Тұңғыш қазақ ағартушысы қазақ даласында білім алу мәселесін жаңа деңгейге көтерді. Оның қазақ балаларын өз халқына пайдалы етіп, ауылшаруашылығы, өнеркәсіп жетістіктеріне қосыла алатындай етіп оқытуды қалауы екі жақтың қарсылығына тап болды.
Патша әкімшілігі жергілікті халықтан іс қағаздарын орыс тілінде жүргізуге қабілетті, іс жүргізушілер, аудармашылар бола алатын, патшаның отаршылдық саясатына бейімделу рухында тәрбиеленген шенеуніктердің төменгі буынын даярлауға мүдделі болды. Сондықтан ол Алтынсариннің қазақ балаларына орыс тілін оқыту туралы бастамасына сыртқы жағынан қарсы болған жоқ, бірақ кең білім беру идеясына ешқандай қолдау көрсетпеді. Екінші жағынан, жергілікті дінбасылар Ыбырайдың қазақ балаларын «Ресей әскерінде солдаттық қызметке» дайындағысы келетіндігі туралы ой қозғауға тырысып, оның жаңашылдықтарына қарсы болды.
Алтынсарин ескірген көшпелі өмір шеңберіндегі надандыққа, ырымшылдыққа, қамауға алуға және исламды өзімшілдік мақсатта, тіпті империялық идеологияның мүддесі үшін пайдаланған дінбасыларға шынымен қарсы тұрды.
Оқу-педагогикалық қызметін бастаған Ы.Алтынсарин ауылдарға жиі барады, жергілікті тұрғындарға зайырлы білім берудің мәні мен мақсаттарын, артықшылықтарын түсіндіреді, мектептер салуға қаражат жинауды ұйымдастырады. Оның тұсында Торғай, Илецк қорғанысы, Ырғыз, Актөбеде орыс-қазақ мектептері ашылды. Ол алғашқы қыздар мектебін ашуды көздейді.
Енді жасау керек болып тұрған ең қиын, жауапты іс – бұл жаңалықтарды қараңғы ортаға енгізу еді. «Сондықтан мен даламен сүйреліп жүрмін. Қоғамнан және әр түрлі уездер мен аймақтық болыстардан ақша сұраймын» деп жазады. Еңбегі ақталып, оның бастамасымен 7 бастауыш мектеп ашылды, қазақ балаларына арналған екі сыныпты 4 мектеп, оның ішінде қазақ әйелдеріне арналған ана тілі мен орыс тілдерінде сабақ беретін алғашқы мектептер ашылды. 1883 жылы Орскіде қазақ мұғалімдерінің семинариясы ашылды.
Алтынсарин орыс және қазақ халықтары достастығының қолдаушысы болды. Ол демократиялық орыс әдебиетін насихаттады, орыс педагог-жазушылары К.Д.Ушинский мен Л.Н.Толстойдың тәжірибесін пайдаланды.
Алтынсарин «Қырғыз хрестоматиясы» кіріспе мақаласында былай деп жазды: «...Азиялық тілдердің ешқайсысында жалпы білім беретін мазмұндағы кітаптар жоқтың қасы, біз осыған ұқсас оқулықтарды жақын орыс тілінен іздеуге мәжбүрміз. Нәтижесінде біз бұл антологияны оның мақсатына тікелей сәйкес болатындай етіп, яғни соңғысына қайшы келместен, көп білімді және жалпыға пайдалы кітаптарға тікелей басшылық ететіндей орыс әріптерімен басып шығаруды ыңғайлы деп санадық». Міне, осылайша ағартушы кітап пен оқулықтардың маңыздылығына мән берді, оған үлкен жауапкершілікпен қарады.
Ы.Алтынсарин өз поэзиясында, ең алдымен, халықтық тәрбиенің маңыздылығын насихаттады, әлемді білім арқылы тану керектігін түсіндірді. Алтынсарин кезіндегі білімнің қажеттілігі дәлелденуі керек еді. Тек мектеп ашып қана қоймай, оқушыларды жинақтау да қиынға соқты. Ол барлық қиындыққа қарсы тұрып, балаларға арналған өлеңдерімен оқуға шақырды. Олардың ішіндегі ең атақтысы - «Кел, балалар, оқылық!». Онда ғылымның, білімнің адам өміріндегі пайдасы туралы айтылады және бұл өлең қазіргі Тәуелсіз Қазақстан балаларын да оқу-білімге шақыру мақсатында, оқулықтарда беріліп, кеңінен таралып жүр. Бұл Ы.Алтынсариннің арманы орындалғанын көрсетеді. Қазір біздің білім алуымызға барлық жағдайдың жасалғаны қандай қиындықтармен келгнін ұмытпауымыз керек деп есептейміз!
Алуақас Б.Е.,
ҚазҰУ, Филология және әлем тілдері
факультетінің 1-курс магистранты
Жанатаев Д.Ж.,
ҚазҰУ, Философия ғылымдарының кандидаты,
Доцент