ПАНТОМИМА ӘРЕКЕТІНІҢ ТАРИХЫ

«Пантомима әрекетінің тарихы және  оның элементтерінің қазақ актерлік өнерінің  дамуындағы рөлі»

          Пантомима – (гр. pantomіmos – еліктеу арқылы немесе дене қимылдарымен ғана өнер көрсететін актер) – сахналық өнердің көркем образ мәнері, дене қозғалысы, қимыл мен ым арқылы жасалатын түрі. [1][2][3] Еуропадағы пантомима өнерінің қайнар көзі Ежелгі Грекия мен Рим театрына саяды. Орта ғасырда гистриондар, скоморохтар, жонглерлер өз ойындарында Пантомиманы қолданды. 16 ғасырдың ортасы мен 18 ғасырда итальян халық театры – дель арте комедиясында қайта жанданды. 19 ғасырда әйгілі Пьеро маскасын жасаушы Ж.Б. Дебюро (Франция) және Дж. Гримальди (Ұлыбритания) Пантомиманы жеке театр ойыны түрінде одан әрі дамытты. 1930 және 1970 жылдардың басындағы Пантомима өнерінің үздік шеберлері: Ж.Л. Барро, М.Марсо (Франция), Л.Фиалка (Чехословакия), Х.Томашевский (Польша). Пантомиманың музыка, ән сүйемелімен орындалатын арнайы түрі Индонезия, Үндістан және Азияның басқа елдерінде де кеңінен тараған. Ресейде көптеген халық ойындары мен әдет-ғұрыптар құрамында Пантомима болды және 19 ғасырда ойын-сауықтар мен цирктерде көрсетілді. 1910 жылы режиссер К.А. Марджанов, Н.Н. Евреинов, В.Э. Мейерхольд пантомиманы театр өнерінде пайдаланды. Қазір пантомима «мим» (бір актер) өнерін де қамтиды. Кезінде Кеңес Одағында пантомиманың екі түрі де дамыған. XX ғасырдың 20-30 жылдары қазақ театры спектакльдерінде де (І.Қуанышбаев, Е.Өмірзақов, т.б. актерлер ойынында) Пантомима элементтері ішінара бой көрсетті. [4]

Пантомимада әртіс бір сөз айтпай, көрерменге өз ойын жеткізіп, оны күлдіруі және ойландыруы керек. Өз ойын үнсіз жеткізу өнері шығармашылық ізденісті талап етеді. Дене қозғалысы, қимыл мен ым арқылы жасалатын пантомимада кейіпкердің келбетін айқындай түсу үшін мимиканы гриммен күшейтеді.  Өте жақсы жасалған мимика қойылымның мағынасын тереңдете түседі. Актерлердің мимикадағы маңызды құралы – көзі, бет әлпеттің қимылы.  Пантомима XIX ғасырда ойын-сауық кештері мен цирктерде жиі көрсетілген. Одан кейін театрда пайдаланған. [5]

Пантомима тақырыбын қозғағанда қызықты деректерді де келтіре кеткенді жөн көрдім. Италиялық комик Бианконеллидің жұрт алдында көңілді пантомима көрсетемін деген талпынысы сәтсіздікпен аяқталғаны баршаға мәлім. Ол қойылым барысында бөтелке ұстап тұрып, оның итальян тіліндегі нұсқасын айтқан. Осы оқиғадан кейін, «бөтелке» деп аударылатын «фиаско» сөзі «сәтсіздік», «масқара болу» деген мағынада қолданылатын болды. [6]

Дәстүрлі пантомима, әдетте, белгілі бір әңгімені «айтады», бұл жағдайда қимылдар субстраттың бір түрі болып табылады – иллюстрациялар немесе дыбыс сөзін ауыстыру. 1920-1940 жж. Э.Декру, бұл қимылды дискурстық түсінуден бас тартқан, актердің денесі көңіл көтерудің бастапқы нүктесі болатын жаңа иллюстративті пантомиманың негізін дамытты. Бұл сызба Ж.Л. Барротт, М.Марсо, Р.Девос, М.Серро, Е.Гротовскийдің қойылымдарында көрініс тапты. Бұл дәстүрді жалғастырған ХХ ғасырдың басқа да атақты модерндер арасында Л. Фиалка (Чехословакия), Х.Томашевский (Польша), М.Тенисон (Литва), А.Дариус (АҚШ) бар. [7]

