Қыз Жібек жырының 16 нұсқасы бар

Филология ғылымдарының кандидаты, М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының аға ғылыми қызметкері Жұмашай Рақышпен сұхбат.

– Жұмашай Сайлауқызы, алдымен "Қыз Жібек" жырының нұсқалары мен оның жарияланымдары тоқталсаңыз. Жырдың қанша нұсқасы бар?

– "Қыз Жібек" ғашықтық жырының 16 нұсқасы бар. Оның ішінде Жүсіпбек Шайхысламұлы мен Мұсабай жырау нұсқасы ғылыми көпшілікке танымал. "Қыз Жібек" жырының бір нұсқасын белгісіз ноғай азаматы Қазанда "Чиркова" баспаханасында 1894 жылы жариялаған. Осы мәтін 1895, 1896, 1899 жылдары еш өзгеріссіз қайта басылады. Жүсіпбек Шайхысламұлы осы нұсқаны біршама өзгертіп, 1900 жылы "Қазан университеті" баспаханасынан, 1903 жылы ағайынды "Каримовтер" баспаханасынан, 1905, 1909 жылдары "Университет" баспаханасынан, 1910 жылы "Домбровский" баспаханасынан, 1911 жылы "Сабах" баспаханасынан (9-басылуы деп көрсетілген) жариялады. Ж.Шайхысламұлы "Жұртқа өзім шығарып жайып едім, қайтадан түзетіп жаздым" деп атап көрсетеді. Жырдың ғылыми басылымын дайындаған Мәлике Ғұмарова текстологиялық жинақта "Қазан" басылымдарын салыстыра келіп, екеуінің негізі бір екенін анықтайды, Жүсіпбек Шайхысламұлы жырды айтушылардың бірі деген тұжырымға келеді.

1894 жылғы "Қазан" басылымы 1957 жылы Қазан төңкерісінің 40 жылдығына орай "Қазақ эпосы" сериясы бойынша шыққан 6-кітапшада (Н.С.Смирнованың басшылығымен, М.С.Сильченко мен М.Ғұмарова баспаға даярлаған) және 1958 жылы қазақ әдебиеті мен өнерінің Мәскеудегі онкүндігі қарсаңында қазақ және орыс тілінде "Қазақ эпосы" жинағында (құрастырушысы, редакторы көрсетілмеген) жарияланды. Жүсіпбек Шайхысламұлы нұсқасы 1923 жылы Диваев жариялаған Тәшкен басылымында, 1933 жылы С.Сейфуллин дайындаған "Батырлар жырының жинағында", 1939 жылы "Батырлар" жинағының 1-томында (жауапты редакторы – С.Мұқанов), 1959 жылы "Батырлар жырының" 1-томында (2-басылуы, құрастырушысы көрсетілмеген), 1963 жылғы жырдың ғылыми басылымында (редакциясын басқарғандар – М.Әуезов пен Н.С.Смирнова, басылымды дайындағандар – Н.С.Смирнова мен М.Ғұмарова), 1967 жылы жеке кітапшада (жеті жыр жеке кітапша түрінде жарияланған, құрастырушысы көрсетілмеген), 1985 жылы жырдың жарияланғанына тоқсан жыл толуына орай жеке кітапта (М.Әуезовтің алғы сөзімен, құрастырушысы көрсетілмеген), 2003 жылы "Еуразия халықтарының эпосы" сериясымен (жауапты редакторлары – С.Қирабаев, Е.Поцелуевский, мәтінін дайындағандар М.Ғұмарова мен С.Қасқабасов) Мәскеуде, 2009 жылы "Бабалар сөзі" жүз томдық ғылыми серияның 53-томында (құрастырғандар С.Қосан, Т.Әкімова, Ж.Салтақова) жарық көрді. Қолжазбасы 1887 жылы жазылған Мұсабай нұсқасы 1963 жылғы ғылыми басылымда және 2009 жылы "Бабалар сөзі" сериясының 53-томында жарияланды.

– Осылардың ішіндегі ғылыми негізді, толыққанды басылымдары қайсылар?

– Ғылыми басылымның барлық талап-шарттарына сай дайындалған үш басылымды ерекше атауға болады. Олар: 1963 жылғы ғылыми басылым, 2003 жылғы Мәскеу басылымы, 2009 жылғы "Бабалар сөзі" сериясының 53-томы.

– 1963 жылғы басылым редакциясын М.Әуезовтің өзі басқармаған ба еді?

