттанады. Яғни сізді, сіздегі туды қорғаушылар.
Ту да дайын болған екен. Васильченко Рахымжанның қолына берді де:
– Жолың болсын, Рахым! – деп бетінен сүйді. Рахымжанның бойын суық тер басып кетті. «Тура ажал аузына». Сәл босап, осы тұрғандардың бәрімен қоштасқандай болды.
– Сізді комбат шақырады, – деген хабар алды.
Давыдов Рахымжанға қасына жақындауды сұрады. Жаңағы елдің бәрі телмірген үй жақты саусағымен нұсқады да:
– Көрдің бе, рейхстаг! – деді.
Рахымжан біресе үйге, біресе комбатқа қарады. Васильченко күлімдеген күйі қайтер екен дегендей өзіне қадала қарап калған екен.
– Арман ғып жүрген рейхстагымыз осы ма?
– Иә, иә. Ендеше, сол рейхстагқа апарып ту тігу керек. Соны сізге тапсырамыз, жолдас лейтенант Қошқарбаев!
– Құп болады!
– Міне, полктен келген барлаушылар тобы. Бұлар да сізбен бірге аттанады. Яғни сізді, сіздегі туды қорғаушылар.
Ту да дайын болған екен. Васильченко Рахымжанның қолына берді де:
– Жолың болсын, Рахым! – деп бетінен сүйді. Рахымжанның бойын суық тер басып кетті. «Тура ажал аузына». Сәл босап, осы тұрғандардың бәрімен қоштасқандай болды.
От бұршағы бөлмені тағы бір соғып басыла қалған сәтте Рахымжан сыртқа қарай мысықша атылды. Ұмар-жұмар болып бір шұңқырға топ ете түсті. Аман секілді. Өзінің артынан тағы біреу келіп жығылғандай болды. Бірақ кейін қарауға мұрша жоқ. Адамды көріп қалған дұшпан пулемет оғымен қатты шүйлікті. Атыстың қаттылығы ма, әлде шынымен-ақ басқа ешкім шыға алмады ма, артынан басқа адам иісі аңғарылмады.
Ту тігу жөніндегі тапсырма Берлинге кіргелі аты шықкан 674-полктің өзінен, оның командирі, подполковник Плехадановтан шыққан-ды. Батальон командирі Давыдов пен политрук Васильченко Рахымжанға полк командирінің тапсырмасын орындауды аманат етті.
Із тастап ілгері жылжу керек. Кейін жылжу да – өлім. Өйткені ол – қорыққандық. Жаудың ең соңғы ұясына жеңіс жалауын тік деп жібергенде кейін жылжысаң... Одан масқара өлім бар ма! Кейін жылжығаннан гөрі мына алдында жатқан жауынгерлердей опат болғанның өзі жақсы. Осы ой ілгері сүйрейді.
Рахымжан өздерінен бұрын да көп жайсаңдардың рейхстагқа ұмтылғанын білді. Алдындағы үйдің рейхстаг екенін бірі білген, бірі білмеген.
Ауылда түнде мола қасынан өтуге қорқатын Рахымжан енді қалың өліктің, онда да бірі ақсиып, бірі быршиып, бірі тыржиып, бірі бүгіліп, бірі үгіліп жатқан өліктердің арасымен келеді. Соғыста адамның денесі өлімге үйреніп, өліп кетеді дейді ғой. Бұл сөздің де шындығы бар шығар, бірақ қанша үйренгенмен, тірінің аты тірі, өлік оған үрей туғызбай қоймайды. Рахымжан да майданда талай достарынан айырылып, талайын қолымен көмді. Бірақ мынадай қырғынды көрген жоқ. Соңғы шайқастың сойқаны. Тірі тұрып өлікті паналаудың аса азапты екенін тап осы арада сезді.
Өлімнен қорықпайтын адам жоқ. Қорықпау деген сол үрейлі сезімді жеңе білу!
Ауырмай сандырақтап отырған сәтте бір ой найзағайдай жарқ ете калды. Қойнындағы жалауды жұлып алды да, бұрышына: «674-інші полк, лейтенант Қошқарбаев, қызыл әскер Булатов» деп жазды.
– Дұрыс істедіңіз, жолдас лейтенант. Өлсек, ең болмаса қай жерге жеткенімізді білсін.
– Өлгенің не? Өлу үшін шықтық па? Ту тігу үшін емес пе?
