Сциентизм және антисциентизм ұғымдары

Қазіргі уақытта адамзат қоғамында ғылым үлкен рөл атқарады. Тарихи даму барысында ол қоғам мен мәдениеттің барлық салаларына елеулі ықпал ететін ең маңызды әлеуметтік және гуманитарлық институтқа айналды. Бірақ 19 ғасырдың аяғындағы ғылымның қарқынды дамуына байланысты оның мәдени жүйедегі рөлі мен орны туралы мәселе көтерілгенде, адамдар әртүрлі пікірлерді, соның ішінде бір-бірінен түбегейлі айырмашылығы бар пікірлерді білдірді. Сөйтіп, философияда сциентизм, сонымен қатар оған қарама-қарсы идеологиялық ұстаным – антисциентизм қалыптаса бастады.

Сциентизм (лат. Scientia – білім, ғылым) – ғылымның мәдениет жүйесіндегі, қоғамның идеологиялық өміріндегі рөлін абсолюттандырудан тұратын ұғым [1]. Сциентизм үшін  кез келген ғылыми білім емес, ең алдымен жаратылыстану-ғылыми танымның нәтижелері мен әдістері идеал болып табылады. Сциентизм өкілдері білімнің осы түрі бүкіл мәдениеттің ең маңызды жетістіктерін жинақтайтындығынан, адам өмірінің барлық іргелі мәселелерін негіздеу мен бағалауға, қызметтің тиімді бағдарламаларын әзірлеуге жеткілікті екендігіне сүйенеді. Сциентизм көзқарастардың қатаң формалды жүйесі емес, ол идеологиялық бағыт болып табылады және әртүрлі тәсілдермен арқылы байқалады: нақты ғылымдарға еліктеу (философиялық және дүниетанымдық немесе әлеуметтік-гуманитарлық мәселелерді талдаудағы анықтамалар жүйесі, логикалық формализм, аксиоматикалық құрылыс, математикалық таңбаларды жасанды қолдану), философиялық және дүниетанымдық мәселелерді білім мен мағына үшін мағынасы жоқ деп теріске шығаруға дейін (неопозитивизм) және жаратылыстану ғылымдарын жалғыз мүмкін білім ретінде қарастыру [2].

Философиядағы сциентизмнің артықшылығы - позитивті ғылымда (негізінен жаратылыстану) жорамалдармен күресу сылтауымен философиядан дәстүрлі дүниетанымдық проблемаларды алып тастауы, оларды ғылыми жолдармен шешу мүмкіндігін жоққа шығаруы. Тарихи тұрғыдан бұл тенденция әртүрлі формада болды. Осылайша, О.Конт философияны берілген нақты «позитивті» ғылымдардың жиынтығына келтіруге ұмтылды және «дүниенің синтетикалық бейнесін» ұсына отырып, өткен метафизикадан үзілді-кесілді бас тартты. Философияның «ғылымдар туралы ғылым» ретіндегі идеясы қазір үмітсіз ескірген. Неопозитивизм немесе кеңірек ұғымды қолданатын болсақ, аналитикалық философия қазір ғылымға бағытталған философияның рөлін талап етеді. Философияға қатаң ғылыми сипат беруге ұмтылған оның өкілдері философияны ғылым тілін немесе табиғи тілді талдау қызметіне қысқарту арқылы философиялық білімді қайта құруға тырысты. Дәл осы айтылғанды жүзеге асыру, олардың пікірінше, ғылыми философияның мәнін құрайды.

Антисциентизм – сциентизмге қарама-қарсы ұғым. Ол адам болмысының іргелі мәселелерін шешуде ғылымның мүмкіндіктері шектеулі деп біледі, тіпті кей жағдайларда ғылымды адам болмысына дұшпан ретінде бағалайды. Антисциентизмде философия таза утилитарлы сипатта болады және дүние мен адамның шынайы мәселелерін түсіне алмайтын ғылымнан түбегейлі басқа нәрсе ретінде қарастырылады. Антисциентизм әлеуметтік-гуманитарлық білімді тек сананың нысаны ретінде түсіндіреді, оған ғылыми зерттеудің объективтілік принципі қолданылмайды. Ол экзистенциализмде, персонализмде, қарсы мәдениеттің әртүрлі концепцияларында және экологиялық қозғалыстарда айқын көрінді. Сонымен экзистенциализмнің өкілі М.Хайдеггердің айтуынша ғылым, әрине, болмысты түсінудің бір түрі, бірақ ол философиямен, біліммен салыстырғанда шектеулі ғана түсінік береді, өйткені ол тұтас болмысқа қатысы жоқ деп атап көрсетеді. Оның пікірінше, ғылым дүниенің жергілікті көріністерін жалпы философиялық концепциямен салыстыра отырып сипаттайды. Толық көріністі тек философияда беруге болады.

