Көктүріктер мифологиясы

Осыдан 1400 жылдай уақыт бұрын жарты әлемге түрік деген халықтың аты мәлім болды. Осы атты иеленген тілдерде сөйлейтін халықтар Анатолиядан Саха-Якутияға дейінгі зор алқапта шашырай орналасқан. Олардың тарихы туралы мол зерттеу материалдары бар. Ал түркі мифологиясы жөніндегі зерттеулер өте аз, оларды саусақпен санап шығуға болады. Түркі мифологиясы туралы таным да түркілер тарихы мен түркі тілінің тарихы туралы қалыптасқан жартас-догмалар мен қағидалар шеңберінен шыға алған жоқ. Біздің мақсатымыз — осы үлкен ғылым саласының кейбір маңызды мәселелерін және олардың танылу бағыттарын көрсету ғана. Ол үшін бар шаруаны алдымен нақты тарихи көктүріктер немесе түркілердің мифтік түсініктерінен бастаймыз. Олардың мифтік түсінігі туралы мәлімет аз, бірақ сол аз дүниенің өзі бағдар бере алады.

Көктүріктердің тегі туралы бірінші аңыз

Жаугершілік заманда бір халық қырылып, батпақ ішінде аяқ-қолы шабылып, жараланған он жасар бала ғана тірі қалыпты. Міне, осы балаға бір қаншық қасқыр жолығып, оны емізіп, жарасын жалап, қанын тоқтатып айықтырыпты. Бала есейгенше сол қасқырмен бірге тұрған деседі. Кейін жаулар бала жігітті тауып алып өлтіргенде буаз қасқыр Гаочан тауының терістігіндегі бір үңгірге қашып барып жасырыныпты. Қаншық қасқыр осы үңгірде он баланы босанады. Он үл есейіп, үйленіп, көбейіп үлкен елге айналыпты. Он ұлдың ең күштісінің есімі Ашинұ олардың жалпы атына айналыпты. Кейін халық үңгірге сыймайтын болған кезде Ашинаның ұрпағы Асянь-шад деген елбасы (басқа вариантында Асянь-ше) халықты үңгірден шығарып, олар түрік деген атпен Алтайды мекендеп кетіпті.

Айқын мифологиялық сипаттағы осы аңызды тек тарихи фактінің аңызға айналған нұсқасы ретінде алғаш рет Л.Гумилев қарастырды. Оның осы пікірін кейбір этимологиялық келіспеушіліктері болмаса, жалпы алғанда тарихшылар қабылдап кетті. Бұл пікір бойынша, Ашина моңғолдар, олар 500 үй болып Алтайға келіп, жергілікті түркі тілді жұртпен араласқа түскен, ал олардың бір кездері жаудан қашып, Алтай тауларына келіп тығылғандығы аңыздық версия болып табылады. Біздің ашинаның моңғолдығы туралы пікірге айтар дауымыз жоқ, бірақ аңыздың тарихилығына күмәнділік білдіріп, оны мифтік түсініктің алмақтық варианты деген пікірді айтамыз.

Он жасар баланың аяқ-қолы шабылып, батпаққа лақтырылуы — мифтік сюжеттің қарабайырлануы. мұндағы батпақ дегеніміз су. Мифтік алғашқы ғаламдық сулар. Ал аяқ-қолы жоқ бала — алғашқы суларда қалқып жүрген күн немесе күнтекті ала тумақ, абақ. Біз бұл жөнінде алдыңғы әңгімелерімізде баяндап кеттік және оның Вивасват, Мартанда сияқты параллельдерін де мысал ретінде келтірдік, бұл сюжеттің бірінші мифтік қабаты. Сонымен. ғаламның жасалуы немесе космогониясы, яғни су мен су бетіндегі күнтекті жұмыртқа бейнелері, ал екінші мифтік қабатта мифтің батырлық-генеалогиялық эпосқа айналу процесін көреміз. Батпаққа тасталынған "Түрік ата", суға ағызылып жіберілген Алаша хан, суда өмір сүрген алатайлы Аңшыбай, су басында өмір сүрген Шыңғыс хан — бұлардың барлығы бір мифтік трафареттің әр замандық варианттары ғана.

Қасқыр тығылған үңгір немесе Өтүкен — ғалам моделіндегі протокосмос және адамзат мекендейтін кеңістік, оның мифтік мәні туралы Өтүкен деп аталған әңгімемізде баяндадық. Қысқаша айтсақ, үңгір — түркілер мифологиясындағы жердің, игерілген космостың қарабайырланған моделі.

Қасқырдың төтемдік рөлінің түркі танымындағы орны туралы аз айтылған жоқ. Сондықтан оларды қайталап жатпаймыз. Қасқыр-әке және қасқыр-шеше түркі, сондай-ақ моңғол шежірелік аңыздарында мол кездесетін образ, олар ежелгі ит культінен шыққан.

