Шамуэль Брашшаи. Қазақтар

1797 жылы 15 маусымда (кейбiр деректерде 1800 жылы 13 ақпанда) Тороцкода (Тороцкосентдьөрдь, Трансильвания) дүниеге келген. 1897 жылы Коложварда жүзге таяған жасында қайтыс болған. Филолог, философ, жаратылыстанушы, Мажарстан Ғылым Академиясының мүшесi. Жағрапия, ботаника, математика, тiл бiлiмi, тарих, статистика, экономикамен, музыканың теориялық мәселелерiмен, эстетикамен, өнертанумен, педагогикамен айналысқан. Трансильвания полигисторларының соңғы өкiлi. Бiлiм беру саласында көптеген реформаларды бастап, жүзеге асырған. Ағылшын, немiс, француз және басқа Еуропа тiлдерiмен қатар, орысша, санскритше, түрiкше, ивритше бiлген. 50-ден астам ғылыми еңбектiң авторы. „Қырғыз-қазақтар” атты этнографиялық сипаттағы мақаласы 1835 жылы 15 қарашада „Жексенбiлiк газет” (Коложвар) деген басылымда жарияланған. Бұл мақала Будапештегi Иштван Сечени атындағы Мажарстан Ұлттық кiтапханасында сақтаулы. Ескi газеттiң қағазының сапасы нашарлап, диафильмге жазылып алынған. Брашшаидiң Орта Азияда, Қазақстанда болғаны туралы деректер жоқ. Мақалада қазiргi мажар тiлiнде қолданылмайтын ескi мажар сөздерi мен тiркестерi молынан кездеседi. Жазғандарына қарағанда ғалым қазақтар туралы деректердi бiр емес, бiрнеше орыс ғалымдарының зерттеулерiнен алып, ой түйiндегенге ұқсайды, бiрақ кiмдердiң еңбектерiне сүйенгенiне сiлтеме жасамаған. Мажарстан Ғылым Академиясының мүшесi әрi сол кездiң ғылыми ортасы мойындаған, заманының озық ойлы ғалымының қазақтарды әбден танып-бiлмей, бұл деректердi келтiруi тiптi де мүмкiн емес. Қалай дегенмен де, бұл – мажар ғылымындағы қазақтар туралы әзiрге белгiлi алғашқы пiкiр. Бiздi алғаш рет мажар жұрты осылай таныпты. Зерттеу мақала қазақ тiлiне бiрiншi рет аударылып, басылып отыр. Өткенiмiз бен бүгiнгiмiзге үңiлу, өзiмiздi тануымыз үшiн бұл жазбаның мәнi зор. Шоқан туған жылы, Абайдың дүниеге келуiне он жыл қалғанда жазылған бұл зерттеуде қазақтың XIX ғасырдағы бейнесi тұр. 

Шамуэль Брашшаи. Қырғыз-қазақтар. Жeксенбiлiк газет. (Kirgiz-kozakok. Vasarnapi Ujsag) Коложвар. 1835 жыл, 15 қараша. 


Адамзаттың бесiгi Азияда көп халық өсiп-өрбуде. Бейне өткен замандарда өмiр кешiп жатқандай, жабайы аралар сияқты таралып, мәдениетi ерте дамыған халықтарды жас қанмен толтырып отыратын халықтар бар. Сол халықтардың iшiнде көшпендi бiр халық бар. Оларды тек мұжықтар жақсы бiледi, өйткенi шекараларының азиялық шетiнде өмiр сүредi. Бiзге бұл халықтың қызық болатын себебi, бабаларымыз сақтардың өмiрi осы көшпендiлердiң өмiрiнен көп ерекшеленбеген. 

I.   Тұратын және көшiп-қонатын жерлерi. Шығу тектерi. Жалпы мәлiметтер.

Қырғыз-қазақтардың мекендейтiн жерлерiнiң шығысы мен батысын анықтау оңай. Бiр жағы – Каспий теңiзi, ендi бiр жағы – мұжықтардың дала халықтарының шабуылдарынан қорғану мақсатында патшалықтарының шетiне салған қамалдары. Осындай қамалдар елдiң шығыс жағында да Қытай империясынан қорғаныс ретiнде салынған. Оңтүстiк шекарасын көрсету оңайға соқпайды, себебi тағы бiр көшпендi халық түркiмендер жерiне ұласады, екеуiнiң арасында нақты белгiленген шекара жоқ. 

 Мекендерi – игерiлмеген орасан шексiз дала. Адам аяғын баспаған ормандар мен құмды шөлдерге көз сүрiнедi. Қу медиен далада жыл мезгiлдерi жиi өзгермейдi. Ми қайнаған ыстықтан соң аяқ астынан аяз ұрып, Реомюр термометрi отызға бiрақ түседi. Бiзде ондай суық мүмкiн 1829-1831 жылдың аязды қысында да болмаған шығар. Боран мен құйындай соққан жел лашықтарды алып ұрып, ағаштарды аударып, адамдар мен малдарды ұшырып әкетедi. Осындай қатты суықтан кейiн көп ұзамай шiлiңгiр ыстық келедi. Өсiмдiктер қурап, шөп күйiп кетедi. Шықтың өзi сирек түседi. Құм оттай жанып тұрады. Соған қарамастан қырғыздардың денсаулықтары мығым және бұлшық еттерi күштi келедi. 