Жалпы алғанда өмірде жүрегіңмен жақсы көрген дүниемен айналыссаң ләззат аласың. Одан қиналу мүмкін емес. Бұл өнердің ең қиыны – көрерменге жеткізе білу. Пантомима арқылы театрда 1-2 сағат көрсететін қойылымды 3 минутта көрерменге, бір орында тұрып жеткізу оңай шаруа емес. Ол жерде декорация немесе реквизит болмайды. Тек қана актер, костюм, грим ғана. Актер мықты болу шарт. Неше түрлі оқиғаны сипаттауың шарт. Мысалы, орманда жүруің мүмкін, үйленіп, балалы болуың мүмкін. Соның бәрін ыммен келтіре білу керек. Қазіргі таңда Қазақстанда белгілі актерлар Әсет Иманғалиев, Хамидуллин Есжан, Тушаев Бақыт, Үмітжан Қасымовтар мықты мамандар болып қалыптасты. Бұлар актерларға «пантомимоны дәл қазір сахнада көрсет» десең, қойып бере алады.

Енді мына мәселеге келейік. Көптің көкейінде «Қазақстанда пантомима жанрын кім дамытты» деген сұрақ бар.  «Қазақстанда бұл өнерді дамытып, кемеліне келтірген актер Меңтай Өтепбергенов болатын. Мұны екінің бірі біле бермейді», - дейді 2016 жылы «ҚазАқпарат» тілшісіне берген сұхбатында сол кездегі Қазақстан Республикасы Кинофильмдерi мемлекеттiк қорының директоры, киноактер Нұрлыбай Есімғалиев. Әрі қарай киноактердің өз сөзінен үзінді келтірейін: «Мынау мим, яғни пантомима деген жанр бар. Соны Қазақстанда дамытып, кемеліне келтірген менің досым Меңтай болатын. Ол кезінде Мәскеу цирк учищесінің Алматыдағы филиалының клоунада және пантомима бөлімінде Қазақ КСР-інің халық әртісі Гүлжихан Ғалиевадан дәріс алған. Кейін, 1969 жылы Гүлжихан Ғалиеваның ұйымдастыруымен құрылған «Гүлдер» ансамблінде «мим» әртісі болып еңбек етті. Гастрольдерге шығып, әлемнің көптеген елдерінде өнер көрсетті. 1974 жылы екеуміз Бүкілодақтық кинематография институтын бітіріп келген соң, ол талай жыл қазақ киносын дамыту жолында аянбай еңбек етті». Меңтай Смағұлұлы Өтепбергенов 1946 жылы 7 тамызда қазіргі Шығыс Қазақстан облысы, Бесқарағай ауданының Беген ауылында туған. Мәскеу цирк училищесінің Алматыдағы филиалының Клоунада және пантомима бөлімін (1968 ж.) және Мәскеудегі Бүкілодақтық кинематография институтын бітірген (1974 ж.). КСРО-ның 13 киностудиясында барлығы 47 фильмге түскен. ҚР Кинематографистері одағының хатшысы (1999-2001 жж.). «Құрмет» орденімен, «Қажырлы еңбегі үшін. В.И. Лениннің туғанына 100 жыл мерейтойы құрметіне» (1970 ж.) медалімен марапатталған. 1996 жылы ҚР Еңбек сіңірген әртісі атағын алды. [8]

Әр уақытқа байланысты театр өзіндік бейнесін қалыптастырады. Өзіңіздің жеке адамыңызды іздестіру – қазіргі заманғы театрдың негізгі бағыттарының бірі. Әлем және адам туралы идеялар – бұрынғы көзқарастарды белсенді түрде қайта қарау. Театр өнері пластикалық бейнелерді іздестіруге арналған. Театр саласында адамның ұмтылысын және армандарын көрсете білу үшін, пантомима театрдың көрнекті формаларының алуан түрлілігіндегі жаңа перспективаларды  аша отырып, өмірмен байланысы бар қиял  әлемімен саналы түрде жұмыс істеуге үйренетін адамдарға  көмектеседі.

