АҚШ Өкілдер палатасының спикері Нэнси Пелосидің Тайваньға сапары Қытай, Тайвань және Тайваньның одақтасы саналатын АҚШ арасындағы шиеленісті арттырды. Бұл қарым-қатынастар тарихы 70 жылға созылған қақтығыстан тұрады.
Тайваньдықтар өздерін бөлек ұлт санайды
Қытай Халық Республикасы Тайваньды өзінің жікшіл провинциясы деп санайды және ерте ме, кеш пе бұл аумақты өзіне қайтаратынын айтып келеді. Бірақ көптеген Тайваньдықтар жетпіс жыл бөлек өмір сүргеннен кейін, арал әлі тәуелсіздігін жарияламаса да, өздерін бөлек ұлт және аралды жеке ел деп санай бастады.
Қақтығыстың тарихы?
Тайваньға алғашқы көшіп келгендер австронезиялық тайпалар болды, олар қазіргі оңтүстік Қытайдан қоныс аударған делінеді.
Арал алғаш рет қытай жылнамаларында, кейбір деректерге сәйкес, біздің эрамыздың 239 жылы, Қытай императоры аймақты зерттеуге экспедициялық жасақ жіберген кезде аталды – бұл факт Пекиннің аралға меншік құқығын ақтағысы келеді.
1624 жылдан 1661 жылға дейін қысқа мерзім ішінде Тайвань голландиялық колония құрамында болды, содан кейін 1683 жылдан 1895 жылға дейін Қытайдың Син әулетіне қарады.
Содан кейін, ХVІІ ғасырда Қытайдан көптеген адамдар тәртіпсіздік пен кедейліктен қашып, Тайваньға ағыла бастады. Олардың көпшілігі Фуцзянь провинциясының Хокло қытайлары немесе Гуандун провинциясында тұратын хакка қытайлары еді. Олардың ұрпақтары бүгінде аралдағы ең үлкен демографиялық топты құрайды.
1895 жылы бірінші қытай-жапон соғысы басталғанда Син әулеті Тайваньды Жапонияға беруге мәжбүр болды. Екінші дүниежүзілік соғыстың соңында Жапония Қытайдан тартып алған аумақтарды бақылаудан бас тартты. Соғыс жеңімпаздарының бірі Қытай Республикасы өзінің одақтастары АҚШ пен Ұлыбританияның келісімімен Тайваньды билей бастайды.
Бірақ содан кейін Қытайда Чан Кайши бастаған Гоминьдаң партиясының ұлттық үкіметі мен Мао Цзэдун басқарған Қытай коммунистік партиясының күштері арасында азамат соғысы басталды. Ақырында гоминдаң әскері жеңілді.
1949 жылы Чан Кайши бір жарым миллионға жуық адамымен Тайваньға қашып кетеді. Ол мұнда жер аударылған үкіметті құрып, қарамағындағы аумақты Қытай Республикасы деп жариялап, 25 жыл бойы билік жүргізеді.
Чан Кайшимен бірге құрлықтан қашқан қытайлар жалпы халықтың 14 пайызын құраса да, Тайвань саясатын ұзақ жылдар бойы билеп келді.
Чан Кайшиден кейін Тайваньда билік басына оның ұлы Цзян Цзинго келді, ол Николай Владимирович Елизаров деген атпен де белгілі беді. Бала кезінде Мәскеуге оқуға жіберіліп, Ленин қарындасының үйінде тұрып, ұжымдастыруға қатысып, тіпті біраз уақыт "Уралмаш" зауытының механикалық цехында жұмыс істеп, 1937 жылы абақтыға жабылады.
Сол 1937 жылы Цзян Цзинго орыс әйелімен бірге отанына оралады (Тайванда ол Цзян Фанлиан есімін алады).
Цзян Цзинго өзінің ашықтығымен және демократиялық көзқарасымен ерекшеленді. Тайваньдағы әкесінің үкіметінде Ішкі істер министрі ретінде ол бірнеше рет коммунистердің көтеріліске шығу әрекеттерінің жолын кесті.
