"Егер әдебиет бір сағатқа үнсіз қалса, біз бәріміз құрдымға кетеміз"
Жастайынан кітап оқуға құмар болып өскен қазақ жігіті қазіргі кезде Қырғызстанның Бішкек қаласында білім алуда. Мәди Қажыкәрімнің шетел әдебиетіне тереңдей енуіне өз ықыласы түрткі болған. Massaget.kz сайты Мәдимен әдебиеттің болмысы, оның дамуы мен қоғамға әсері туралы пікірлескен болатын. Ендеше студенттің әдебиет турасындағы сыни ойларымен сіз де таныс болыңыз.
- Өміріңізде әдебиеттің маңызы қандай?
- Бұл сұраққа басқа қырынан жақындауға тырысып көрейін. Жалпы кітап оқуды ерте бастағанмын. Бірақ кітап оқуды 3 жасынан бастаған адамдарды кезіктіргенімде, 7 жастың әдебиет үшін кеш екенін түсіндім. Бірінші сыныпта бәрінен де нашар, ежіктеп оқитынмын. Қарапайым "дәмхана" сөзін оқи алмағанымда, бүкіл сынып менің үстімнен күлгені әлі есімде. Балалық шақта әдебиет белгісіз бір әлемнің бар екенін сезіндіреді. Адамның оған деген ықыласын арттырады. Содан кейін оны бағыттайды, шыңдайды, моральді негізін қалайды. Салтыков-Щедриннің "Егер әдебиет бір сағатқа үнсіз қалса, біз бәріміз құрдымға кетеміз" деген сөзі есіме түсе кетті. Расында ХІХ ғасырда "әдебиетсіз өмірдің жалғасы жоқ" деген ұғымның қалыптасқан кезі болатын. Шындығында да, солай еді. Мен онымен толығымен келісемін. Әдебиет әлемдегі барлық идеяның туындауына септігін тигізіп отыр. Мысалы, ғылыми-фантастика жанрында жазылған әдебиеттер қаншама ғылыми жаңалықтың ашылуына түрткі болды. Әдебиет адамның ішкі жан дүниесіне баратын жолды ашады. Сонымен қатар, адамның пайымын дамытып, сезімі мен танымын қалыптастырады. Бұл қазіргі қоғамда олай саналмайтын болар, бірақ әдебиеттің адам өміріндегі ең қымбат байлығы екенін ұғынуымыз керек.
- Әдебиеттің қай жанры сізге жақын?
- Маған реализм ұнайды. Әрине, одан бөлек, романтиканың реализмге ауысуын көрсететін еңбектерді көп қараймын. Ал фантастикаға келсек, ол адамның ой танымын арттыруға көмектескенімен, онсыз да құпияға толы әлемнің жалған ғаламға ұштастыруын жөн көрмеймін. Мен үшін шындықтың боямасыз, тік кейпінде берілуі маңызды. Бұл реализмнің негізгі ұстанымы. Ал оның біршама көркемдікке бой алдыруы натурализмге алып келеді. Ги де Мопассанның "Жазушының құдіреті шындықты әсірелеп беруінде. Себебі ол әдебиетке көркемдік береді" дегеніндей, туындының сюжетінде белгілі бір драмалық немесе трагедиялық толқу болмаса, ол әдебиет емес. Расында әдебиеттің басты миссиясы адамды сезінуге итермелеу, эмоциясын шығаруға негіз бола білу.
- Әдебиеттен алыс адамдармен тіл табыса аласыз ба?
- Мен адамның әдебиетке қаншалықты жақын екенін бір әңгіменің барысында анықтай аламын. Бұл менмендік емес, әрине. Бірақ әдебиетті танымайтын тұлғалармен сөзімді қысқа қайыруға тырысамын. Себебі, біз бір-бірімізді түсінбейміз. Бұл мен үшін ортақ тілі жоқ екі адамның қарым-қатанысқа келе алмауы секілді нәрсе.
- Жалпы қазіргі қоғам қай авторларды сүйіп оқиды?
- Жазушы бүкіл әлемге танымал болуы үшін өз туындыларында адам баласына ортақ проблеманы көтере білуі керек. Ал ұлттық деңгейде, яғни белгілі бір аймаққа қатысты сұрақты алға тартатын болса, оның өзектілігі де сол ұлттың шеңберінде қалып қояды. Сосын аударылған шығарманы өзге ұлттың өкілдері түсіне қоймайды. Нобель сыйлығына лайық болса да, алмаған жазушылар қатарының көптігі де осы сынды түсініспеушіліктерден туындап отыр. Мысалы, Драйзерге бермей, Синклер Льюис алды. Мен мұнда Льюисті нашар жазушы деп тұрған жоқпын. Айтайын дегенім, Драйзер одан жоғары дәрежеге лайық. Ал орыстың бетке тұтары Толстой ұсынылған, десе де ол өзі алудан бас тартқан екен. Классикалық әдебиетті оқыған адамға қазіргі заманның әдебиеті ұнай қоймайтыны белгілі. Менің де заманауи әдебиетте тұрақты іздеп оқитын жазушым жоқ.
