Қазақ әдебиетіндегі «түрме шығармашылығы» туралы түсінік

12 желтоқсан 2014, 19:56

Әдебиеттану ғылымында «түрме шығармашылығы» деген түсінік бар. Біз бұл ұғымды қолдан жасап отырғанымыз жоқ. Бірақ бар. Бар екені ғылымда нақты дәлелденбеді. Біз осындай олқылықтың орнын толтыру мақсатында осы түсініктің мән-мағынасын ашу жолында біршама еңбектерді қарастырған едік. Өкініштісі сол – бірде-екілі мақала болғанымен, толыққанды зерттелмеген. Былайша айтқанда, тың тақырып, соны құбылыс.

ХХ ғасырдың бас кезінде «елім» деп еңіреген қазақ оқығандары солақай саясаттың құрбаны болып, көбі саяси қуғынға ұшырып, темір торға қамалды. Жалпы қазақ әдебиетіндегі түрме шығармашылығы екіге бөлінеді. Бірі – кеңестік жүйе, екіншісі – Шыңжаң өлкесіндегі жүйе. Әрине, кеңестік жүйе бәрімізге белгілі. Оған Мәди Бәпиұлы, Иманжүсіп Құтпанұлы, Ахмет Байтұрсынұлы, Мағжан Жұмабаев секілді тағы басқа қазақ зиялыларының шығармашылығы дәлел бола алады. Ал, Шыңжаң аймағындағы «түрме шығармашылығы» ұғымына жазушы Қабдеш Жұмаділовтің мына пікірі: «Шыңжаңдағы қазақ әдебиетінің өзгеге ұқсамайтын бір ерекшелігі, онда «түрмеде туған әдебиет» деп атауға болатын шығармалардың тұтас бір шоғыры бар. Шыңжаңда «түрме туындыларының» негізін қалаған – Таңжарық ақын. Жеті жыл (1940-1946) Үрімжі түрмесінде азап шеккен Т.Жолдыұлы шығармаларының жетпіс пайызын түрмеде отырып жазған. Арада жарты ғасыр өткенде оның жолын Қ.Шабданұлы жалғастырды. Өлеңнің жолы жеңіл, камерада бірге жатқандар жаттап алып, халыққа жеткізіп отырған. Ал қарасөзден тұратын романдар циклін тілдей қағаздарға ұсақтап жазып, біртіндеп сыртқа шығаруды құдай басқа салмай-ақ қойсын» мысал бола алады.
Тағы да Қабдеш Жұмаділовтің мына сөзіне назар аударсақ: «Айта кетер бір жәйт: әрине Қазақстанда да атылып-шабылған, абақтының дәмін ұзақ татқан қаламгерлер аз болған жоқ. Көбі айдаудан қайтпай, жендеттер қолынан мерт болды. Бір өкініштісі, солардан қалған әдеби мұра жоқтың қасы. Иманжүсіп пен Мәдидің мұңды-зарлы әндерінен өзге «түрме туындысы» шамалы. Неге олай? Ресей түрмелерінің есігі неге сонша берік болды? Кірген ізі бар да, шыққан із жоқ. Әлде бабаларымыздың «Орыс – темір ноқта, Қытай – қайыс ноқта» дегені рас болғаны ма? Зерттеу керек». Бұл дұрыс пікір. Енді біз барынша осы пікірдің айналасында ой қозғап көрелік. Арысы Иманжүсіптен, берісі Қайрат Рысқұлбековтен аяқталған шығармаларды қарастыра отырып, түрме шығармашылығын үш кезеңге бөлуге болатын аңғардық: 1927-1938 жылдан кейінгі саяси қуғынның екінші бөлігі 1950-1958 жылдар болса, үшіншісі 1986 -1987 жылдар аралығы.
Түрме шығармашылығы дегеніміз – тас әрі қараңғы тар қапаста жазылған туындылар. Бұнда жан жарасы мен шеккен азаптың шері бар. Қабдеш Жұмаділовше айтсақ: «Жазушы және түрме. Қалам мен қапас. Әдетте сыйыспайтын-ақ ұғымдар. Екінші жағынан қарасаң, таңданатын да ештеңе жоқ сияқты. Империяға күні қараған кіріптар, бодан елдің өз ұлтын сүйген, азаткер зиялысы абақтыда отырмағанда қайтуші еді. Ағыспен жүзетін ептілер мен жансауға жағымпаздар болмаса, қуғын-сүргін, айдау, абақты дегендерің – қайраткер азаматтың маңдайына жазылған сыбағасы емес пе?! Ресей империясында барар жерің – итжеккен, Сібірдің ақырған аязы, ит тұмсығы өтпес тайга орманы... Ал Қытай қағанатында ондай суық Сібір жоқ. Оның есесіне Тарым бойлаған Такламакан шөлі бар. Саясыз, панасыз, жалаңаш шөл. Алпыс градус аптапта ұшқан құстың қанаты күйеді. Сібірде – азап болса, Тарымда – тозақ». Ал, бұл шығармалардың тар қапаста жазылып, ел аузына жетуі, халық санасында қалуы өзінше бір бөлек әңгіме. Мысалы, Мәдидің түрме жазған өлеңдерінің көбі ақын, энограф Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының жеке мұрағатынан алынған. Ал, Тарым лагеріндегі Таңжарық, Қажығұмар, Керейхан секілді ақын-жазушылардың шығармалары да тағдырдың соқпағын көрген.
Түрме шығармашылығының өзі жазылу жанры жағынан поэзия, проза болып екіге жіктеледі. Әзірше проза жағынан тек Қажығұмар Шабданұлының көптомдық «Қылмыс» романын ғана білетініміз ақиқат. Әлемдік әдебиетте Алекс Ла Гуманың «Тас ғалам» деген түрмеде отырып жазған романы бар. Американ жазушысының да тағдыр-талайына тар қапасқа таңылу жазылған екен. Міне, байқасаңыз «түрме шығармашылығы» әлемдік әдебиетте де бар құбылыс. Бұл екі романда жанры жағынан мемуарға жатады. Екі авторда өз бастарынан өткен оқиғаны қоғаммен байланыстырады. Бірі – Шыңжаң қазағының жартығасырлық тарихын қамтыса, екіншісі – ағылшын-үнді халықтары арасындағы саяси езгіні сөз етеді.