Неліктен профессионалдар мемлекеттік органдарға жұмысқа бармайды?

"Подставалар", темір тордың ар жағында қалу қаупі, жалақының аздығы, бірінші кезекте кәсіби шеберлікке емес, басшылыққа ұнау – мемлекеттік қызметтің басты мәселесі, дейді эксперттер.

Қазақстандағы мемлекеттік қызмет мәселелерінің бірі – кәсібиліктен гөрі адалдыққа басымдық беру. Олар білікті кандидаттарды емес, бастықтың артын жабуға дайын адамдарды жұмысқа алады деген пікір бар. Мұндай жағдайда үміткердің кәсіби дағдылары мен білімі емес, басшылықты қуанту қабілеті бірінші орынға шығады.

Мемлекеттік қызметте мықты сала мамандарының белгілі бір тапшылығы бар екенін Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың өзі де мойындап отыр. Бірақ бұл жағдайдың парадоксы елде бизнес, ауыл шаруашылығы, қаржы, медицина, білім және басқа да салаларда табысты адамдар жеткілікті. Тоқаев мұндай кадрлардың әлеуетін пайдалануды талап етеді, бұл үшін мемлекеттік қызметке қабылдау процесі реттелуі керек.

"Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі агенттікке заң жүзінде қосымша құзырет беру қажет деп санаймын. Олар еліміздегі кадр саясатына конструктивті тұрғыдан ықпал ете алуға тиіс", - деді Қасым-Жомарт Тоқаев Президенттік жастар кадрлық резервінің форумында.

"Бізге мемлекеттік аппарат жұмысының тиімділігі мен үйлесімділігін айтарлықтай арттыру керек. Формализм мен бюрократиялық қағазбастылықты тоқтататын кез келді. Жоғарыдан нұсқауды, азаматтардың шағымын немесе жағдайдың нашарлауын күтпей-ақ, белсенді және тәуелсіз болуымыз керек", - деді Президент үкіметтің кеңейтілген отырысында.

Мемлекеттік қызмет істері агенттігі қандай жұмыс атқарады?

Мемлекеттік қызмет істері агенттігі BES.media сайтының шенеуніктердің жалақысының мөлшері туралы сұрағына жауап беруден бас тартты. Олар бюджеттен қаржыландырылатын қызметкерлерге еңбекақы төлеудің бірыңғай жүйесі Ұлттық экономика министрлігінің құзырында екеніне тоқталды.

Ведомство Қазақстандағы мемлекеттік қызметкерлердің саны туралы сұрақты да назардан тыс қалдырды, дегенмен бұл ақпарат жалпыға қолжетімді: шамамен 90 мың адам мемлекеттік қызметте, оның 32 мыңы министрліктерде жұмыс істейді.

Олар не деді? Мемлекеттік қызмет істері агенттігі жеке сектордан мамандарды тарту үшін «Б» корпусының (мемлекеттік қызметшілер-басшы қызметкерлер) лауазымдарына қойылатын талаптарды өзгертті.

Енді басшылық қызметке мемлекеттік қызметте тәжірибесі жоқ жеке ұйымдардың мамандарын тағайындауға болады. Грант бойынша оқудан өткен жоғары GPA (орта балл) бар ЖОО түлектері өңірлердегі төмен тұрған лауазымдарға конкурссыз жіберіледі.

"Саяси қызметкерлер (парламент, үкімет, Президент Әкімшілігі және т.б. - автор) және "А" корпусының қызметкерлері жыл сайын академия мен Назарбаев университетінде "Жаңа формация басшысы" бағдарламасы және арнайы курстар бойынша білім алады", - деп хабарлады МҚІА.

Ведомство мемлекеттік қызметшілер арасында қызметтік этиканы бұзу фактілерінің азайғанын және ұжымдардағы қолайлы моральдық ахуалға қанағаттанушылықтың артқанын атап өтті.

"Мемлекеттік қызметте ең бастысы – бастығыңның көңілінен шығу"

Бұрынғы Ауыл шаруашылығы вице-министрі Арман Евниев мемлекеттік қызметтен 2019 жылы кеткен. Ол жүйенің өзін тұрақсыз және тартымсыз деп санайды.