Рахымжанның өз көңілі де алай-дүлей. Жаңағы айтқаны – көрсеткен офицерлік доңы.
– Дұрыс істедіңіз, жолдас лейтенант. Өлсек, ең болмаса қай жерге жеткенімізді білсін.
– Өлгенің не? Өлу үшін шықтық па? Ту тігу үшін емес пе?
Рахымжанның өз көңілі де алай-дүлей. Жаңағы айтқаны – көрсеткен офицерлік доңы.
Рейхстагқа Рахымжан Қошқарбаевпен бірге ту тігуге шыққан Григорий Булатов
Аспан айырылғандай үн естілді. Қоюланып келе жатқан қараңғылық жұтып қойғандай жоқ болды. Айнала жап-жарық боп кетті. Міне, ғаламат! Артиллерия рейхстагты мылжалап жатыр. Ине түссе табылғандай жарық.
– Григорий, қолайлы сәт, кеттік!
Қол ұстасып ұшып келеді. Көздеріне түк көрінбейді. Құлақтары да тарс бітелгендей. Бәрін ұмытты. Осы сәт бұл дүниеде өздерінің бар екенін де ұмытты. Әлден уақытта аяқтары баспалдаққа тиді. Жүгіріп келеді, өрлеп келеді. Шын ба, өтірік пе? Үйдің қабырғасы, үлкен де зілдей діңгектер. Жау ұясы. Соңғы ұясы... Қолдары қабырғаға тиді.
«Тірісің, тірісің!»
Жүректері осылай деп соғады. Бірақ одан да қатты тулатып тұрған бір жай бар. Сәл естерін жиды.
– Шық иығыма! Ал мына туды.
Осы сөздің естілуі-ақ мұң екен, Григорий ыршып Рахымжанның иығына шықты.
– Жолдас лейтенант, қадайтын жер жоқ!
– Суыр кірпішін. Міне, мына тұсың терезе.
Әлден уақытта Григорийдің:
– Все! – деген даусы естілді. Жерге қарғып түсті. Рахымжан екеуінің құшағының қалай айқаса кеткенін білген жоқ. Бірін-бірі сүйіп жатыр.
Тықыр естілді. Шошып кетті. Қаруларын кезене қалса, өзіміздің офицер.
– Кімсіздер, қай батальоннан?
– Давыдовтың!
– Молодцы!
Осы сәтте уралаған үн жер тітіретті. Манағы өздері өте алмаған алаң үсті ине шаншар жер жоқ, қайысқан адам қаптап келеді...
– Григорий, қолайлы сәт, кеттік!
Қол ұстасып ұшып келеді. Көздеріне түк көрінбейді. Құлақтары да тарс бітелгендей. Бәрін ұмытты. Осы сәт бұл дүниеде өздерінің бар екенін де ұмытты. Әлден уақытта аяқтары баспалдаққа тиді. Жүгіріп келеді, өрлеп келеді. Шын ба, өтірік пе? Үйдің қабырғасы, үлкен де зілдей діңгектер. Жау ұясы. Соңғы ұясы... Қолдары қабырғаға тиді.
«Тірісің, тірісің!»
Жүректері осылай деп соғады. Бірақ одан да қатты тулатып тұрған бір жай бар. Сәл естерін жиды.
– Шық иығыма! Ал мына туды.
Осы сөздің естілуі-ақ мұң екен, Григорий ыршып Рахымжанның иығына шықты.
– Жолдас лейтенант, қадайтын жер жоқ!
– Суыр кірпішін. Міне, мына тұсың терезе.
Әлден уақытта Григорийдің:
– Все! – деген даусы естілді. Жерге қарғып түсті. Рахымжан екеуінің құшағының қалай айқаса кеткенін білген жоқ. Бірін-бірі сүйіп жатыр.
Тықыр естілді. Шошып кетті. Қаруларын кезене қалса, өзіміздің офицер.
– Кімсіздер, қай батальоннан?
– Давыдовтың!
– Молодцы!
Осы сәтте уралаған үн жер тітіретті. Манағы өздері өте алмаған алаң үсті ине шаншар жер жоқ, қайысқан адам қаптап келеді...
Бұл 1945 жылдың 30 апрель күні кешкі сағат жетінің шамасы болатын.
Рақымжан Қошқарбаев ерлігін қалың жұртқа танытқан тұлға Кәкімжан Қазыбаев. Жоғарыда үзіндісін келтіре кеткен "Отпен жазылған өмірбаян" повесі батыр ерлігіне қойылған ескерткіш іспетті!