Пантомиманың бірегей қасиеттері (пантомима – имитацияны тудыратын барлық нәрсеге еліктейді), оның мәнерлі құралдары қоғамдағы түбегейлі өзгерістермен байланысты. Кез-келген уақытта сұранысқа ие болды. Рухани білім тәжірибесінде пантомима тілі пайда болды, адамға әмбебап аспапты – өзінің денесін жетілдіруге жіберді, архетиптердің, белгілер мен нышандардың терең мәнін ашты. Демек, бұл – мәжбүрлеу, деформация, трансформация, оның көркем әсерінің ажырамас сипаты. Театрдың, цирктің, бидің, киноменнің, пантомиманың жанрлық әртүрлілігін дамыту, ол актердің  жан-жақтылығын көрсетеді. Пантомиманың мүмкіндіктері, бірінші кезекте «актер мен оның денесі» деген мәселеге байланысты. Олардың көпшілігі осы мәселеге байланысты пікірлерін білдіріп, ойларын жүзеге асырды. Бұл, ең алдымен, директорлар-реформаторлар: В.С. Мейерхольд, А.Таиров, Н.Еврейнов, Е.Вахтангов, А.Аптиа, Г.Крайг, А.Арто, Э.Гротовский, П.Брук, Дж. Стреллер. В.С. Мерейхольд (Мимодрама) және А.Таиров (пластикалық драма) актердің синтетикалық техникасының мәселелерін шешу кезінде комедия дэль-арте дәстүріне сүйенеді. Францияда 1930 жылдары драма театры білмейтін жаңа пантомима техникасы пайда болды. Белгілі мектептегі «mime риг» («таза пантомима») пантомиманың жаңа стилдегі тілі (классикалық деп аталатын) қалыптасты. Пантомима мен барлық теориялық трактаттарды (Дельстардың «кедей мәтіні» теориясын қосқанда) адам пластикасын  ашу мүмкіндіктері туралы бұрынғы еуропалық тәжірибені игерген. «Пантомима шындықтан алыстататын техниканы ойлап тапты, бірақ бірінші шындық – сахнада актердың денесі алғашқы болып қалады. Екінші шындық – басқалардың сөзбен, мәнерлеп, әсемдеп жеткізетін өнерді, сахнадағы пластика арқылы жеткізу. Бұл бастапқы ұстаным актердің пластикалық білім беру жүйесінің түпнұсқасын жасаушы, қазіргі пантомиманың негізін қалаушы Этьен Декру, режиссерлер Джек Копо, Гастон Бати, Луи Чжу, Чарльз Дюллен, Антонен Артауд, танымал француздар Жан-Луи Барро мен Марсель Марсоудың шығармаларында көптеген рөлдер атқарған актер. Декру  «La mime» негізінде өздігінен қабілетті игерген актер үшін сахнаның ситетикалық нысандарын іздестіруде көрініс, ешқандай тапсырыс берілмейді.

         Қазақ тарихы мен салт дәстүрін зерттеген ертедегі ғалымдар, қазақтар мұсылман дініне сенді дегенімен олардың ұлттық салт-дәстүріне ежелгі шаман дінінің қалдықтары сақталып, тіршіліктерінде қолданылған. Бұл рас, ал енді  сол шамандық салт неден тұрады, оның толық дәрежелері мен мағынасын әлі ешбір ғалым, не жазушы толық айқындап зерттеп, баспа бетінде көрсеткен емес. Тек, қазақ бақсылары жайлы бірді-екілі зерттеушілердің мақалалары жарыққа шыққан. Олардың қатарында: «Библиотека для чтения»:  Шаманство у народов Средней Азии 1852 жылғы №8 санында  Ястребовтың мақаласында айтылған. Онан соң бұл туралы Воронов пен Қазақтың Ұлы зерттеушісі Шоқан Уәлихановтың мақалалары жарық көреді. Шамандар жөнінде алғаш жарық көрген еңбек  шығыстанушы-этнограф бурят ғалымы Доржи Банзаровтың диссертациялық еңбегі, ең басты зерттеу жұмысы. Бірақ Банзаров шамандардың будда табына жататын нәсілдердегі сақталған шамандық белгілерге тоқталған. Оның өзі де толық емес, кейбірін ғана алған, сондай-ақ, зерттеушінің көзқарасы «...ежелдегі шамандық әрекеттер мен олардың көріністері ескінің қалдығы, сауатты адамдардың мәдениеті емес...» дегенге саятын еңбек екен.

         Ежелгі шаман мен қазақ бақсыларының мінездері, ішкі сезімдері мен қимыл әрекеттері қазіргі сахна өнеріндегі актерлердің дене құрылысы мен қимылдарына, олардың  ыммен келтірген ишараттарына өте ұқсас келеді. Ертедегі грек, рим мәдениетіндегі «ым» өнері мен ұлы дала сахарасындағы қазақтардың іс-қимылдары қазақ тарихы мен бейнелеу өнерінің бірден-бір негізі біздің петроглифтық (тасқа түсірілген суреттер)  тасқа қашаған, темір, ағаш, теріге салған бейнелерінде айқын келтірілген.

Абайбол Омарбеков

Т.Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясының магистранты