Персонализм өкілдері иррационализм әлемін түсінудегі рационалды көзқарасқа қарсы шығады, оны «рационалдықтың белгілі бір түрінің кемшіліктеріне» әсері ретінде қарастырады. Рационалдылықты жаңаша түсіну және оның сеніммен синтезі ғана персоналистік түсініктегі философияның мәнін құрайды [2].

Сциентизм мен антисциентизм қазіргі әлемдегі екі күрт қарама-қайшы бағыт болып табылады және бұл бағыттарды жақтаушылар бір көзқарастың да, екінші көзқарастың да пайдасына айтарлықтай салмақты дәлелдер келтіреді.

Ғалымдар өздерінің пайдасына дәлел ретінде өткендегі әйгілі мысалды, яғни, заманауи ғылым нағыз гуманистік құндылықтар мен мәдениетті негіздеуге тырысқандағы мысалды пайдаланады. Олар ғылымның қоғам үшін өндіргіш күші, қоғамдық құндылықтарды тудыратын және білімге орасан зор мүмкіндіктерге ие екендігін өте орынды атап көрсетеді. Қарсы дәлел ретінде антисциентистер ғылым бүкіл адамзатты жойып жіберетін қауіптер тудыруы мүмкін деген қарапайым шындықты атап өтеді, сонымен бірге оның көптеген жетістіктері адамзатты бақытты ете алмады. Олардың пікірінше, бұл ғылымның өз дамуын адамзат үшін игілікке айналдыра алмайтынын білдіреді.

Ғалымдар ғылымның арқасында ғана өмір ұйымдасқан, басқарылатын және табысты бола алады деп есептейді, сондықтан олар ғылыми әдістерді адам қызметінің барлық салаларына және жалпы қоғамға енгізуге ұмтылады. Антисиентистер «ғылыми білім» ұғымы мен «шынайы білім» ұғымы әртүрлі мағынаға ие, ал «білім» сөзі «даналық» дегенді білдірмейді деп есептейді.

Адамзат дұрыс қолданбаған ғылыми жетістіктер салдарынан апатқа әкелетін адамзат дамуының барлық драмалық сценарийлері арқылы (мысал ретінде ядролық физиканың жетістіктерін қарастыруға болады, бұл екі қаруды шығаруға әкелді) антисциентистер адамдарды өз жағына тартады. Сциентистер әмбебап технократтандырудың келеңсіз салдары тудырған мәселелерге мән бермей отыр [3]. Олар болашақтың утопиялық бейнесін салады, онда ғылым бәрінің басында, ал білім – ең жоғарғы мәдени құндылық, ғылыми жетістіктер тек игілікке жұмсалатын, өмір бақыланатын, табысты және реттелген. Бұл ғылыми утопияларға реакция антитехникалық толқынның күшеюі және болашаққа тікелей қарама-қарсы көзқарастардың пайда болуы болып табылады. Сонымен, ХХ ғасырда антиутопиялық жанрда көптеген жазушылар еңбектерін жазды: Герберт Уэллс, Рэй Брэдбери, Аркадий және Борис Стругацкий, Евгений Замятин, Джек Лондон, Джордж Оруэлл, Олдос Хаксли және т.б. Олардың шығармаларында ғылым мен техника кемел, еркіндік пен даралық тұншықтырылған техно-болашақтың өткір сыни көріністері бейнеленген.

Сциентизм-антисциентизм дилеммасы әлеуметтік және мәдени таңдаудың мәселесі ретінде пайда болады. Ол қоғамдық дамудың қайшылықты сипатын көрсетеді, онда ғылыми-техникалық прогрестің ақиқатқа айналуы, оның келеңсіз салдары мәдениеттегі азапты құбылыстармен ғана көрініс тауып қоймай, руханият саласындағы ең жоғары жетістіктермен де теңестіріледі .

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1.                Алексеев П.В., Панин А.В. Философия: учеб. – М.: ТК Велби, Изд-во Проспект, 2006. – 608 с.

2.                Лешкевич Т.Г. Философия науки: традиции и новации: Учебное пособие для вузов. - М.: «Издательство ПРИОР», 2001. — 428 с.

3.      Федотова, М. Г., П. Г. Макухин, А. В. Карабыков А.В.Н. История и философия науки. Омск: ОмГТУ, 2018. 68–80 с.

Жанатаев Данат, әл Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің доценті, философия ғылымдарының кандидаты

Исмаил Анель, әл Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, физика-техникалық факультетінің магистранты

Советхан Айсана, әл Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, физика-техникалық факультетінің магистранты