Өздерiнiң шығу тегi туралы аңыздарына қарағанда ата-бабалары Қырым бұғазынан келген: «Кундугур ханның екi әйелi бар екен, екеуiнен де баласы болыпты. Хан дүние салып, оның бәйбiшесiнен туған балалар iнiлерiн мұрадан қағажу қалдырыпты. Сөйтiп несiбесiнен айырылған жетiмдер 33 серiгiмен дала кезiп кетсе керек. Көп жолаушылап, көршi елден әйел алып, бiр қауым елге айналыпты. Сөйтiп оларды қырық қырғыз (қырық әскер немесе ноян) деп атап кетедi (олардың саны әуелде қырық болса керек) олардың ұрпақтары да осы атты иемденедi. Бұл әпсананың Римнiң тарихына қатысты аңызға ұқсастығы бар.

Қырғыздар 3 ордадан тұрады. Ұлы орда 75 мың, орта – 165 мың үйден, кiшi – 60 мың үйден тұрады. Әрбiр үйде бес-алты адамнан десек, бүкiл ұлт екi миллионға жуық халықты құрайды.

 Ертеде мықты және бiрлiкшiл ұлт болған, алайда хандары өлген соң, жiкке бөлiнiп, одан кейiн де осы араздық үдей түскен. Әр орда өз iшiнде тайпаларға бөлiнiп, олар алдыңғы аталарының аттарымен аталады. Тайпалар руларға, рулар өз iшiнде сан-сала үрiм-бұтақтарға бөлiнiп кетедi. Әр орда, тайпа ақсүйектерге (яғни асыл тектiлерге) және қарасүйектерге (қара халыққа) бөлiнедi. Бiрiншi топқа кiру үшiн хан, хан ұлы немесе сұлтан болу керек. Әулиелерiн таза ақсүйек деп ұлықтайды. 

Ата дәстүрi бойынша қырғыз ешқашан бiр жерде отырмайды, көшiп-қонып жүре бередi. Таң ата атына мiнiп, отарын жаяды. Қыстауы бар, жайлауы бар. Бiрi келiп, бiрi кетiп, көше бередi. Осы көшпендi өмiрдi қазықтай тәртiпке бағындыру үшiн, қырғыз жерiнiң әр руға тиесiлi бөлiгi белгiленген. Кiшi жүз – Сырдария өзенiнiң жағасында, орта жүз – Ұлытау етегiнде, ұлы Жүз Қытай империясының шетiнде көшiп-қонады. 

Осындай бөлiнiс үнемi шиеленiстi соғысқа себеп болады. Рулар бiр-бiрiмен, кейде әулет пен әулет қырғи-қабақ келiп, қан төгiлiп жатады. Ат үстiнде күн көретiн халықтар ешқашан бейбiт өмiр мен ынтымақты серiк етпейдi. Мұндай шапағатты, бақытқа кенелтетiн қасиеттер адамы кәсiпке байланған, жер өндеу және қолөнермен айналысатын халыққа қонатын болса керек. Сондықтан да ата-бабаларымыз секiлдi атқа көп мiнбедiк деп өкiнудiң жөнi бар ма екен? 

Бұл халық ордаларға, тайпаларға, руларға бөлiнiп, оларды хандар, сұлтандар, байлар басқаратынын ескерсек, әр орданың құзыры мықты, ру басылары оның алдында бас иiп, бағынатын басшысы болуы керек. Алайда тiптi де олай емес: заңдардың жоқтығы немесе орындалмауы, қылмыстың жазаланбауы қырғыздарды бассыздыққа, бiтпейтiн бассыздыққа әкеп соғады. Ұлы орда тәуелсiзбiз дейдi, алайда ол тек арман. Қорғаушыға, мырзаға мұқтаж. Кей жерi Қоқан татарлары сұлтанының, кей жерi Қытайдың, кей жерi орыс империясының қол астында. Бұдан да қырғызға тұрақтылық аз, себебi мұсылман христианмен бiрлiкте қасиет бар деп есептемейдi. 

Яғни,егер қырғыздың мүддесiне лайық болса, қырғыз бүгiн орысқа бағынады, ертең қытай империясының салық төлеушiсi болады. Әскер жасағын шабуылдауға, керуен тонауға ыңғайлы сәт келгенше, бас иiп, ырыққа көнедi. Өз басшылары мен көсемдерiне де адалдық танытпайды. Егер жазаға тартпақ боп қудаласа, ханның қанатының астына барып тығылады, оған қамқорлығы үшiн ақы төлейдi. Ортақ несие, салықты уақытында төлеу ойында жоқ. Дүние-мүлкiнiң 40-тан бiр бөлiгiн билеушiге беру керек деген құран сөздерiн қайталау да пайда бермейдi. Қытай жүз сиырдан – бiреудi, мың қойдан бiреудi салық ретiнде алады, бұл да оған қымбат. Жыл сайын қырғыздар Қытай сарайына барып, бас шұлғып құрмет көрсетiп қайтады, алайда алып қайтатын алғыстары шамалы. 

