Мағжан поэзиясындағы метафоралық қолданыстар

Лириканы нағыз жетер жеріне жеткізіп жырлаған Мағжан Жұмабаев десек, артық айтпағанымыз болар. «Абай – ақылдың ақыны, Мағжан – ақынның ақыны» деп Сәбит Мұқанов бекер айтпаса керек.  Мағжан поэзиясы – шегі, шеті жоқ үлкен дария. Оны қай жағынан да алып талдасаңыз, оңайға түспесі анық. Біз сол дарияның тек бір тамшысын тілдік тұрғыда талдап-бағуға тырыстық. Сараптама барысында көркемдеуіш амал-тәсілдердің молынан қолданатынын байқап отырмыз. Барлық өлеңдері күрделі эпитеттерге бай. Сондай-ақ, ақынның өлеңдерінде метафоралардың да сан түрін кездестіруге болады.

Жер жүзiне ер атағым жайылған,

Жан емеспiн оттан, судан тайынған.

Қайраты мол қандыбалақ қыранмын,

Күн болған жоқ жаудан жүрек шайылған. 

«Жер жүзіне» атты өлеңінің бірінші шумағының «қайраты мол қандыбалақ қыранмын» деген үшінші жолы жоғарыда айтылған ойымызға куә болмақ. Әдетте, біз білетін метафоралар сызықшамен жасалатын еді. Бұл Мағжанның тілін жаңа қырдан танытады.

Талмай, қайтпай қамал бұзған кемеңгер,

Арыстанға қарсы ұмтылған мендей ер.

Бiр барқылдақ жалпылдаған төбеттен

Қорқар болсам, жұтсын менi қара жер!

Аталған өлеңнің соңғы шумағының алғашқы және екінші тармақтары тізбекті байланыс түзіп, лирикалық қаһарманын – кемеңгер деп көрсету асқан шеберлік деп айтсақ болады емес пе? Ал үшінші тармағында жасырын метафораны қолданысқа енгізіп, белгісіз кейіпкерді төбетке балайды.

Мен қуансам, жас баладай қуанам, 
Көрген адам талай деген: «Есалаң!» 
Мен қайғырсам, орнатамын қиямет, 
Жас баламын – тағы да тез жұбанам.

Ал «Сырым» өлеңіндегі метафоралық қолданысты төртінші жолынан байқасаңыз болады. Автор өзін жас балаға балап отыр.

«Өмір – дала, тапыл басқан мен – бала, 
Тапыл-тапыл, дамыл-дамыл сүрінем.

Өмір-өзен, үміт шабақ ойнаған, 
Жел сөзбенен шабақ аулауға ойлаған. 
Мен – есалаң, мен – нәресте, үміт – от, 
Жүз күйсе де, қармануын қоймаған.

Өзім – тәңірі, өзіме-өзім табынам,
Деп көпіріп, зор тәңірге шабынам»

Ал бұл шумақ толығымен метафораға құрылған. Жалаң метафораларды тізсек, «өмір – дала», «өмір-өзен», «Мен – есалаң, мен – нәресте, үміт – от», «өзім – тәңір», ал «тапыл басқан мен – бала» эпитетті метафораға мысал бола алады. Енді, «Қазақ тілі» өлеңінен метафоралық қатарды іздесек.

«Қыран құсты қос қанаты қырқылды,

Күндей күштi күркiреген ел тынды.

Асқар Алтай — алтын ана есте жоқ,

Батыр, хандар — асқан жандар ұмытылды!»

Алтайды алтын анаға балауы бұл шумақтың нәрін беріп тұрғандай.

«Жарық көрмей жатсаң да ұзақ, кен-тiлiм,

Таза, терең, өткiр, күштi, кең тiлiм,

Тарап кеткен балаларыңды бауырыңа

Ақ қолыңмен тарта аларсың сен, тiлiм!»

Ал бұл шумақтың көркемдік сипатын көрсетіп тұрған тіркес, «кен-тілім».  Тілді кенге балап, оның бай қасиетін екі ауыз сөзбен жеткізіп отыр. Міне, осындай әсерлі метафоралар мағжан поэзиясында жетерлік. Бұл қазақ тілінің сөздік құрамы мен нормасының құндылығын тағы да дәлелдегендей.

 Сурет: fx-fp.ru