"Жұмжұма Сұлтан" кітабын электрондық нұсқасынан оқып шықтым. Кітаптың басына Әділеттің ұстазы, ғалым Ботагөз Мырзабайқызының алғысөзі беріліпті. Осы мақаладан поэманың астарына ой жүгіртіп шығарманың мазмұны, оның тарихилығы туралы мәліметтерге қанық болдым. Ғалым-ұстазы, зерттеуші әрі ақын Әділет Ахмет туралы да риза пейіл, қош көңілін жасырмапты. Әділеттің ізденісіне, ақындық талантына жоғары баға беріп сәттілік тілепті. Онан ары Әділеттің дастанда кездесетін терміндер туралы жазған мақаласы да тарихи жырға кірудің кілті секілді еңбек екен.
Ол жерде он сөздің түпкі мағнасын, поэмадағы қолданысын ашып түсіндіріп ғалымдық сипатымен оқырманға сілтеме жасайды. Онан соң барып поэманың түрікше нұсқасын келтіріпті. Келесі кезекте ұлағатты ұстаз, көрнекті ғалым Алма Қыраубаеваның жолма-жол аудармасын қоса беріпті. Өткен 1994-1995 жылдарда Алма апайдың Қарасай ауданы Жандосов ауылындағы ең алғаш ашылған жеке меншік Лицейінде жұмыс істеген кезімнен ол кісіні жақсы білетін едім. Алма апай ғалым ретінде, ұстаз ретінде, адам ретінде озық ойлы, еркін пікірдегі өнегелі кісі болды. Мынау кітапты оқып отырып өткенге бір саяхат жасап қайттым.
Ендігі кезекте Әділет Ахметтің аударма нұсқасына кездестім. Оқырман Әділетке жеткенше, поэма туралы деректермен танысады, оның зерттелуін біледі. Алма апайдың аудармасы арқылы мазмұнынан толық хабар табады. Сонсоң барып Әділетті оқи бастайды да, нағыз көркем әлемге сүңгіп сөз құдіретінен, иман рухынан ләззат алады.
"Жұмжұма Сұлтан" дастанының соңғы шумағындағы автордың сілтемесіне қарап отырып еңбектің 1270-жылы Шаңырақ көтерген "Алтын орда" заманына тиеселі екенін, яғни дастан 1370-жылы жазылғанын білдік. Еңбек бағалы тарихи шығарма екені даусыз. Сондай-ақ Ислам дінінің шариғаты негізінде діни құндылықтарды көтере отырып жазылыпты. Мынау тірі пенделер көзі көріп жүрген пәни дүниені "жақсы"(шартты түрде) біледі. Бірақ, Құран мен Хадистерде айтылатын О дүниені, бақи(мәңгілік) әлемді біле бермейді, естіп отырса да сенбейді. Ол дүниенің хал-күйі туралы әңгіме болса, ертек секілді, түс секілді елестетеді де, оны тез өткізіп жібереді. Қабірдегі жағдай, қайта тірілу(хашр), жұмақ пен тозақ ұғымдары адамдар үшін буалдыр сағым ғана.
Дастанда О дүниенің азабын жырлау арқылы тереңдете толғапты. Түркі жұртының жыр-дастанға жаны жақын, әсіресе, қазақта солай. Кітапта келтірілген деректе айтылғандай В.В.Радловтың "Маған қазақтар арасында Исламды орнықтыруға бір "Жұмжұманың" әсері даланы кезіп жүрген жүздеген молдадан артық тәрізді" деген сөзі жанымыздың қалауының дәл үстінен түскен сөз екеніне иланамын. Дастанды оқып отырып күнәкар пенденің тартқан азабына бола өнебойым түршігіп кетті.
Сол заманда Құран аяттары, Пайғамбар(с.ғ.с) хадистері, шәриғат заңдары көбінде өлең-жырмен көркем түрде нәсиқатталғаны белгілі. Өзге мұсылман елдерінде кезікпейтін, Ораза айында айтылатын "Жарапазан жыры да" сол мақсаттан туған ислам дінінің нәсиқаты болатын. Мынау "Жұмжұма Сұлтанда" сол заманның мінезін білдіретін көрнекті еңбек.