Кәкімжан Қазыбаев 1929 жылдың 10 мамырында бүгінгі Алматы облысы, Сарқан ауданы, Бақалы ауылының қасиетті топырағында дүниеге келді. Орта тұрмысты отбасының отағасы Қазыбай ақсақалдың шаңырағына нұр әкелген көктемнің бұл күні шындығында бір шаңыраққа ғана емес, тұтас қазаққа қуаныш еді. Дүниенің есігінен бұл әлемге енді енген нәресте Ахметжан, Райхан есімді ұл-қыздан кейінгі Қазыбай ақсақалдың үшіншісі, үкілеген үміті еді. Таңнан қара кешке дейін мал соңында жүріп бала-шағаның нәпақасын айыратын Қазекең сабырлы, байсалды, ақындық қабілеті бар кісі болған көрінеді. Ал, жұбайы Дәметкен ауылдың ауыраяқ келіншектерін өз қолымен оңай босандырып алған. Сонымен қатар, көріпкелдік қабілеті де бар қасиетті кісі болған екен. Мінекей, осындай қарапайым ғана отбасында, аядай ғана ауылда дүниеге келген бала Кәкімжанның балғын шағы аштық жылдарына, соғыс өрті әлемді шарпыған дүрбелең кезеңге дөп түскен.
Кәкімжан Қазыбаев жұбайы Орынша Қарабалинамен және Рахымжан Қошқарбаев жұбайы Рахила Яхинамен
Қырық бірдің қырғыны басталғанда он екіге енді шыққан бозбаланы сұм тағдырдың тауқыметі, ауыл тіршілігіндегі шаруаның бейнеті мен кеудедегі асқақ рух ерте есейтті. Еркек кіндіктінің барлығы соғысқа жөнелтілген ауылда ересектерден тек Мәшен есімді азамат қалыпты. Түске дейін мектепке барып, түс ауа совхоз жұмысына тартылатын Кәкеңдер ересектер қатарлы пішен шауып, астық орған. Сол жиналған астықты Мәшенге еріп Матай станциясына арбамен жеткізіп жүрген. Бұғанасы қатаймаған өрімдей жас балалардың физикалық тұрғыдан әлсіздігіне қарамастан саналы түрде қара жұмысқа араласуы сөзсіз ұлы жеңісті жақындатты.
Неміс журналисі Карл Кокошко Алматыға келген сәт. 1964 жыл, қыркүйек. Оңнан солға қарай: журналист К.Қазыбаев, журналист К. Сүлейменов, Рейхстагқа ту тіккен Рахымжан Қошқарбаев, неміс журналисі Карл Кокошко, жазушы-журналист Танхимович
Өрттен кейін күлі көкке көтерілген қоныста тыныштық орнайтыны сияқты соғыстан кейін елде күнделікті тіршілік сәл болса да жеңілдегендей болды. Азаматтар оралды, ауыл тіршілігі бір қалыпқа келді. 1947 жылы Кәкімжан Қазыбаев Алматыдағы ҚазМУ-дің журналистика факультетіне оқуға түсіп, оны 1952 жылы аяқтады. Осылайша бабымен қатар бағы да қатар шапқан Бақалының тумасы БАҚ саласында қызмет атқаруға кірісіп кетті. 1952-1958 жылдары «Лениншіл жас» (қазіргі «Жас алаш») газетінде әдеби қызметкер, бөлім меңгерушісі, жауапты хатшы қызметтерін атқарса, 1958 жылдан 1968 жылға дейін Алматы облыстық «Жетісу» газетінде редактордың орынбасары болды. 1968-1972 жылдар арасында Қаз КСР Баспа, полиграфия және кітап саудасы істері жөніндегі мемлекеттік комитетінде төраға орынбасары, 1977-1982 жылдары Қаз ТАГ директоры қызметін атқарды. 1982-1985 жылдар арасында Қазақстан Компартиясы ОК-тінде нұсқаушы, хатшы болса, 1985 жылдан бастап «Қазақстан коммунисі» (қазіргі «Ақиқат») журналында басылымның бас редакторы қызметін атқарған. Кәкімжан Қазыбаевтың өз ғұмырында атқарған қызмет жолы қазақ баспасөзімен тығыз байланысты. Басшылық қызметте жүрсе де, қаламын қару қылған аса еңбекқор журналист қазақ әдебиетінің қорын өзіндік туындыларымен толтырды.