"Жастар мемлекеттік қызметке қалдық қағидаты бойынша келеді: олар квазимемлекеттік компанияға немесе бизнесте жақсы жалақы алатын жұмысқа орналаса алмады. Бірақ дипломың болса, мемлекеттік қызметте белгілі бір жайлылық бар аймақ, тұрақты жалақы, әлеуметтік пакет, көп ойланудың қажеті жоқ, таңертең 9-да келесің, кешке 6-да солға кетесің", - деді ол BES.media тілшісіне.

Оның пікірінше, мәселе басшылардың инновацияға қызығушылық танытпауында. Көптеген шенеуніктер: "Мен бастықпын – сен ақымақсың, сен бастықсың – мен ақымақпын" деген ескірген қағидаларды ұстанады, бойсынушылықты бәрінен жоғары қояды.

"Олардың өздеріне қоятын сұрақ: "Бұл менің бастығым үшін жақсы ма, жоқ па?" Олар үшін ең бастысы - бастықтың көңілінен шығу, қауіп төнген жағдайда оның мүддесін қорғау", - деп атап өтті Арман Евниев.

Бюрократия, интригалар және тиімсіз басқару мемлекеттік қызметке деген құштарлықты әлсіретеді.

"Мен 15 жылдан астам уақыт бойы министрліктер мен Президент әкімшілігінде, сондай-ақ үкіметте саяси қызметтерде жұмыс істеп келемін. Менің мотивациям ешқашан төмендемейді және мен оны сақтаудың жолдарын үнемі іздеймін, бірақ көптеген әріптестер екі-үш жылдан кейін шаршайды. Олар апатия мен шаршауды сезінеді. Ең жақсы жағдайда адамдар бизнеске барады, ең нашар жағдайда олар шетелге кетеді. Онда білімі мен идеялары іске жарайды. Менің өте талантты қызметкерлерім болды, олар көңілдері қалып, кетіп, қазір әлемнің жетекші компанияларында жұмыс істейді", - деді спикер.

Мемлекеттік қызметте жұмыс істеу тәсілін өзгерту үшін жаңалық ойлап табудың қажеті жоқ. Бизнесте де, үкіметте де қолданылатын өзгерістерді басқарудың көптеген дәлелденген үлгілері бар. Мысалы, ADKAR моделі өзгерістерді жүзеге асырудың бес қадамдық процесін ұсынады:
Бірінші қадам - адамдар арасында өзгерістер қажеттілігін туындату. Содан кейін оларды процеске қатысуға итермелейтін ынтасын туындату керек. Содан кейін өзгерістерді жүзеге асыру үшін қажетті білім мен дағдыларды беру керек. Бұл өзгерістерді жүзеге асыруға көмектесу қажет.
Ақыр соңында, ескі әдеттерге оралмау үшін жаңа күйді нығайту керек.

"Мемлекеттік қызметке келетін болсақ, бұл 80 мың мемлекеттік қызметшінің ішінде өзгерістердің драйвері болуға дайын тұлғалар болуы керек дегенді білдіреді, алайда бұл 80 мың адам өзгере бастауы үшін әр ведомствода, министрлікте, әкімдікте бұл өзгерістердің елшісі болуға дайын бірнеше адам болуы керек", - деп түсіндірді ол.

Мемлекеттік қызмет істері агенттігі шенеуніктердің санасын өзгертуі керек.

"Бұл олардың қасиетті борышы. Осыдан бірнеше жыл бұрын өзгеруге кедергі келтіретін осы агенттіктің өзі екенін айттым, өйткені бюрократиялық көзқарас, ережелер мен регламенттер, адамдармен тікелей байланыстың болмауы өзгерістерге кедергі келтіріп, алға жылжытпайды. Сосын бұл үшін мені қатты сынға алды, тіпті шағымдар да болды. Бірақ бірнеше жылдан кейін айтарлықтай өзгерістерді байқамадым", - дейді Арман Евниев.

Адамдарды өзгерту үшін уақыт тексерілген екі әдіске жүгіну керек: қамшы мен прәндік.