Қасқырдан туған он бала және он жасар бала дегендегі он саны да кездейсоқ емес. Ол түркі мифологиясының киелі сандарының бірі болып табылады. Сондай-ақ он саны түркі аңызының да, түркі этносының да пайда болу аралын көрсететін индикатор. Л.Гумилев көктүріктердің он екі жануардың атымен аталған жыл қайыру (қазіргі қазақтардағы мүшел есебін) тек 6 ғасырда қабылдаған дейді. Сірә, бұл дұрыс пікір болар. Өйткені қазақ тіліндегі мүшел сөзі мүш йыл — он жыл" деп аударылады, яғни қазіргі 12 жылдың атауы болған мүшелдің нақты аты он жыл болған. Оған қазақ тіліндегі он екі жыл жануарларының қазақ сөзімен аталып, екеуінің (ұлу мен мешіннің) моңғол-тибет сөзімен аталуы дәлел. Соған қарап-ақ 12 жылдық санаудың прототүркілерде болмағандығын, ең бастысы — моңғол мен түркінің екі түрлі мәдени дүние болып, тек кейінірек аралас, бірыңғай мәдениетке ие болғандығын байқаймыз.

Он саны — абсолюттік жетілгендіктің символы. Оның "о" ұғымымен (о, ол дүние) бір түбірлі болуы да кездейсоқ емес.

Үңгірдегі "он баланың халқы" — батыс түркілер, шығыс түркілерде бұл түсінік болмаған. Оны 7-8 ғасырлардағы Екінші Түрік қағандығының жазбаларынан кездеспейтінін байқаймыз. Ал Қазақстан мен оның батысындағы он халық трафареті кейінгі ғасырларда тұрақты болған.

Мысалы, Жетісу аймағында — батыс түркілердің "он оқ будуны" — 7 ғасыр; олардан кейінгі түркештердің "он оқ будуны" — 8 ғасыр; пешенегтердің "пеш-ала он оқ тайпасы" — 9-10 ғасырлар; Ұлы жүздің шежірелік руларының саны көне варианттарда он екі емес, он ру болған.

Дон — Еділ — Жайық аймағында — он оғырлар немесе унгрлар — 7-8 ғасырлар; "он сан ноғайлар" — 15-16 ғасырлар, кіші жүздік Байұлы бірлестігіне алғашында он екі емес, он ру кірген. Осындай шежіре варианттары жеткілікті. Осы "ондық халық моделін" түркілер кангюйлерден және усуньдерден алған деп болжам жасауға болады. Өйткені кангар-пешенегтер немесе алаша он тайпа өз есімін ежелгі кангюйлерден мұраға алған. Ал усунь гуньмосы туралы аңыздағы Елжаудың он әйелі мен он баласы, сондай-ақ ригведалық үнді мифологиясындағы топан судан кейінгі бүкіл адамзаттың арғы атасы — Манудың да (ол да күн төңірдің баласы) он әйелі болған делінеді. Осылардың барлығы да түркі этногенезі Байкал сыртында емес, Орта Азия мен Қазақстан жерінде өткен деген тұспалды айтуға болады.

Көктүріктер тегі туралы екінші аңыз

Түркілердің түп атасы хуннулар жерінің солтүстігіндегі шекаралық аймақта мекендеген Со деп аталған тайпадан еді. Аймақтың басшысы Апанбудың үйелменді 70 інісі болыпты ("Қазақтың көне тарихында" бұл сан жетпіс емес, он жеті деп көрсетілген; қараңыз; 1993. 25-6.). Солардың ішіндегі үлкенінің аты Ичжини-Нишиду екен. Олар өздерін бөрінің ұрпағымыз деп санайды екен.Ичжину-Нишиду дауыл тұрғызып, жауын жауғыза алатын, табиғат құбылыстарының әміршісі (бұл осындай түп ата образы болып табылатын Еріклік пен Афрасиаб-Франграсйаннын дәл осындай функциясымен бірдей). Ол осы қасиетінің арқасында жаз бен қыстың қыздарын қатындыққа алады, солардың біреуінен төрт ұлы болыпты, олардың бірі сиқырмен аққуға айналыптты, қалған үшеуі адам бейнесінде қалып үш тайпа елдің басы болған екен. Үшеудің біреуі (аты Цигу немесе Кигу) Абу мен Гянь өзендерінің аралығын, қалған екеуі Алтайдағы Чусы өзенінің жағасына қоныс теуіпті. Бұл этногеографиялық әңгімелер мифтік трафареттің тарихи деректермен толықтырылу мысалы ғана. Өзен мен тау аттары әртүрлі болып айтыла береді, бұл біз үшін негізгі емес. Сонымен, аңызды ары қарай жалғастыралық.