Бірінші, бұл дастаннан Құранда айтылған аяттардың нәсиқатын көрдім. Құраннан білгеніміз "Забур", "Таурат", "Інжіл" секілді кітаптардың бәрі адамзатты Ислам дініне шақыру екенін білетінбіз. Ол кітап иелері Дәуіт пайғамбар, Муса пайғамбар, Иса пайғамбарлардың бәріде адамзатқа ортақ жіберілген елшілер болатын. Деседе, уақыт өте келе кітаптар адамдар тарапынан бұрмаланды, өзгертілді. Сол себепті Алла алдынғы кітаптың күшін жойып келесі кітапты түсіріп отырған. Ең соңында кемелденген, толықтырылған асыл дінімізді жарық нұрдай жеткізген Құранға тоқтадық. Сондықтанда Құран араптар үшін ғана жіберілген кітап емес, Ол күллі адамзат баласының асыл діні. Мұны айтып отырғаным, мынау "Жұмжұма Сұлтан" дастанында Иса(Қайса) пайғамбардың заманынан сөз қозғайды. Иса пайғамбар біздің заманымыз жыл санауының басында тұр десек, онда 2000 жыл бұрынғы оқиғаны айтады. Осы жерден байқағанымыз Иса пайғамбардың да, Мұхамет(с.ғ.с) пайғамбардың да міндеті бір ғана Ислам екенін түсіндіреді.
Екінші, Құраннан білетініміз бойынша әр пайғамбардың заманында әр өнер алдыға шыққан. Дәуіт заманы метал қорыту, метал бұйымдарын жасау шеберліктің шыңдалу мезгілі. Муса пайғамбардың заманы тылсым сырларға, теңдессіз мұғжизаларға, ерекше қасиеттерге толы болыпты. Мусаның аса таяғының Ніл дариясын қақ бөлуі соның айғағы. Иса пайғамбардың заманы медицинаның, дәрігерліктің, әулиеліктің өскен кезі болыпты. Исса алапес ауруын, жазылмас жара, ем қонбас дерттерді сауықтырған. Тіпті өлген адамды тірілткені туралы Ислам арқылы білген болатынбыз.
Мынау дастандағы баяғыда өліп сүйегі қурап қалған, жалғыз қубас сүйекті тірілтіп Жұмжұма сұлтанды өмірге әкеледі. Білуге тиісті бір нәрсе мұны "Мұғжиза" дейді. Ол тек пайғамбардың дұғасы арқылы, Алланың құдіретімен ғана болатын құбылыс. Мысалы, Мұхамет Пайғамбардың(с.ғ.с) Айды екіге бөлуі, саусағынан су ағызуы секілді діни кітаптарда жазылған мыңнан аса мұғжизадан соны білеміз. Демек Исаның қу басты тірілтіп Жұмжұманы қалпына келтіруі жалпы Ислам шариғатында болатын құбылыс. Дін тарихына қарап отырсақ, әр пайғамбардың өз мициясы болған екен. Жоғарыдағы айтқандарымызға қосып, Нұх пайғамбардың заманында ағашшылық, кеме жасау өнерінің өскенідігін көреміз. Мұхамет Пайғамбардың(с.ғ.с) дәуірінде ақиқатты астар еткен құдіретті сөз өнері шырқау шыңға көтеріліпті, оған дәлел қаситетті Құран-Кәрім.
Үшінші, Шыңғысханның ұлы Жошы іргесін қалаған алып империя баласы Батуға мұра болады. Батудан кейін Батудың баласы Сартақтың бірер жыл тақта отырғаны туралы дерек бар. Онан кейін ресми түрде, тақ Батудың інісі Беркеге өтеді. Сол Берке заманында Беркенің інісі Тоқай Темір исламды толық қабылдап ағасы Беркеге өз ықпалын өткізіп Алтын орданың ресми мемлекеттік діні Ислам болып белгіленеді. Біз қазақтар оның арғы жағындағы "Қараханиттер" дәуірінен бері мұсылман болсақта, тұтас халықтың Исламға бет бұруы Беркенің заманынан толық қанды жүзеге асты. Мынау дастанда "Алтын орданың" асыл діні Ислам екеніне нақты дәлел бар. Шығарма сол Исламның өрлеу мезгілімен тұспа тұс келіпті.