"Адамдар сыртқы қысымның әсерінен, маңызды нәрсені жоғалту қаупін сезініп өзгереді. Сонымен қатар материалдық сыйақы, мансаптық өсу немесе қоғамдық мойындау сияқты нәрселерді белгілі бір пайдасын көргенде өзгереді. Осыны пайдалану тиімді керек", - деп қосты бұрынғы вице-министр.

Ол сонымен қатар топ-менеджерлердің жеке жобаларды жүзеге асыру үшін ғана емес, өз ұйымдарының нәтижелері үшін де жеке жауапкершілігін атап өтті.

"Тәуелсіздігіміздің отыз жылында KPI талаптарын сақтамағаны үшін жұмыстан шығарылған кем дегенде бір саяси көшбасшыны маған көрсетіңізші. Президент пен жаңа премьер-министр жауапкершілік мәселесін көтереді, бірақ көбінесе нақты бір тапсырманың орындалмауы туралы айтылады. Алайда, министрлер мен әкімдер саяси қызметтерді атқара отырып, жеке тапсырмаларды орындауға ғана емес, мемлекеттің негізгі мақсаттарына қол жеткізуге жауапты болуы керек. Мемлекеттік жоспарлауға жауапты Ұлттық экономика министрлігі болсын, стратегиялық жоспарлау агенттігі болсын, үкімет болсын, осы бағытта ешкім тиісті деңгейде жұмыс істеп жатқан жоқ", - деп түйіндеді ол.

"Жалақы жұмыстың нәтижесі мен маңыздылығына байланысты болуы керек"

"Әділдік жолы" қоғамдық бірлестігінің атқарушы директоры Дидар Смағұлов та өз еркімен мемлекеттік қызметтен кетті. Ол қазіргі жүйені шектеулері көп тым қатал деп санайды. Оның үстіне, әңгіме шенеуніктердің қызметі мен жеке өмірін нормативтік реттеу туралы ғана емес, сонымен бірге қоғам тарапынан қойылған, кейде қажетсіз талаптар туралы да болып отыр.

"Бес жылдан астам жұмыс өтілі бар бұрынғы мемлекеттік қызметкер, мемлекеттік қызмет істері жөніндегі уәкілетті органның бұрынғы қызметкері ретінде облыста да, орталық аппаратта да бақылау саласында жұмыс істегендіктен жиі айтамын. Мемлекеттік қызметшілерге қатысты қандай шағымдар түскенін көрдім: тым ашық биледі, тым ерсі күлді, бармайтын жерге барды. Осының бәрі көптеген мемлекеттік қызметкерлердің отбасылық мерекелер мен ойын-сауық орындарына баруын жасырып, суретке түспеуіне әкелді және т.б. Ал мемлекеттік қызметкер де басқа адамдар сияқты демалуға мұқтаж адам", - деді қоғам белсендісі BES.media сайтына берген сұхбатында.

Бірақ мамандарды мемлекеттік қызметтен шошытатын басты мәселе – жалақының төмендігі. Бұл еңбекақы төлеудің факторлық-баллдық жүйесі енгізілген ұйымдарды қоспағанда, көптеген ұйымдарға тән.

Мұндай ұйымдарда жыл соңында қызмет нәтижелерін бағалау нәтижелері бойынша 5-6 айлық жалақыға тең сыйақы алуға болады, ол тоқсан сайынғы сыйақылармен бірге жылдық қомақты соманы құрайды. Алайда бұл әдіс кеңінен қолданылмайды.

"Тағы бір мәселе, мысалы, қомақты сомаға субсидиялардың тағдырын шешетін шенеунік айына небәрі 500-600 мың теңге алады. Бұл, әрине, жеткіліксіз, сонымен қатар сыбайлас жемқорлыққа негіз болатыны анық. Жүздеген миллион теңге айыппұл салып жүріп, өздері 300-400 мың теңге алып жүрген инспекторларды да айтуға болады. Мұнда жеке көзқарас қажет: жалақы жұмыстың нәтижесі мен маңыздылығына байланысты болуы керек. Қазір Қазақстанда бәрі сол бір үлгіде жүріп жатыр, бұл әділетсіздік", - деп атап өтті қоғам қайраткері.