Жапонның Рюноскэ Акутагава есімді ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында өмір сүрген жазушысы бар. Мен үшін ол жапон әдебиетіндегі ең биік тұғырға ие әдебиет майталманы. Рюноскэ ешкім білмейтін жапон әдебиетін сол дәуірдің өзінде бүкіл әлемге танытты. Әдебиетке ұлттық нақыш бере отырып, адам психологиясының танымдық өзгешеліктерін көрсете алған. Ал Харуки Мураками ерекше қолтаңбасы бар стилист болғанымен, ол ұлттық шеңберден аса алмаған. Рю Мураками шығармаларындағы қоғамның оғаш өмірін көрсету арқылы атын шығарғысы келді. Дегенмен, бұл бағыт оған танымалдылық алып келмеді. Себебі Рю натуралистік көркемдеуді қолдана алмады. Сонымен қатар, еңбегінің соңында сюжет тағылымының болмауы да кез келген оқырманға тартымды болмады.
- Өміріңізді әдебиетсіз елестете аласыз ба?
- Әдебиетсіз елестете алмаймын. Менің ең сүйікті жазушыларымның бірі Сомерсет Моэм өзімен бірге үнемі 20 келі тартатын кітаптарын көтеріп жүреді екен. Салмақ онша ауыр болмағанымен, оны үнемі арқалап жүру оңай емес, әрине. Мен де тура солай кітаптарымды өзіммен бірге алып жүруді дағдыға айналдырдым. Расында бұл маңызды емес. Бастысы кітаппен тіл табысу керек, оны сезу, тану, ұғыну керек. Ал электронды девайстардың көмегімен оқуды ұнатпаймын. Электроникамен кітаптың құдіретін сезінбейсің.
- Өзіңіздің сүйікті әдеби туындыларыңызды атап өтсеңіз.
- Менің сүйікті кітаптарым өте көп. Дегенмен, үнемі осы сұрақ қойылғанда, ең бірінші Мартин Иден ойыма келеді. Мен оны ең ұлы шығарма деп есептеймін. Менің оқыған ешбір кітабым маған Мартин Иден сынды әсер ете алмады. Сондықтан америкалық жазушы Джек Лондонның автобиографиялық романын оқуға кеңес беремін. Негізі сүйікті романдар емес, авторлар туралы ой білдірген жөн болар. Айта кетсек, Лев Толстой, Джек Лондон, Джером Дэвид Сэлинджер, Ги де Мопассан, Теодор Драйзер, Гюстав Флобер, Стендаль, Оноре де Бальзак, Чарльз Диккенс, Герман Гессе, Томас Харди, Федор Достоевский, Антон Чехов, Сомерсет Моэм, Виктор Гюго, Эмиль Золя және Томас Манн сынды ақын-жазушыларды айта аламын.
Тағы да Америка әдебиетінен Стивен Крейн есімді прозаик туралы айтқым келіп отыр. Небары 29 жыл ғұмыр кешіп, Чехов қайтыс болған жерде өмірден өткен. Ол бастапқыда Нью-Йорктің кедей аймақтарының бірінде өмір сүріп, алғашқы туындыларын баспаға береді. Стивен алғашқы романын 21 жасында жазған. Аты көптің аузында қалмаса да, сыншылар өз пікірін білдіреді. Мен оның «Америка әдебиетіндегі ең үздік» деп танылған екі әңгімесін оқыдым. Бір емес екі әңгімесі жоғары бағаланған. Сол себепті де, бір жазушының атын қалдырар бір ғана туындысы болады дегенге сенбеймін. Туындының мұндай мәртебеге ие болуы өте сирек кездеседі. Расында, әңгімелердің әдеби маңызын ұғына алмадым. Мүмкін оған басқа қоғам, басқа заманның ауасы кедергі болған шығар. Герберт Уэллс Крейнді өз замандастары қатарындағы ұлы жазушы деп таныды. Мен не үшін Стивен Крейн туралы айтып отырмын. Расында оның еңбектері жоғары бағаланғанымен, көпшілік оны тани бермейді. Мен тіпті бірталай әдебиет саласын зерттеп жүрген ғалым және жазушылармен тілдестім. Олардың көбі Стивенді танымайтынын айтты.
Сурет: өңделген
Оқи отырыңыз:
М.Әуезовтың "Абай жолы" қазақ даласын әлемге танытты
«Бақытсыз Жамал» романы туралы бірер сөз
Әлем әдебиетіндегі қапаста жазылған шығармалар
Ж. Өрісбай