Мұжықтың қол астындағы халықтар хандарын, ақсақалдарын, билерiн, батырлары мен сұлтандарын өздерi сайлайды. 

Қарашасы елдi билер, батырлар, атақтылар басқарсын десе, ал олар белгiлi бiр топтың, әулеттiң басшысы болудан аспайды. Мұжықтармен шекаралас жердегi билiгiм үстем деп мақтанған сұлтандарды көруге болады, ал шындығында оларда бедел де, билiк те жоқ. Жүз басты монархияның көлеңкесiнен республиканың нышаны байқалатын тұс халықтың жиi кеңес шақыруы болар. Кейде өзектi мәселелер талқыланып, әр рудың басшылары мен таңдаулы адамдары жиналады, сол жиындар казiргi Польшадағы тәртiптi еске салады. Жиналысты ең құзiреттi, ең iрi адамдар ашып, айтысып-тартысып, жауап алмасады. Ертесiнде бұл қайта жалғасады. Айқай-шу, төбелеспен аяқталмайтын сәт сирек. 

Ел билеу тәртiбiнiң кемшiлiктерi – осындай. Ендi ертедегi заңдарын қарастырайық. Бiр замандарда олардың да Миностары, Ликургтары болған. Тәуке ханның жарлығының бiразын мысалға келтiрейiк:

«Кiсi өлтiргенге – өлiм жазасы, көзге – көз, мұрынға – мұрын: 
Өлген адамның туыстары жазаны өздерi тағайындайды, оны барымта дейдi. 
Адам өмiрi үшiн «құн» төленедi. Еркектiң құны – мың қой, әйелдiкi – бес жүз қой. Бас саусақ кесiлсе, жүз қой, шынашаққа – жиырма қой жаза. 
Ұрланған мүлiктi 22 есе етiп қайтару керек. Ұрлық барысында кiсi өлтiрсе, екi есе қылмыс саналады. 
Қылмыс үшiн туыстары да жауапқа тартылып, айыппұлды солар төлейдi. 
Қылмысты дәлелдеу үшiн үш куәгердiң болуы – шарт. 
Жиындарға қарумен келуге тыйым салынған». 

Бүгiн бұл заңдар ұмытылып, қалтарыста қалған. Тiптi ұрлық қылмыс деп саналмайды. Бiреудi өлiм жазасына кесу үшiн ханның үкiмi керек. Бұл жазаның түрi екi қарақшы екi жақтан қылмыскердiң мойнына арқан салып қылқынып өлгенше тартады. Өлген дененi ат құйрығына байлайды. 

Егер қылмыскер өлмесе, жартылай жалаңаш шешiндiрiп, бет-аузын мұзбен ысып, мойнына қарадан шүберек iлiп, аттың құйрығына арқанмен байлап, ат соңынан жүгiртедi. 

Жазалау түрлерi тұрпайы, аяусыз, ауыздықсыз және бүкiл ел саясатының сипаты осы iспеттес. Бағыныштылыққа жаралмаған, тiлдерiнде де билеушi және бағынушы деген сөздер жоқ. Қорған-мұнарасы – жусанды дала. Осындай қасиетi болмағанда, баяғыда көршi iрi империялардың бiреуiне бағынған болар едi. Бұлар да арабтар секiлдi, ондай халден өлiмдi артық санайды. 

II. Өмiр салттары – Киiмдерi – Тұратын жерлерi 

Қырғыздардың бет-пiшiнi қалмақтардiкiндей жалпақ емес. Кiшкене қара көздерi, кiшкене ауыздары, шығыңқы бет-сүйектерi, иек астындағы сақалдары түркi тектен гөрi монғол текке жақынырақ етiп көрсетедi. Осы екi нәсiл секiлдi қырғыздың да денесi мығым, орта, тiк бойлы әрi келiстi. Ауа-райының қолайлығы, ешбiр қиындық пен ойдан қажымайтының арқасында денсаулықтары мүлтiксiз, өмiрлерi ұзақ. Көздерi өткiр, 5 шақырым жерден кiп-кiшкене заттың түр-түсiн ажырата алады. Салқын қандылық пен қанағаттары аз, осы жағынан арабтарға ұқсайды. Алайда, кейде екi күн ашқұрсақ жүре алады. Дене күштерi керемет. Бұған дәлел – олардың сүйiп ойнайтын мына бiр ойындары. Қырғыз атының ертоқымына қой байлап, адамдардың ортасынан шауып өтедi, сол адамдардың бiрi шауып бара жатқан аттың үстiндегi қойды сирағынан тартып, жұлып алу керек. 