Ол Мемлекеттік қызмет істері агенттігінің назарын жазалау шараларынан мемлекеттік қызметкерлердің құқықтарын қорғауға аударып жатқанын атап өтті.

"Жақында өткен отырыстарда агенттік мемлекеттік қызметшілерге жол жүру ақысын, демалыс ақысын және басқа да қажетті төлемдерді қамтамасыз етуде табысқа қол жеткізіп келеді. Бұрын бұл тақырыпқа тиісті назар аударылмаған. Мемлекеттік қызметте қалыпты жағдайға айналған артық жұмыс уақыты мәселесі де көтеріледі. Агенттік бұл мәселені реттеу үшін нормативтік-құқықтық актілерді енгізгенімен, нәтижені бағалау әлі де қиын. Сағат 19:00-ден кейін жанып тұрған министрліктердің үйлерінің терезелеріне қарағанда, олардың көпшілігі әлі де кешігіп жұмыс істейді", - деп атап өтті сарапшы.

"Саяси элита ұрпақ алмасуымен бірге өзгеріп жатыр"

Саясаттанушы, Adam Research сарапшысы Сабина Сәдиева мемлекеттік қызмет құрылымындағы өзгерістерді атап өтті. Бұған дейін анықтама беру сияқты күнделікті жұмыстарға қатысты әкімшілік лауазымдар басым болатын. Бірақ бүгінгі шындық басқаша.

"Цифрландыру процесінде күнделікті операциялармен байланысты жұмыс орындары біртіндеп жойылуда: мемлекеттік қызметтің міндеттері күрделене түсті, олар құжат берумен шектелмейді, мысалы, әлеуметтік қорғаудың жаңа үлгілерін әзірлеуді қамтиды. Қазіргі уақытта, менің бағалауым бойынша, бұл үлес шамамен 75-тен 25-ке дейін, олардың 75 пайызы әкімшілік қызметпен айналысатын қызметкерлер, ал 25 пайызы ғана арнайы білімі бар", - деді ол BES.media тілшісіне берген сұхбатында.

Сабина Садиева мемлекеттік қызметке қабылдаудың тәсілдерін жаңартуға кеңес береді. Ол үміткерлерді мұқият таңдауды, олардың нақты мәселелерді шешу және сапалы нормативтік құқықтық актілерді әзірлеу қабілетіне назар аударуды ұсынады. Оның ойынша, өз саласын жетік білетін, мемлекетке пайдасын тигізетін мамандарды көбірек бағалау керек.

Ал саяси мемлекеттік қызметшілерге келетін болсақ, олар кейде тым жиі ауысып отырады, бұл тұрақтылық пен дамуға кедергі келтіреді.

"Саяси позицияда нәтиже көрсетіп, өзгерістер енгізу үшін уақыт керек. Саяси мемлекеттік қызметкер екі жылда немесе жылына бір рет ауысса, бұл жүйені тұрақсыздандырады. Егер саяси элита туралы айтатын болсақ, онда ол жылдам өзгермейді. Ол ұрпақ алмасуымен бірге өзгереді", - деп түсіндірді ол.

Жалпы, сарапшы Қазақстандағы мемлекеттік аппаратты айтарлықтай тұрақты және кәсіби деп сипаттайды.

"Біздің мемлекеттік қызметіміз жабық, сондықтан бұл жерде кәсіби аппарат бар деуге болады. Бүгінгі күні біз бұрынғыдай командалық қозғалысты көрмейміз. Бірақ барлығы осымен шектеледі. Басқа мәселелерде ол өте жабық", - деп аяқтады ол.

"Жазықсыз жарға жығып кетеді, сіз кінәлі болмасаңыз да, темір тордың артына түсуіңіз мүмкін".

Қазақстан Республикасының рекрутинг нарығында 25 жылдан бері жұмыс істеп келе жатқан HR сарапшысы Алма Жандәулетованың айтуынша, мемлекеттік қызметте бәрі соншалықты жаман емес: жалақының аздығына қарамастан, ол, әсіресе, аймақтардан келген жас мамандарға арналған жалақы төлеуде тұрақтылық пен мансаптық перспективаны ұсынады. Ұлттық және квазиұлттық компанияларда жалақы жоғары, ал бонустар аз емес, жиі болып тұрады.

