Ыбырай Алтынсариннің «Азған елдің билері» өлеңіне талдау

Қазақтың тұңғыш ағартушы ғалымы Ы. Алтынсариннің әдеби мұрасы да едәуір елеулі.Ол негізінен аудармада көп еңбектенді. Айта кетсек, Крыловтың мысалдарын, Толстойдың әңгімелерін орыс тілінен қазақ тіліне аударып қазақ балаларының түсінуіне оңай тілмен жеткізеді. Сондай-ақ, қазақтың педагогы қысқа мазмұнды әңгімелерді жазумен де айналысқан. Барлығы да қазақстың балаларына білім беру мақсатында жасалынған. 

Ы. Алтынсариннің қаламынан туған аудармалар, өлеңдер, әңгімелер, мысалдар, этнографиялық очерктер мен ертегілер оқырман жүрегіне жол тапты. Оның шығармаларының тақырыбы да әр алуан. Ы. Алтынсаринді қазақ балалар әдебиетінің негізін қалаушы деп айтуға болады. Ал поэзияда оның «Азған елдің хандары», «Әй, достарым!», «Әй, жігіттер!», «Ана» атты өлеңдерінде адамгершілік пен ғибраттық қасиеттерді маңызды етіп көрсетеді. Ақынның бұл өлеңдерінен қазақ жастарының талай ұрпағы үлгі-өнеге алып, тәрбие көріп келуде. Соның ішінде  «Азған елдің хандары» атты өлеңі сыни көзқарастың белгісі ретінде жазылған. Хандар, қожалар, молдалар, билер мен байлардың өз қарамағындағы кедей-кепшіктің бар-жоғын тартып алып, еншілегінідерін жасырмай айтады.

Азған елдің хандары,

Тақ үстінде отырғандары.

Жарлыдан алып байларға,

Сыйлар берсе керек - ті.

Азған елдің қожасы,

Қыдырып келер есікке.

Бұл үйде кім бар екен деп,

Көзін салар тесікке.

Балаларын бастырып,

Қатындарын састырып,

Төрге қарай ұмтылып,

Тамақ үшін қылғынып,

Дуа қылса керек - ті.

Азған елдің молдасы,

Үлкен болар сәлдесі.

Аса бауыр қылмаңыз,

Оның рас емес олдасы.

Көрмей - білмей біреуге,

Куәлік берсе керек - ті.

Билерге қатысты айтылған өлең жолдарында, саяси беделі бар билерғе жұмыс түскен бойда тамағына алым бермеген кедейге көмегін бермейтінін, әліне қарамайтынын айтады.

Азған елдің биінің,

Барар болсаң алдына.

Алым берсең тамағына,

Қарар ма ол сенің әліңе?

Қорадағы малыңа,

Төре берсе керек - ті.

Ал байлардың тарапына айтылған сын ең көлемді әрі өрнекті болып келеді. Себебі сол кезеңнің байлары адамгершіліктен жұрдай болып, бай мен кедейді ажыратып сөйлетінін, дәрежеге қарап әрекет ететінін нақтылап көрсете білген. Расында қазақ даласындағы осыдан бірнеше ғасырлар бұрын өмір сүрген көптеген байлар өз ауылындағы немесе көрші ауылдардағы кедейдерге мүлде күн бермеген деседі. Малын баққызып алып, еңбегін де еселемейді. Жұмысын істетіп алып, қыста үйін де жамап беруге қол ұшын созбайды. Азған елдің адамы осындай кейіпте болатынын дәтіптеп көрсетеді.

Азған елдің байлары,

Ұлық тұтар басын - ай.

Қайда дәулетті адам болса,

Берер соған асын - ай.

Көзін сүзіп бір кәріп,

Төгіп келсе жасын - ай,

Бермек түгел, бейшараны

Масқара қылса керек - ті.

Береке кеткен елдерде

Күн қысқарса керек - ті.

Алатаудай атаға,

Ұл қышқырса керек - ті.

Бала, бала, бала деп,

Түнде шошып оянған.

Түн ұйқысын төрт бөліп,

Түнде бесік таянған.

Аялы қолда талпытқан,

Қаймақты сүттей қалқытқан

Суық болса жөргектеп,

Қорғасын оқтай балқытқан.

Айналасына ас қойып,

Айдынды көлдей шалқытқан.

Қолын қатты тигізбей,

Кірлі көйлек кигізбей,

Иісін жұпар аңқытқан.

Сондай сорлы анаға,

Қыз қышқырса керек - ті.

Азған елдің адамына

Айтсаң тіліңді алмаған.

Кетсе шарлап жия алмағай.

Бір Тәңірдей ұялмағай,

«Бүгін тоба қылайын.

Қашан тоба қылғанымша.

Үзіп - жұлқып алайын», - деп,

Өлшеп берген өмірін

Зия қылса керек - ті...

Ағартушы педагогтың әдебиеттегі қысқа өлеңдері қазақтың өміріндегі шындықты бейнелеуге бағытталған. Ал оның өзге де өлеңдерінде ғылым мен білімге деген құлышынстардың да қажеті барын кеңінен насихаттаған. Ол басқа елдердің ғылымда қол жеткізген табыстарын мысал ретінде алып, қазақ жастарын оқуға шақырады. Қазақ балаларына мектеп ашып, білімге деген құлшыныстарын оята білген. 

Сурет: kk.wikipedia.org