Көшпендi қырғыздың ең маңызды мiндетi – ат үстiнде ойнау. Бесiктен белi шықпай жатып, ең асау аттың жалынан тартып мiнедi. Еркектерi де әйелдерi де үзеңгiге аяқтарын салып, аттың сауырын қысып, арғымақтың үстiнде тiп-тiк отырады. 

Қырғыздың күнделiктi тынымсыз тiрлiгiне үстiндегi шығысқа тән кең пiшiлген киiмi де ыңғайлы. Ерлердiң жабуы шапан деп аталады. Жазда екеуiн бiрiнiң үстiне бiрiн, қыста бiрнешеуiн киедi. Белбеу байлайды, оған пышақ пен қалта (бұл – болат, жез, насыбай және мөр салуға арналған қапшық) iлiнген. Бастарына дөңгелек бас киiм киедi, жол жүргенде тағы бiрiн үстiне басады. Жазда жүннен жасалған шошақ ақ қалпақ киедi, қыстық бас киiмдерi жылы терiден тiгiледi. Шалбарларын алтынмен кестелейдi және олардың кеңдiгi сондай, сырт киiмнiң үстiнен киедi. Соңында өкшесi үлкен, басы үшкiр, қайқы етiк киедi. Кейде бұл етiк барқытпен қапталады. Киiм-кешектi орыс-татар елiнен немесе Қытайдан әкелiнген шұға, барқыт, мақта бұлдардан тiгедi. Кедейлерi киiм тiгуге тұрпайы матаны өздерi дайындайды. Жүннен, кенептен де киiм тоқиды. Мұнда да бiр жақта аста-төк байлық, екiншi жақта – қайыршылық. Даму мен кедейлiк қатар жүрмейдi. Байлардың киiмдерiнiң жағалары алтынмен апталған, күмiспен зерленген. Қырғыздар сәндi жақсы көредi, алқызыл немесе қызыл түске үйiр. Белбеулерi де әшекейлi, күмiс теңгелермен, ақық тастармен көмкерiлген. 

Қырғыздар шашын тақырлап қырып тастайды. Жас жiгiттер тұлым өредi. Сақал қоя бередi. Мәдениетi кеш дамыған халықтарға ұқсап, ең сүйкiмдi балаларының мұрнын тесiп, сақина тағып қояды. 

Әйелдердiң киiмдерi еркектердiкiнен көп өзгешеленбейдi, тек әшекейлерi болмаса. Оларды үстiлерiне көп жапсырады, күмiс теңгелер, сақиналар, маржандарды мойындарына, өңiрлерiне, қолдарына iледi. Тұрмыс құрған әйелдерi кивер тәрiздi төбесi үшкiрлеу бас киiм киедi. Оның жоғарғы жағына жiбек я жұқа матадан шiлтер тағылады. Ол иығына, арқасына төгiлiп тұрады. Шiлтердiң астындағы маңдайлық қоян жүнiмен қапталып, маржанмен, кейде асыл тастармен көмкерiледi. Қыздардың қалпағын тастармен, құстың қауырсындарымен сәндейдi. Олар да келiншектер секiлдi шаштарын өрiп немесе тақияларының астына түйiп я болмаса өкшесiне дейiн түсiрiп қояды. Қызыл және ақ бояумен беттерiн бояғанда, еуропалық ақ нәзiк жыныстыларды шаң қаптырып кетедi. 

Қырғыздар қазақы ертоқымға мiнедi. Әйелдердiң ертоқымын көбiнесе барқытпен көмкередi. Мейрамдарда, қонаққа барғанда немесе көшкенде ең әдемi шапандарын киiп, ең әсем ертоқымдарына мiнедi. 

Осыған қарағанда бұл халық байлық пен сән-салтанатты жақсы көруiмен ерекшеленедi. Олардың әдемi әрi қажеттi кәсiптi бiлмеуi тiптi таң қаларлық. Қарусыз күн көре алмайды, бiрақ оны өзi соға алмайды. Тұрпайы найза мен оқты Қытайдан алады, қылыш пен айбалтаны Ираннан әкеледi. Қорғануға арналған қаруы, сауыты және дулығасы бар. Осылардан басқа қару-саймандары жоқ. Мушкет мылтықтың астына қоятын таяныш-құрал орнына аша таяқты жерге қадап, қаруды соған қойып көздейдi. 

Соғыс кезiнде қырғыздар оқ атып белгi тастайды. Жалауларын желбiретiп, таңбаланады, яғни қолдарына жолақ мата, шыт байлайды. Әр рудың өз ұраны бар. Мәселен Таба руының ұраны – Тостаған. Кердерi руының ұраны – Қожа Ахмет . Хандар мен сұлтандардың ұраны ерекше болады, оларды қарашаның айтуына болмайды. Ал бүкiл қырғыздар көтерiлсе, ортақ ұрандары: Алаша, Алаша! Ертеде ортақ тулары – Мұхаммед туы болған. Оны көпке дейiн бiр сұлтан сақтап келген, өмiрi мен даңқы сол туда болыпты. Бiрақ бұл дәстүр ғайып болды. Ата дәстүрiн ұмытқан халық жалғыз қырғыздар емес шығар. 