"Полиция қызметкерлері, төтенше жағдайлар қызметінің қызметкерлері, мемлекеттік қызметкерлер, медицина қызметкерлері арасында жағдай қиын - жақында мен Антикордың тергеушісіне жұмысқа орналасуға көмектестім. Офицерлер майор, капитан шеніне жетеді, бірақ 280 мың теңге алады.Олар кем дегенде 400 мыңға провинциялық компанияда заңгер болуға дайын. Он жыл жұмыс істегеннен кейін адамдар осылай кетеді. Сонымен қатар бұл қауіпті, өйткені бұл адамдар бізді қорғауы керек. Үлкен мәселе халыққа қызмет көрсету орталықтарының қызметкерлері, тиын алады. Бес жыл бұрын жалақы шамамен 38 мың теңге болса, қазір 120-150 мың болуы мүмкін, бірақ бұл өте төмен жалақы. Жеке деректерді сатады деп естідім. Салық қызметкерлері мұны жалпы декларацияның нәтижесі бойынша жасасай бастас, бұл өте қауіпті", - деді ол.

Жандәулетованың пікірінше, мемлекеттік қызметтегі басты мәселе – "командалық қозғалыстардан" туындаған тұрақсыздық, жаңа басшылық команданы толығымен өзгерте алады.

"Сіз бір сәтте бәрін жоғалта аласыз. Жаңа команда келеді де, бұрыңғы қызметкерлерді қысқарта салады. Қызметте мұндай тұрақсыздық бар. Адамдар бюрократиядан шаршап немесе команданың ауысуына байланысты мемлекеттік қызметтен кетеді. Жалақы да рөл атқарады, бірақ көбінесе команданың ауысуы себеп болады. Сонымен қатар, мемлекеттік қызметкерлер ішкі бюрократия мен қағазбастылыққа жиі шағымданады", - деді ол.

Оның айтуынша, мемлекеттік қызметте басқа да тәуекелдер бар, оларды болжау қиын.

"Менің ұлым АҚШ-та оқиды. Мен оның ЦДИАӨМ-де бір-екі жыл жұмыс істегеніне қарсы болмас едім, өйткені ол ғарыштық технологиялар саласында оқиды. Бұл оған үздік университетте магистратураға түсуге жақсы мүмкіндік береді. Дегенмен, ата-ана ретінде мені қорқыныш ұстайды. Бүгін сіз бәрін жоғалтуыңыз мүмкін: олар сізге "подстава" жасап, кінәлі болмасаңыз да, темір тордың ар жағында қаласыз. Мұндай тәуекелдер бар. Егер ұлым мемлекеттік қызметте жұмыс істеуге бел буса, мен оған бұл шешімді жүз рет ойлануға кеңес берер едім", – дейді кадрлық сарапшы.

Бұл мәселе басқа елдерде қалай шешіледі?

Өткен ақпанда Жаһандық үкімет форумының вебинарында АҚШ, Канада және Сингапурдан келген мемлекеттік сектордың HR сарапшылары үкіметтер «дарындылар үшін соғыста» қалай бәсекелесе алатынын талқылады.

Канада

Осылайша, Канада таланттарды тартудың әртүрлі үлгілерін, сондай-ақ үкімет пен HR ойлауын қалай өзгерту керектігін қарастырды. Жалақы мен икемділік басты мәселе ме әлде мүлдем басқа нәрсе қажет пе, талқылады.

Адамдардың шоттарын төлеуге және жеткілікті жайлы өмір сүруге жеткілікті ақшасы бар болса, жоғары жалақы оларды міндетті түрде бақытты ете алмайды, дейді Канада қазынашылығының HR директоры Лорен Хантер.

Үміткерлерді мемлекеттік қызметке қабылдауға итермелейтін негізгі үш фактор – жұмыстың сыйақысы, олардың орындайтын күнделікті тапсырмалары және олармен бірге жұмыс істейтін командалар болды. Оның айтуынша, үкіметте жұмыс істеу қоғамға және жалпы елге елеулі әсер етудің бірегей мүмкіндігін береді. Бұл сіздің өміріңізге терең мағына береді. Адамның қосқан үлесі соншалықты маңызды және ауқымды салдарға әкелетін қызметтің басқа салаларын табу қиын.