Әкесі қайтыс болғаннан кейін ол алдымен Гоминдаң партиясын басқарды, содан кейін 1978 жылы Тайвань президенті болды және өмірінің соңына дейін тағы екі мерзімге сайланды. Оның билігі кезінде үкімет авторитарлық күйде болғанымен, Тайвань демократиялық реформалардан өтті.
Цзян Цзингоның орнына оның үкіметінде вице-президент болған Ли Дэнхуэй келеді. Ол "Тайвань демократиясының әкесі" деп аталды. Ол конституциялық реформалар жүргізді, ал 2000 жылы Гоминдаң партиясының мүшесі емес Чэнь Шуйбянь президент болып сайланды.
Тайваньды кім тәуелсіз деп таниды?
Тайвань мәртебесіне қатысты даулар мен түсінбеушілік бар. Аралдың өз конституциясы, демократиялық жолмен сайланған көшбасшылары және 300 000 әскері бар.
Бір кездері қуғындағы үкіметті құрған Чан Кайши бұл үкімет бүкіл Қытайды білдіреді және елді қайтарады деп мәлімдейді. Тайвань тіпті БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінде Қытайдың орнын алды, өйткені көптеген батыс елдері оны Қытайдың иесі деп санады.
Қытайдың бұрынғы билеушісі Чан Кайши 1949 жылы ізбасарларымен Тайваньға қашып кетті
Бірақ 1970 жылдары Қауіпсіздік Кеңесінің кейбір мүшелері Тайвань бұдан былай Қытайда тұратын жүздеген миллион халықтың мүддесін қорғай алмайды деп айта бастады.
1971 жылы БҰҰ бұл жерді Бейжіңге қайтарды, ал Тайвань кеңестен шығарылды. 1978 жылы Қытай өз экономикасын әлемге аша бастады. Ал АҚШ сауда мүмкіндіктері мен қарым-қатынастарын дамыту қажеттігін түсініп, 1979 жылы Бейжіңмен ресми дипломатиялық қатынас орнатты.
Содан бері Тайваньды ресми мойындайтын елдердің саны күрт азайды – қазір олардың саны 15-ке жуықтады.
Қазір тәуелсіз мемлекеттің барлық белгілеріне және Қытайдан ерекшеленетін саяси жүйеге ие болғанымен, Тайваньның құқықтық мәртебесі әлі белгісіз.
Қазір Тайвань мен Қытай арасындағы қарым-қатынас қалай?
1980 жылы Қытай мен Тайвань арасындағы қарым-қатынас жыли бастады: біріншіден, Тайвань Қытайға бару және инвестиция салу ережелерін жеңілдетсе, 1991 жылы Қытай Халық Республикасымен соғыстың аяқталғанын мәлімдеді.
Қытай "бір ел, екі жүйе" нұсқасын ұсынады, оған сәйкес Бейжің Тайвань қайта бірігуге келіскен жағдайда автономияны сақтап қалуға көндіреді. Осындай уәделермен Бейжің 1997 жылы Гонконгты өзіне қайтарып алды – қытайлар соңғы уақытқа дейін сөзінде тұрды, бірақ кейін демократиялық Гонконгты өз билігіне күшпен бағындырды.
Тайвань мұндай ұсыныстан бас тартты.
2000 жылы билікке келген Тайвань президенті Чэнь Шуйбянь өзінің Демократиялық даму партиясымен бірге жеке мемлекет құруды ашық жақтап жүргендіктен, Қытай үшін үлкен бас ауруға айналды.
2004 жылы Чен екінші мерзімге қайта сайланды, ал бір жылдан кейін Қытай Тайваньның бөлінуге әрекеттенсе, Тайваньға қарсы "бейбіт емес құралдарды" қолдануға рұқсат беретін "Бөлінуге қарсы заң" деп аталатын заң қабылдады.
2008 жылы Ченнің орнына Гоминьдаң партиясының өкілі Ма Инцзю келді, ол экономикалық келісімдер арқылы қарым-қатынасты жақсартуға тырысты.