Қырғыздың баспанасына жақындайтын болсақ, нағыз патриархалдық өмiрдi көремiз. Баспаналарының аты кибитка немесе юрта, яғни жарты күмбез шатыр. Керегелерiн қалың киiзбен қаптайды. Төбесiндегi дөңгелек тесiктi қалағанынша ашып-жауып қоюға болады. Бұл – әрi терезе, әрi түтiн шығатын жер. Шатырларының биiктiгi 6 адым, кеңдiгi 3-5 құлаш. Керегелерiн арқандармен жерге қағылған қазықтарға байлайды. Есiктi бөз немесе ағаштан жасап, киiз үйдiң қабырғасын жазда шимен, қыста түрлi-түстi жiптен тоқылған кiлемдермен безендiредi. 

Қарапайым халықтың шатыры сұр киiзбен, мырзалардiкi ақ киiзбен жабылады. Сұлтандар шатырларының сыртын қызылмен, iшiн барқытпен көмкередi. Қабырғаларына қаруларын, ер-тұрмандарын, шай жабдықтарын, торсықтарын iледi. Жерге, кiлемге әр түрлi үй және ас үй жабдықтарын орналастырады. 

Яғни қазақтың жеңiл баспанасында барлық қажеттi зат жиналған. Осы үйдi жарты сағатта жығып түйеге жүктеп, малының жайылуына қолайлы, шөбi шүйгiн, суы мол жерге көшедi.

Шексiз жол қырғызды шаршатпайды, керiсiнше күнделiктi өзгерiс олардың көңiлiн жадыратады. Жерге байланып отыру олар үшiн ауыр жаза болар едi. Жазда бұл көшпендi өмiрдiң қуанышы мың алуан, ал қыста жоқшылықтың құрсауы. Қалың қар басқан киiз үйiнен шығуға мұршасы жоқ, от басының ыстық жалыны мен ошақ түтiнiне қамалып, қиналады. 

Төсектен тұрған соң қырғыздың бостандыққа жолы басталады. Қырғызға одан артық бақыт жоқ. Мейрамдардың қызығын келтiретiн заттар: қымыз, арақ (күрiштен ашыталған палинка6), құрт, бешбармақ (бес саусақ дегендi бiлдiредi, ұсақтап туралған еттен дайындалады). Түнде арабтар секiлдi ғажап ертегi айтуға құмар. Сыбызғы үрлеп, балалайка шертедi, сөйтiп көңiл көтередi.

Күздiң қоңыр күндерiн, ұзақ қара түндерiн ұнатады. «Күз – саяхаттар мен сауық-сайранның, ашкөз барымтаның уақыты» – дейдi қырғыздар. Қырғыз ешқашан жалғыз қонбаса да, бiр жерге көп адам сыймайды. Өздерi сыйса да, отарлары орасан зор жердi алады. Адам заты болғасын қауымымен өмiр сүруге бейiм болғандықтан, бiрнеше туыс отбасы жиналып өмiр сүрудi әдетке айналдырған. Бұл көп ұзамай бiр қауым елге айналады, оның аты ауыл. Бiр рет бастары бiрiксе, ешқашан ажырамайды. 

Жерi ордаларға (жүздерге) бөлiнгенгiндiгiне қарамастан, әр тайпа, рудың өз жерiнде отырып қалуы еш мүмкiн емес. Қырғыз – малының құлы, мал ұстау, жаю – оның сүйiктi шаруасы. Ол үшiн жазда кең, жазық жер, қыста бiр-бiрiн жақын ықтасын төбелер, қар суын iшуге болатын құмды жерлер, түйе жаюға қамысты,қияқты, көкбұталы жерлер қажет. Ал бұл жер ауыстыруға мәжбүрлейдi. Көшпендiлiкке тағы бiр себеп – жерлерiнiң көп өзгерiске ұшырауы. Ертедегi жер шолушылар жазып кеткен Димас және Басқатыс өзендерi құрып кеткен. Қызылдария да ғайып болған. Қырғыз қарияларының айтуынша кезiнде Сары бұлақ және Көктырмақ тауларының етегiн Арал суы жуып жатқан, ал қазiр көл таулардан 8 шақырымға алыстаған. Осындай табиғат құбылыстарының өзi жергiлiктi халықты жойып жiберуге дәрменсiз.