– Өткен ғасырдың алпысыншы жылдарынан бастап эпостық мұраларымыздың ғылыми басылымдарын дайындау жұмысы қолға алынған болатын. Ол тек Қазақстанда ғана емес, Одақ көлемінде іске асқан еді. Бұл ғылыми басылымдардың редакциясын М.Әуезов пен Н.С.Смирнова басқарған. 1959 жылы "Қамбар батыр", 1961 жылы "Алпамыс", 1959 жылы "Қозы Көрпеш-Баян сұлу", 1975 жылы "Қобыланды батыр" жырының ғылыми басылымы жарық көрген еді. Осы басылымдардың қатарында "Қыз Жібек" жырының ғылыми басылымы 1963 жылы жарық көрді (Н.С.Смирнова мен М.Ғұмарова дайындаған). Жырдың Жүсіпбек Шайхысламұлы және Мұсабай нұсқасының мәтіні екі тілде ұсынылды. Жырдың версиялары туралы Н.С.Смирнованың зерттеу еңбегі мен түсініктер, М.Ғұмарова дайындаған жыр нұсқалары мен жыршылар туралы мәлімет, нұсқалардағы айырымдар, әр қилы оқылымдар (разночтения), сондай-ақ Б.Ерзаковичтің эпостың музыкалық фрагменттері туралы мақаласы енген. Жырдың қазақ тіліндегі мәтіндерін М. Ғұмарова дайындаған.

– Бұл басылымның қандай артықшылықтары болды?

– Біріншіден, түпнұсқада өлеңнің буын саны асып тұрса, артық болып көрінген сөздер сызылып, сол бетте жұлдызшамен көрсетіп отырған. Екіншіден, мағынасы бойынша үйлеспейтін сөз, сөз тіркесінің орнына жырдың басқа нұсқасынан қажетті сөз алынып, тиісінше ол да түсінікте анық көрсетілген. Үшіншіден, контекске орай қажетті сөз тік жақшаға алынып берілген. Төртіншіден, интимдік көріністер көп нүктемен беріліп, анайы сөздер сызылып тасталған.

– Жырдың бұрынғы нұсқаларында тілдік ерекшеліктер байқала ма?

– 1939 жылы жарияланған мәтінде көне түркілік формалар қазіргі қолданыстағы жазу нормасына түсірілген. Мәтінде кездесетін кейбір араб сөздері қазақ сөздерімен ауыстырылған. Мысалы, һәмма – барлық, махал – мезгіл, бейдәргаһ – іңкәр, баспа – тәсниф, ғамкүн – қамкөңіл, әб зәмзам – аппақ зәмзам болып алмастырылып берілген. Жырдың басындағы Жүсіпбектің өзі туралы 40 өлең жолы және соңында сегіз жол алынып тасталған.

"Қыз Жібек" 1900 жылғы Қазан басылымында: "Әлқисса, сол халде Төлеген есін жиып алып, көзін ашып қарады. Көрді, өзі шалқасынан жатыр екен. Барша киімдерін тонап алып қойыпты. Сонда "тым болмаса көміп кетсеңші" деп Бекежанға қарап, "замандас емеспісің" деп бір сөз дейді". 1939 жылы С. Мұқанов жариялаған "Батырлар жырында" Төлегеннің Бекежан атқан оқтан қапыда жазым болғаны қара сөзбен былай берілген: "Бір уақытта Төлеген есін жиып, көзін ашты. Қараса, шалқасынан жатыр екен, барлық киімін алпысы тонап алды. Сонда Төлегеннің Бекежанға қарап "замандас едің ғой, ит пен құсқа жем қылмай, тым болмаса көміп кетсеңші" деп зарлағаны". "Әлқисса сол халде" – "бір уақытта" болып мезгіл мәнді сөзге ауысқан. "Барша" жалпылау есімдігі "барлық" болып ауыстырылып қолданылған. Ауызекі сөйлеу стилімен берілген "замандас емеспісің" әдебилендіріліп "замандас едің ғой" деп беріледі. "Ит пен құсқа жем қылмай" деген сөз тіркесі түпнұсқада жоқ, құрастырушы өз жанынан қосқан, яғни фольклорлық мәтінге редакторлық түзету жүргізілген.1967 жылы "Мен сөйлейін жарандар" тіркесі "Мен сөйлейін халайық" болып өзгеріске түскен. Құрастырушы көрсетілмеген, түсінік берілмеген. Кеңес кезеңінде көп басылымдарда құрастырушы көрсетілмей, фольклорлық мәтінді жариялау үрдісі болды.