Сингапур

Сингапур премьер-министрі кеңсесінің адам ресурстары бөлімінің бас маманы Пек Кем Лоу мемлекеттік сектор әділ төлейді, бірақ жалақы бойынша жеке сектормен бәсекелескісі келмейтінін айтты "себебі әрқашан сізден асып түсетін біреу болады".

Ол экономикалық проблемаларға және басқа факторларға байланысты мемлекеттік сектор бұдан былай шенеуніктерге өмір бойы жұмыс кепілдігі немесе "темір күріш тостағанын" уәде ете алмайтынын атап өтті. Оның орнына, ол қызметкерлерге мемлекеттік қызметте немесе басқа жерде өмір бойы мансап құру дағдыларын беретін жұмыс беруші ретінде өзін ұсынады.

Мемлекеттік қызмет нарығында бөлімдер мен мамандықтар арасында ауысу үшін "шексіз мүмкіндіктері" бар мансап ретінде өзін ұсынады. Сонымен қатар ол "айналмалы есік" саясатын жүргізеді. Оның аясында қызметкерлер үкіметке оралмас бұрын жеке секторда жаңа дағдыларды үйренуге ынталандырылады.

Мысалы, Сингапурда таланттарды тарту бағдарламасы бар, оның шеңберінде шенеуніктер компанияларға алты айдан екі жылға дейін жіберіледі. Содан кейін олар мемлекеттік секторға қызмет аяқталғаннан кейін жаңа дағдылармен оралады.

АҚШ

Сауда министрілігінің адами капиталдың басмаманы және директоры Джессика Палатка, оның бөлімшесі департаменттің 13 бюросы үшін HR стратегиясын әзірлеуге жауапты, федералды үкімет "үш Rs" деп атайтын нәрсені - қызметкерлерді жалдау, жылжыту және ұстауды ұсынып жатқанын айтты.

Адамдарға жұмысқа көшу үшін ақы төленеді және, мысалы, тіркелу және сақтау бонустары және студенттік несиені өтеу сияқты қаржылық ынталандырулар ұсынылады.

Үздіксіз оқытуды, біліктілігін арттыруды және қайта даярлауды, сонымен қатар жеке және кәсіби өсу үшін оңай қол жетімді мүмкіндіктерді қамтамасыз ететін, жалпымемлекеттік білім беру бастамалары да бар.

Өзгеріс пе, әлде тығырыққа тірелу ме?

Қазақстанда мемлекеттік қызметке неліктен аз адам барғысы келеді деген сұрақ бір мәселенің төңірегінде өрбиді. Бір жағынан жүйені жаңартып, мықты мамандарды тартып, мемлекеттік жұмысты сәнге айналдырсақ деген ниет бар.

Екінші жағынан, бәрі ескі жүйеге тіреліп қалады. Мұнда не істей алатыныңыз емес, сіздің бастықтардың көңілінен шыға білуіңіз маңыздырақ. Қалаған мен шындықтың арасындағы бұл алшақтық дарынды адамдарды ығыстырып шығарады.

Қазақстанның мемлекеттік қызметі бұл тұйық шеңберден шыға ала ма?

Әзірге, нақты мамандарды тарту және ұстап қалу үшін ережелерге бірнеше өзгертулерді ғана енгізу қажет сияқты. Бүкіл жүйеде нағыз төңкеріс керек, кім мемлекет үшін және не үшін жұмыс істеуге лайық деген жаңа көзқарас керек. Алға қарай жол жүйенің өзінде мәдениет пен құндылықтарды түбегейлі өзгерту арқылы жүзеге аса алады. Мұнда ескі байланыстар мен жақсы қарым-қатынастан гөрң жаңашылдық пен шынайы таланттар жоғары бағалануға тиіс.

Қызықты жаңалықтар мен видеоларды көру үшін TikTok арнамызға жазылыңыз!