III. Рухани құндылықтары. Салт-дәстүрлерi. Мәдениеттерi

Қырғыздар өмiр салттарын өзгертуге қорқады. Адамдық қасиеттерiнiң көрiнiсi – бұйдасыз асаулық. Оларда ертедегi сақтардың жаугершiлiк қуаты да, оңтүстiк күншығыс халқының жұмсақтығы да жоқ, алдыңғыларға тек тентектiкпен, кейiнгiлерге тек жайбасарлығымен ұқсаңқырайды. Бүкiл халық түк бiтiрмей, ертедегi дастандардағы жалғыз көздi дәулер секiлдi өмiр сүредi. Жер жыртпайды, егiн екпейдi, тек шұнақ құлақ құдайларына ғана сенедi. 

Қанында бар мақтаншақтықпен қырғыз бойын түзеуге және әңгiме-дүкенге құмар, алайда олар да оның асау мiнезiн жуасытпайды. Бұған қоса айтса сенгiсiз қаперсiздiгiн, не болса соған сенгiштiгiн және алдауға құмарлығын қосуға болады. Бiр қытай ханзадасы олар туралы былай: «Бұл көшпендiлер тек қылмысы үшiн жауапқа тартылғанда ғана сөзiнде тұрады», 
– дейдi. 

Азға қанағат тұтатын, бас пайдасын ойлaмайтын халық көрiнгенiмен, болмашы нәрсеге өлердей қызыл кеңiрдек болып таласып қалады. 

Соңғы бөлiм

Адам әр түрлi. Өз несiбесiнен басқаны дәметпейтiндер бар және жапалақтың балапандары секiлдi аузын ашып, азық күтiп отыратындар бар. Қырғызға бiрдеңе берсең, алғыстың орнына екiншi алақанын жаяды. Адамдық қасиеттерден олардағы жасы үлкенге деген құрметтi айтуға болатын шығар. 

Батырлығы – шапшаңдық қана. Көршi жатқан елдердiң шеткi мекендерiн шапқанда, түнде жасырын жасайды. Әдетте бiр шапқанда бiрден мақсатына жетедi, егер олай болмаса барлық күшi мен батырлығын салады. Жақсы жаяу әскер қатарласып қаптаса қырғызды жеңе алады. Қарсы оқ жаудырса, бiр-бiрiне тығылып, бұғады. Бұхараға барар жолда керуенге қырғыздар шапқанда, оларды мыстан жасалған ойыншық қарумен (тамақ пiсiретiн құрал болса керек) қорқытыпты. Аңқау қырғыздар бұны мылтық екен деп ойлап қашыпты. 

Қонақжайлықтарына ешкiм тең келмейдi, алайда жау санаған халыққа жақсы пейiл танытпайды. Барымта деген сөз, жоғарыда айтып өткенiмiздей, кек алу дегендi бiлдiредi. Егер барымта кезiнде соққыға жығылып немесе мал-мүлiктi олжалап кететiн болса, қылмыскер тиiстi әдiл жазасын алады. Егер бiр қырғыз жәбiрленсе, жолдастарынан немесе серiктерiнен жаудың қонысын талқандап, малын айдап әкелуге көмек сұрайды. Олар қарсыластың аулына барып, ұрланған малын қайтып алып келедi. Сөйтiп бұл шабыстар бiтiп болмайды, себебi әр жақ соңғы болуға тырысады. Тәртiп бұзушылар талқыға түскендi қойып, «батыр» деп әспеттеледi, бұл сөз ер жүрек, ноян дегендi бiлдiредi. 

Осындай беймаза тiрлiктерiн және далаларын басқа бақытқа, отырықшы тiрлiкке айырбастамайды. Араларында кедейлiк мәжбүрлеп, мұжыққа жалданып, отырықшы болып жататындар бар. Алайда бiраз мүлiк жинап, мал жинаған соң ордаларына қайтып кетедi. Ел шетiндегi Жайықтың арғы бетiне өткендер, қайтып келiп туған жердiң топырағын сүйiп мәз болады. Серғазы деген орта жүздiң сұлтаны ұзақ уақыт Санкт-Петербургте тұрыпты. II Екатеринаның сарайында бас қарауылшы болыпты, бiрақ соңында бәрiбiр елге қайтып, нағыз қырғыз боп дүниеден өткен екен. 

Бұл асау халықты аздап жуасытатын – әйелдерi. Үйдiң барлық ауыртпалығын, тiршiлiгiн ұстайтындар – солар. Жүректерi жұмсақ, құл-күңге де қайырымды, аналық мейiрiмдерiнде шек жоқ. Олар – кең даланың жауқазындары. 

Ұлдарын 3-10 жас аралығында сүндетке отырғызады. Атқа ерте отырып, мал күзетсiн деп баланың аяғының арасына әдейi жастық қойып, аяқтарын майыстырады. Қырғыздың атбегiлiгi – ана сүтiмен даритын қасиет. Аналары қыздарын кейiнгi өмiрде керек болатын барлық үй шаруасына үйретедi. 