1985 жылы жырдың алғашқы басылымына 90 жыл толуына орай балаларға лайықтап кітапша дайындалған. М.Әуезовтің "Қыз Жібек" туралы мақаласы алғысөз ретінде берілді. Құрастырушысы көрсетілмеген. Балаларға арналған басылымда жырдың кең тараған Жүсіпбек Шайхысламұлы нұсқасы жарияланған. Түпнұсқадағы: "Әлқисса ендігісін үшбу хикаяны жырлап сөйлейін" деген жолдар 1985 жылы:

Әлқисса тыңдаңыздар ендігісін,

Алдыңа бір керемет келді мүсін, – болып өлең түрінде өзгеріске түскен. Түпнұсқадағы: "Жігіттер айтты: ешнәрсе білмедік деп", – деген жолдар 1985 жылы ауызша сөйлеу стилі: "Ешнәрсе білмедік деп, – жауап қайтарды жігіттер" болып өзгерген.

– Мәскеу нұсқасын ғылыми қауым қалай қабылдады? Бұрынғы "әттегенайлар" ескерілген болар, дегенмен?

– 2003 жылы Мәскеуде "Еуразия халықтарының эпосы" сериясымен шыққан "Қозы Көрпеш – Баян сұлу", "Қыз Жібек" жырының басылымын айрықша атауға болады. Жауапты редакторлары – С.Қирабаев пен Е.А.Поцелуевский, дайындағандар – Н.С.Смирнова, С.А.Қасқабасов, М.Ғұмарова. Орыстілді оқырманға арналған бұл басылымда түпнұсқаны барлық кезде басшылыққа алмайды, түпнұсқаның өзінде қате берілген тұстарда басқа нұсқадан қажетті сөз алынған. Басқа нұсқалардан (Р.Мәзқожаев. Е.Ахметов) алынған сөз тіркесі, шумақтар тік жақшамен берілген. Бірақ 1963 жылғы ғылыми басылымдағыдай қайдан алынғаны көрсетілмеген, түпнұсқамен салыстырылып текстологиялық жұмыс жүргізілген, 1963 жылғы ғылыми басылымнан біршама айырмашылық бар. Орыс тіліндегі аудармасы түпнұсқаға жақын. Қазақ эпосын орыс тіліне аудару мәселесі 30-жылдары күн тәртібіне қойылды. Жырдың 1963 жылғы ғылыми басылымында орыс тіліндегі мәтін түпнұсқадағы мағынаны дәл бермейтін тұстары 2003 жылы басылымда қайта қаралды. 2003 жылғы Мәскеу басылымы тыныс белгілер дұрыс қойылып, сауатты дайындалған.

Жырдың 2003 жылғы Мәскеу басылымына баспасөз бетінде оң пікір айтылып, жылы қабылданды. Жырдың Жүсіпбек Шайхысламұлы нұсқасының (2003 жылғы Мәскеу басылымында) орыс тіліндегі Н.С.Смирнова мен С.Қасқабасов жасаған аудармасын фольклортанушы Ш.Құсаинов академиялық аударма деп айрықша бағалайды, түпнұсқаға жақындығын атап көрсетеді.

– М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты шығарған "Бабалар сөзі" сериясының 100 томдығына "Қыз Жібектің" де бірнеше нұсқасы енгені белгілі. Жалпы, осы басылымның текстологиясы туралы не айтасыз?

– 2009 жылы "Бабалар сөзі" жүз томдық ғылыми сериясының 53-томында (құрастырғандар – С.Қосан, Т.Әкімова, Ж.Салтақова) жырдың Жүсіпбек Шайхысламұлы мен Мұсабай нұсқаларымен қатар тағы екі мәтін жарық көрді. Төлегеннің тұлпары – Көкжорға ат кіші әріппен жазылған, бір сөйлем үшке жарылған деген секілді кемшіліктері бар. Пунктуациялық жағынан 2003 жылғы басылымды басшылыққа алуға болар еді, бұл редакторға да қатысты сын-ескертпе. Түпнұсқалық мәтін барынша сақталынған, ғылыми аппараты толық. Біз "Қыз Жібек" жырының аталған ғылыми басылымдарының біздің институтымыздың қабырғасында дайындалғанын ерекше мақтанышпен айтып жүреміз.

Нұрбол Құдайбергенов
Дереккөз: adebiportal.kz