Фантастика жанры арқылы ғылымға енген терминдер

Әр сөздің шығу тарихы бар. Жыл сайын тілге жаңа неологизмдер енеді. Олар тілге әбден сіңіп, бұрыннан айтылып жүргендей әсер қалдырады. Ал, кейбіреуі бірнеше айдан соң мүлде қолданыстан шығады. Бүгін бізге танымал ғылым саласында қолданатын сөздердің шығу тарихына тоқталатын боламыз.

Робот
"Робот" сөзін алғаш болып 1920 жылы Карел Чапек "Р.У.Р" (Россумские универсальные роботы) атты ғылыми фантастикалық пьесасында қолданады. Ал, терминнің өзін Карелдің ағасы Йозеф ойлап тапқан. Сөз чех тіліндегі robota сөзінен шыққан. Мағынасы болса "күштеп жұмсау", "ауыр еңбек", "қара жұмыс" дегенді білдереді. Сөздің шығу тарихын автордың өзі былайша сипаттайды:"Бір күні автордың ойына жаңа пьесаның сюжеті келеді. Темірді қызған кезінде соқ демекші, өзінің жаңа идеясын бірден өзінің бауыры Йозефке жеткізеді. Сюжетін қысқаша айтқаннан соң: "Бірақ, қолдан жасалған жұмысшыларды қалай атарымды білмеймін — дейді автор, — Мен оларды лабор деп атар едім, бірақ тым әдеби сияқты". "Ендеше оларды робот де", — дейді суретші бауыры Йозеф".
Чапектің "Р.У.Р." пьесасындағы роботтар — қолдан өсірілген ұлпалар мен ағзалардан жасалған жасанды адамдар. Пьеса 1921 жылы Прагада қойылады. Сөз де сол сәттен бастап қолданысқа енеді.

Робототехника мен позитрон
Робот тақырыбын амеркиалық жазушы Айзек Азимов жалғастырады. Ол ағылшын тіліне және өзге де тілдерге әбден сіңіп кеткен "робототехника", "позитрон"(positronic), "психотарих" (psychohistory) сөздерін енгізді. Ағылшын тілінде robotics алғаш рет 1941 жылы "Өтірікші"(Лжец!) әңгімесінде қолданылды. 

Клон
Ағылшын тіліндегі сlone сөзі "бұтақ" деген мағынаны білдіретін ежелгі грек сөзінен туған. Оны ботаниктер XX ғасырдың басында кеңінен қолданған. Бірақ, бүгінгі мағынасын жазушы-футуролог Элвин Тоффлер 1970 жылы жазған "Болашақ сандырағы" (Шок будущего) кітабында кездеседі. Клон деп ол адамның жасанды көшірмесін атаған. 

Терең кеңістік (глубокий космос)
Астронавтика саласында терең кеңістік (deep space) термині кеңінен қолданылады. Алғаш рет бұл тіркесті Эдвард Элмер Смит 1934 жылы "Үш ғаламшар" (Трипланетие) туындысында қолданады. Бір қызығы, терең кеңістіктің қайдан бастау алатыны әлі күнге дейін белгісіз. 

Газды гигант
Ядроны газ түзетін зат қоршаған алып ғаламшарды газды гигант(gas giant) деп атайды. Бұл тіркесті америкалық жазушы Джеймс Блиштің 1952 жылы жарыққа шыққан "Күн өрімі" (Solar Plexus) атты әңгімесінен кездестіруге болады.

Ионды қозғалтқыш
Ионды газ негізінде жұмыс істейтін зымыран қозғалтқышын ғылымда ионды қозғалтқыш (ion drive) деп атайды. Алғаш рет 1947  жылы Джек Уильямсонның "Теңестіруші" (The Equalizer) шығармасында кездеседі. Ал, қозғалтқыш идеясын бірінші болып 1911 жылы Константин Циолковский ұсынады. Бірақ, аталған технологияның ғарыш кемелерінде тек 1970-жылдардан бастап қолданады. Ионды қозғалтқыш арқылы жұмыс істеген алғашқы ғарыш кемесі 1998 жылы кеңістікке жіберіледі. Оның атауы — Deep Space 1. Термин өнімнен бұрын дүниеге келгенін байқауға болады.

Киберкеңістік
"Киберкеңістік" (cyberspace) сөзін 1982 жылғы Уильям Гибсонның "Хромның жануы" (Сожжение Хром) атты әңгімесінен кездестіруге болады. Терминнің толық мағынасын араға екі жыл салып "Нейромант" романында түсіндіреді. Кейін "Киберкеңістік" деген атаумен трилогия жарыққа шығады. 

Телепортация
Тeleportation терминін америкалық жазушы әрі тылсым құбыластарды зерттеуші Чарльз Форт ойлап табады. Ол оны грек тіліндегі "алыс" және латын тіліндегі "апару" сөздерін біріктіре отырып жасайды. Кейін оны "Құлақ сал"  (Внемли) атты кітабында қолданады. Телепортация сөзі Форттың түсінігінде "тылсым күштердің тасымалы" саналатын. Ал ғылымда бұл термин түпкі мағынасынан толық арылмаса да, сәл басқа бағытта қолданады. Мысалы "квантты телепортация" дегеніміз – А бөлшегінің қасиеттері алшақ орналасқан Б бөлшегіне тасымалдануы.

Ғылыми фантастика
Жазушы Уильям Уилсон – "ғылыми фантастика" (science fiction) тіркесін алғаш болып қолданғандардың бірі. 1851 жылы оның "Ескі, ұлы тақырып аясындағы кішкентай, салмақты кітап" (A Little Ernest Book Upon a Great Old Subject) кітабы жарыққа шығады. Өз туындысында ол өзге біреудің, нақтырақ айтсақ Ричард Хорнның "Бейшара әртіс" (Бедный артист) атты кітабына пікір білдіреді: "Болашақта ғылыми фантастика жанрында тағы басқа туындылар жарық көреді деп сенемін. Мен бұндай кітаптар кейде ғылымның күші жетпейтін адам қызығушылығын арттыратынына сенемін".