Үйленудiң ең басты шарты – қалың мал. Оны төлемейiнше, қыз бермейдi. Алайда күйеу жiгiттiң қалыңдығымен кездесуiне рұқсат берiледi. Кейбiр руларда мынадай дәстүр бар: күйеу жiгiттiң әкесi қонақасы берiп, құран оқуға молда шақырады. Күйеу ең әдемi киiмiн киiп, сұлу атқа отырып, сүйгенiнiң ауылына жалғыз барып, рұқсат сұрайды. Ақ киiз үй тұрғызып, сыйлық апарып, қалыңдыққа және оның әйел туыстарына жағуға тырысады. Қалыңдықты шатырына кiргiзiп, оңаша сөйлеседi. 

Қалың малды төлеген соң, күйеу жiгiт туыстарымен, жолдас-жораларымен тойға жиналады. Жолда қалыңдықтың туыстарын кездестiредi, олар жiгiттен тағы сыйлық дәметедi. Қызды өсiрiп-жеткiзгенiмiз үшiн деп үстiндегi киiмiн, бөркiн, ат әбзелдерiн тартып алады. Тойға дайын болғанда, молда киiз үйдiң ортасына жас жұбайларды тұрғызып, шын ниеттерiмен үйленгiлерi келе ме деп сұрайды, неке суын iшкiзiп, қалғанын айналада отырған жұртқа шашады. Қалыңдықтың бас киiмiн бiрден келiннiң бас киiмiне ауыстырып, келiн мен күйеудi ақ үйге кiргiзедi. Ертесiне жақсы шапанын киiп, алдыңғы күнi үйдiң алдына байлаған керемет ер-әбзелдi атқа мiнедi. Бұл – қалыңдықтың пәк болғандығының белгiсi. Олай болмаған жағдайда шапанын жыртып, атты бауыздап, киiз үйдi қылышымен шауып, қызды елiне қайтарады. 

Келiнге байланысты дәстүр өз алдына. Келiннiң өмiрi қиындыққа толы. Ол тiрлiкке бейiмдiгiн көрсетiп, босаға аттаған күнi-ақ ерте тұрып, киiз үйдiң түндiгiн ашуы керек. 

Қырғыз көп әйел ала алады, бiрақ әрқайсысы бөлек шатырда тұрады. Әрқайсысының отары, үйiрi, дүние-мүлкi бөлек болып, әрқайсысы дүниеге бала әкеледi. 

Бiрiншi алған әйелдi бәйбiше дейдi. Бар құрмет – осы әйелде, үй iшiнде әмiр айтатын да – сол. Егер барған үйге көңiлi толмаса, төркiнiне қайтып кете алады.

Үйлену ғұрпынан жерлеу дәстүрлерiне ауысайық, олардың да саны мен салтанаты аз емес. Қырғыз өлсе, әйелдерi көйлектерiн жыртып, беттерiн тырнап, жылап-жоқтайды. Марқұмды мадақтаған жырларының шегi жоқ. Салт солай. Бұл жылап-сықтау бiр жылға созылады. Жыл толғанда өлiнiң орнынан қамыстан бейнесiн жасап, жастарын нағыз өлiк секiлдi соның үстiне төгедi.

Өлiнiң мәйiтiн жуып, ең әдемi киiм кигiзiп, ақ жаймаға орап, кiлемге салады. Бүкiл отбасының алдында молда дұға оқиды. Жаназасын шығарып, денесiн зиратқа апарады. Бiр адам ұзын таяққа байланған қара ту алып жүредi. Қабiрге қаруларын, ер-тұрманын, салтанатты кiмдерiн қоса жерлейдi, қаралы ту жылдыққа дейiн iлiнiп тұрады. 

Ұлы жүз бен Орта жүздiң кейбiр рулары өлген бай-манаптарын кенепке салып, қабырғаға iлiп қояды. Көктем келгенде Түркiстанға апарып, Қажы Ахметтiң жанына қояды. Сол жерде, шөл даланың ортасында, жасыл теректердiң саялы көлеңкесiнде күйдiрiлген қыштан, балшықтан жасаған ескерткiштерi, мұнаралары, құлпы тастары бар ғажап ғимарат бой көтерген. Қырғыз өлiге ғана мәуелi бақ орнатып, баспана тұрғызады! 

Жерлеу салты мен мейрамдар, қонақасын беру қатар жүрiп отырады. Бiрақ қырғыздардың ең үлкен iсi – хан сайлауы. Сайлаудың алдында ұзақ айтыс-тартыс жүредi. Сұлтандар жаңа ханды, бiздегi қала басшысы секiлдi, ақ киiзге тұрғызып, көкке көтередi.

Бұдан соң халық ханды қолдан-қолға берiп, көтерiп әкетедi, ұран салады. Ханның киiмiн қасиеттi бiр затты иiскегендей иiскейдi. Хан көтерген ақ киiздi турап, бiр асыл заттай талап алып кетедi. Орыстар бұл салтанатты одан әрi өсiруге ат салысады. Мәселен 1812 жылы кiшi жүздiң сұлтаны Қырғазыны хан сайлағанда Орынбордың орыс әскербасы зеңбiрек атып, салтанатты ас берiп, жарқыраған бал өткiзiп, құрмет көрсеткен екен. 