Төртінші, дастанның авторы туралы оқып отырып ойыма келген бір түйсікті айта кетейін. Ол автордың аты "Хусам Катіп" деген сөз. Хусам деген сөз көркем жазу, өрнекті жазу дегенді білдіретін "Хусни хат" дегенді есіме салды. Ал, Катіп(Хатиф) басы ашық хатшы, хатқа түсіруші, жазушы дегенді білдіреді. Сонда бұдан екі нәрсе шығады. Бірі, "Хусам Кәтіп" автордың шын аты емес. Екінші, бұл жырдың онанда ерте замандарда жырланғанын ғалымдар жазыпты. Ендеше, дастанды түркілерге бейімдеп жазып, көшірген кісінің ныспы секілді. Бұл менің өз жорамалым ғана. Арғы жағын ғалымдар зерттейтін шығар.
Бесінші, бұл жырды бағзы бабаларындай жаңғырта жырлаған Әділет Ахметке келер болсақ, мен бұл азаматты Қазақстанға келгеннен бері білемін. Яғни Қойшыбек Мұбарак деген жас жазушы қырық жасқа толған күнгі дасдарқанда танысқамын. Содан бері 4(төрт) жыл өтіпті. Қысқа ғана уақыт болсада шығармашылық қарым-қатынасымыз недәуір терең.
Автордың алдынғы "Әділет" деген жыр жинағын оқып едім. "Жұмжұма сұлтаны" өте көркем аударылыпты. Оны білгісі келген адам дастанның түрікше және Алма апай нұсқасын Әділетпен салыстырып оқыса, бірден көздері жетеді. Онан ары ақынның "Алтын орда аманаты" дастаны да осы "Жұмжұманың" рухымен үндесіп жатыр. Ондағы "Алтын орда", "Әлфараби", "Доспанбет", "Абай", "Мәңгі ел жыры" секілді бөліктері бірі-бірімен берік байланып әдеби сабақтастығымен, өшпейтін рух тұтастығын әйгілеген кесек шығарма деуге болады. Шынында Әділеттің өзі айтқанындай бұл еңбек "Алтын орданың" 750 жылдығына тамаша тарту болыпты. Әділет осы еңбегі арқылы алты жарым ғасырдың алдындағы бабалар үнін тірілтеді, бүгінге жеткізеді.
Ол қазақ тілін мейлінше еркін, жүйелі игерген ақын. Сол себепті болар, біздің арамыздағы адам емес, сол Алтын орда заманынан келген кейіпкер секілді төгілте жырлапты. Доспанбет бабасы "Еділ де, еділ, еділ жұрт!" - деп, толғаса, біздің Әділет "Есіл де, есіл, есіл күн!" - деп, жаңғырта жалғайды. Ендеше тыңдаңыздар!..
Есілде, есіл, есіл күн,
Ел қонды есіл бойына.
Ата жыраудай көсілдім,
Атажұртты алып ойыма!..
Дерегі терең көмілген,
Дешті қыпшақтың даласы.
Ақорда тікті төріңнен,
Текті қазақтың баласы.
Жауына есе бермеген,
Жанарларында от ойнап.
Жарыса шауып желменен,
Жалпақ әлемге атойлап!
Есенде, есен, ел аман,
Көгінде самғап құстарым.
Тәңірі нұрмен ораған,
Тәуелсіз Қазақстаным!..
Есілде, есіл, есіл күн,
Есіл бойына ел қонды.
Бағдары нұрлы көшімнің,
Алаштың жері кең болды.
Тебіренем саған текті аймақ,
Өлең етермін өлгенше.
Көкке желбіре көк байрақ,
Көктегі күнім сөнгенше!..-депті, Әділет Ахмет.
Дәулетбек Байтұрсынұлы ақын, ҚЖО ның мүшесі