Бір жылдары ғаламат салқын, түтеген қыс болып, арты жұтқа ұласады. Сол кезде әлгі ағайындылардың үлкені - Надулу Ичжи Нишиду (Ичжини-Ишиду) қасиетінің күшімен жел соқтырып, халқын аман сақтап қалыпты. Осы еңбегі үшін інілері оны елдің билеушісі етіп сайлап, шад (ше) атағын беріпті. Елдің атын Тукюе (Тугю — түрік) деп атапты. Надулу он әйел алған екен (алдында айтылып өткен усунь гуньмосының он әйелі, Манудың он әйелі), осы әйелдерден туған балалардан ұрпақ өсіп, жеке-жеке жұртқа айналыпты. Олар жеке ұлыстарға айналғанда жұрт есімі болып он шеше — он әйелдің есімдері алыныпты. Надулу өлгесін он әйелден туған балалар бас қосып, кеңес өткізіп, әкесінің орнына іштерінен біреуін басшы етіп сайламақшы болады. Дауласып, ұзақ уақыт шешім таба алмай, ақырында бір үлкен ағаштың түбіне келіп "кімде-кім осы ағашқа басқалардан биігірек секірсе, сол ел басшысы болсын" деп ұйғарады. Оны кіші әйелден туған Ашина деген бала үздік орындап Ахянь-ше деген атпен елдің билеушісі болып танылыпты.

Л.Гумилевтің аңыз тексінде "қаншық қасқырдан 4 немере тірі қалды", "Асянь-ше үлкен ұлдың, яғни аққуға айналған ұлдың немересі" деген фрагменттер бар.

Бұл аңыз — аса маңызды мифтік анықтаушыларды "көзге көрсетпей" жинақтап тұрған біз үшін жоғары салалы мұрағат болып табылады.

Екінші — Ичжини-Нишидудың екі әйелі — жаз бен қыс иелерінің қыздары нақты түркілік мифтік трафареттің образдары болады.Оғыз ханның екі әйелі аспан мен арулары, Аңшыбайдың екі әйелі — көпір және мұсылман пері қыздары, Алпамыстың екі әйелі — аспандық Баршын мен сулық Қарагөзайым. Қобыландының екі әйелі — Құртқа мен Қарлыға, осындай күнтекті образ — Вивасваттың да екі әйелі — Саранью мен Санджня, бұлар да бір үлгілік сандар болып табылады.

Үшінші - екінші нұсқада Надулу Ичжини-Нишидудың он әйелі болады. Олардан тараған жұрт шешелерінің есімдерін этноним етіп алады. Олай болса ол әйелдің есімін алған жұрттың саны міндетті түрде он болады, яғни он әйелден он бала — он ел болған. Он санының мысалдарын айтып өттік.

Төртінші - аңыздағы қатты қыс пен Надулудың "жел тұрғызып, елін аман алып қалуы" сюжетінде мифтік әрекет Иран мифологиясында Йима халықты ғаламат қыстан сақтап қалу үшін жан-жағы қоршалған квадрат кеңістік — Вараны немесе Кангханы тұрғызады. Міне, Надулудың ғаламат қыс кезінде "жел тұрғызуын" — сірә, белгілі бір кеңістікті қоршап, халқын аман сақтап қалуына байланысты осы аңызды қағазға түсірген Қытай жылнамашысының түсінбеген сөздері болса керек. Йиманың Варасы квадрат кеңістік болса, түркілік үңгір де осындай төрткүл кеңістік, яғни Йима мен Надулу бір типті мифтік образ. Авесталық Афрасиаб-Франграсйанның жерасты сарайын (кеңістігін) түркілік үңгір-кеңістікпен бір типті модель деп санаймыз. Ал Франграсйанның да табиғат-аспан құбылыстарының әміршілігі мен Надулудың да осындай әміршілігіне қарап екеуін де, Йиманы да бір трафареттік образдар деп шамалай аламыз. Бұл түркілердің ақпараттық бастауының ежелгі Орта Азия мен қазақ жерінде жатқан деген пікірімізді нығайта түседі, сондай сенім ежелгі тұрандықтардың да түркі текті болар-ау деген тұспалымызға қатысты айтылады.

Бесінші — Он оқ еліне басшы болған Ашина — Асяньшенің "ағашқа биік секіруі" де жай сюжет емес. Мифтік-киелі іс-әрекет болып табылады. Бәйтерек — ғаламдық ағаш — мифтік ғалам мод елінің бір варианты. Оның түбінде киелі (сакралды) процестер өтеді, ол үш қабат дүниені жалғастырып тұрады, үш дүниенің аралық есігі де осы жерде, Надулудың он баласының ағаш түбінде кеңес құруының өзі киелі рәсім. Ал ағашқа биік секіру — адамның басқа дүниемен байланысқа шығуы, басқа дүниеге саяхат жасауы болып табылатыны Ғаламдық ағаш туралы "Алғи" жөніндегі әңгімеде келтірдік. Сондай-ақ бәйтерек туралы жеке баян жасамақпыз.

Алтыншы — Ичжини-Нишилудың 4 ұлы туралы. Түп атадан бір халықтың ата-бабасы болып табылатын төрт бала формуласының көшпелі мифология мен жоғары шежіретаным үшін тұрақты трафарет болып табылатынын айтып кеттік. Төрт ұл формуласы бір билеуші және үш халық құраушы (бір қосу үш = төрт) болып бөлінеді. Әртүрлі нұсқаларда олардың орнына адам бейнесі болмай, басқа төрт нәрсе қойылғанда да олардың біреуі басты, біріктіруші рөлге ие болса, қалған үшеуі бір дәрежелі, орналасу реті бар нәрселер болып тұрады.

Серікбол Қондыбай, "Қазақ мифологиясына кіріспе"