Қырғыздардың сан ғасырлық мәдениетiнiң бiр көрiнiсi – ой тiрiлiгi, қиялының күштiлiгi Өлең-жыр және музыка – олардың сүйiктi кәсiбi. Бұған бiр мысал мына өлең:

„Latod ama’ havat?
Szerettem teste, fejerebb.
Latod a’ vert, mely ama’ leolt baranybol foly?
Arczai pirosbak. 
Latod ezen eluszkolt fa torzsoket?
Haja feketebb. 
Tudod-e mivel irnak khanunk mullaji? 
Szemoldokei feketeebbek mint az o tentajok.
Latod eme’ tuzes szemet?
Szemei elevenebb fennyel ragyognak”. 

Қарды көрдiң бе?
Сүйiктiм етi одан ақ,
Қарға тамған қойдың қанын көрдiң бе? 
Сүйiктiмнiң бетi одан қызыл.
Өртенген терек шоқтарын көрдiң бе?
Шашы одан да қара.
Xандардың немен жазатынын көрдiң бе?
Қастары олардың қадарынан да қара.
Отты көрдiң бе?
Көздерi одан да зор нұрмен жарқырайды.

Қырғыздар дайындықсыз, суырып салып айтқанды, бiр-бiрiмен екi-үштен немесе төрттен жарысып айтысқанды ұнатады. Музыкалық аспаптары: қобыз (скрипка тәрiздi, бiрақ шанағы ашық, үш аттың қылын iшек қып тартқан), сыбызғы (ұзын қамыс сырнай), балалайка. Музыка тыңдағанды ұнатады, бiрақ оны негiзiнен емдеуге қолданады. Аурудан емдеу көбiнде дұға оқудан тұрады. Адасқан малшылары жұлдыздарды таниды, алайда бұл бiлiмдерi ырымдарға шырмалған. Жетi қарақшы, мәселен, оларша-ақ боз атпен көк боз атқа мiнген екi атты. Оларды жетi қасқыр қуып келедi. Қасқырлар оларды қуып жетiп, жеп қоятын болса, оларша ақырзаман болады. Қырғыздардың қиял әлемiне берiлгендiгi сонша, оларда шын дүние мен қиял дүниесiнiң арасындағы шекара жойылып кеткен.

Жыл басы барлық көшпендiлердегi секiлдi наурыз айында басталады, алғашқы күн Наурыз деп аталады. Апта сөзiн және апта күндерiнiң аттарын парсылардан алған: сенбi, жексенбi, дүйсенбi, сейсенбi, сәрсенбi, бейсенбi, жұма. Жыл санауды xижрадан, Мұхамедтiң қашуынан бастамайды, монғолдар секiлдi 12 жылмен санайды. Әр жылды бiр аңның атымен атайды. 

Сөзiмiздiң соңында қырғыздардың дiнi туралы бiраз сөз қозғайық. Әмбеге аян бiр шындық: бiреулерi Құраннан дұға оқыса, ендi бiрлерi исламды, Мұхамед насихаттаған дiндi, пұтқа табынушылықпен араластырады. Ал ендi бiрлерi Құдайдан басқа, фәнилiк бақыттың рухы немесе зұлым күш Шайтан бар екенiне және одан ораза ұстап я дұға оқып, я Меккеге қажылыққа барғандар алып келген тұмарлардың көмегiмен құтылуға болатынына сенедi. Ырымдарында шек жоқ. Өлгендердiң рухы игi және зұлым күштермен көршi боп жұлдыздарда өмiр сүретiндерiне және оларды жерге шақырып алуға болатынына сенiмдi. Көзбайлаушылары өткендi, қазiргiнi, болашақты бiлетiндерiн, егер қаласа, күндi ысытып, суытып, күн күркiрете аламыз дейдi. Оларды балшы дейдi. Жауырыншылары қойдың жарық сүйегiне қарап отырып, бәрiн айтып бередi. Шырақшылары жалынның түсiне қарап, жұлдызшылары жұлдыздарға қарап болашақты болжайды. Бақсылар ашулы және үрейлi сиқыршылар, аурудың бойынан зұлым күштi айғайлап-бақырып, қамшымен ұрып, қуып шығарады. 

Еуропаның ежелгi халқының тарихында да неше түрлi ессiз наным-сенiмдер болған. Еуропа елi де бiр замандарда қырғыз секiлдi асау болған, бiрақ қазiр алға ұзады. Ал қырғыз болса, сол бiрнеше ғасыр тұрған орнында әлi тұр. Игерiлмеген жерде бөтен адам секiлдi өмiр сүрiп жатыр. Егер қазiр құрып кететiн болса, соңында ешқандай iз қалмас едi. Ертедегi топан су алдында өмiр сүрген көп жұрт секiлдi, қандай болғандарын тек болжап қана айтар алар едiк. 
Мажарстан, Будапешт-Сегед.

Мажар тiлiнен аударған Раушангүл ЗАҚАНҚЫЗЫ