2016 жылы Демократиялық даму партиясының өкілі Цай Инвэнь президенттікке сайланды, нәтижесінде Тайваньның Қытаймен қарым-қатынасы қайтадан нашарлай бастады.
Жағдай 2018 жылы шиеленісе түседі, Пекин халықаралық компанияларға қысымды күшейтіп, егер олар Тайваньды Қытайдың бір бөлігі ретінде өздерінің веб-сайттарында көрсетпесе, Қытайда бизнес жасауға тыйым саламыз деп қорқытады.
2020 жылы Цай рекордтық 8,2 миллион дауыспен екінші мерзімге жеңіске жетті, бұл көпшілік Тайваньдықтардың ҚХР-мен қайта қосылу идеясын толығымен салқындағанының белгісі дейді.
Осы кезде Гонконгта Қытайдың күшейіп келе жатқан ықпалына қарсы ауқымды наразылықтар басталып, Тайвань бұл оқиғаларды мұқият бақылап отырды.
Сол жылдың соңында Қытай Гонконгтың ұлттық қауіпсіздік заңын қабылдады, бұл гонконгтардың бостандықтарын тұншықтыруға бағытталған тағы бір қадам.
Тайвань үшін тәуелсіздік қаншалықты маңызды?
Бейжің мен Тайбэй түбегейлі саяси мәселелер бойынша келіспейтініне қарамастан, олардың экономикалық байланыстары соңғы онжылдықтарда тек қана кеңейіп, нығая түсті. Тайваньның ресми деректері бойынша, 1991 жылдан 2021 жылдың мамыр айының соңына дейін Тайваньның Қытайға салған инвестициясының көлемі 193,5 миллиард долларды құрайды.
Тайваньдағы кейбіреулер экономикасы қазір Қытайға тәуелді деп алаңдайды. Басқалары экономикалық байланыстардың күшеюі ҚХР ықтимал шабуылының қаупін азайтады деп санайды.
2014 жылы Қытай мен Тайвань "Екі жақты сауда келісіміне" қол қойды. Бұл "Күнбағыс қозғалысы" деген атпен наразылық қозғалысын тудырды. Наразылық білдірушілер, студенттер мен белсенділер Қытай ықпалының күшею мүмкіндігіне наразылық білдіру үшін Тайвань парламентін уақытша басып алды.
Қазіргі билеуші Демократиялық даму партиясы әлі күнге дейін аралдың тәуелсіздігін жақтайды және гоминьдаңмен қайта қосылуға қарсы емес.
Жақында Тайваньда жүргізілген әлеуметтік сауалнамалар халықтың көпшілігі іс жүзінде – егемендікті жақтайтынын көрсетті.
Тайбэйдегі демонстрация кезінде Тайвань тәуелсіздігін жақтаушылар
Бұл қақтығысқа АҚШ-тың қандай қатысы бар?
Вашингтонның аймақтағы ұзақ жылғы саясаты стратегиялық екіұштылықтың мысалы болып табылады: Америка Құрама Штаттары ресми түрде "бір Қытай" саясатын ұстанады және тек Пекинді мойындайды және Тайбэймен емес, ҚХР-мен дипломатиялық қарым-қатынас орнатты. Бірақ сонымен бірге ол Тайваньмен одақтық қарым-қатынасты сақтады.
Осы жылдың мамыр айында президент Байден АҚШ Қытай басып алған жағдайда Тайваньды қорғауға қаншалықты дайын болады деген сұраққа оң жауап берді. Осыдан кейін Ақ үй АҚШ-тың Тайваньға қатысты ұстанымының өзгермейтінін және "бір Қытай" саясатын ұстанатынын бірден жариялауға мәжбүр болды. Осыған ұқсас жағдай Байденнің Тайваньға әскери қолдау көрсетуге қатысты бұрынғы мәлімдемелерінен кейін қайталанды.
Пекин Вашингтонның Тайбэйді қолдауға бағытталған кез келген әрекетін айыптайды және Байденнің мәлімдемелеріне жауап ретінде Тайваньның әуе қорғаныс жүйесі бақылауындағы аймаққа соғыс ұшақтарын орналастыруды белсендірді.