Поэзия – көкірек пернесінде қонақтаған бұлбұл құс текті жаратылыстың тылсым күйі бола тұра, оның да алабөтен еркіндікті жаны қалайтын мезеті болса керек. Кезінде Батыс Еуропа әдебиетінде, соның ішінде француз әдебиетінде верлибер (еркін өлең) терминінің жаппай қолданысқа ие болуы соның қажеттілігін жете ұғынудан туындаған ба, бәлкім?! Тұтас орыс поэзиясының кешегісі мен бүгініне үңілсеңіз де верлиберсіз елестету қиынның-қиыны. Бізде кей сыншыларымыз жыраулық поэзияны сол үрдіске жатқызуға құлықты болғанымен, әлі күнге дейін ішкерлей зерттелмеген... Маған осы бір ой алғаш рет жас ақын Ерлан Жүністің «Хауас» деп аталатын қойын дәптердей ғана шағын жыр жинағын парақтап ақтара бастағанымда пайда болған.
Бұл жинақ негізі мазмұндық жағынан: үшбу, гүл салған ән, жапырақ кешу, қардағы іздер, бүржарған, дұғай сынды алты бөлікке бөлінген. Олардың жеке-жеке әрқайсысына тоқталып өтпегенімізбен, басынан бірыңғай желдірте оқи жөнелгенде оқырманды адастырмайтын, яғни бір өлеңнен алған әсеріңді келесі бір өлеңді оқығанда, тіпті ақыр соңына дейін сақтап қалуға септігін тигізетін композициялық ерекшелігін айтпай өтуге хақымыз жоқ.
Қадірлі оқырман, Ерлан Жүністің өлеңдеріне алғаш жолыққан болсаңыз, сіз одан жаны қалаған еркіндігін сезген болар едіңіз.
Жазам дедім қалам берді Тәңірім,
Ашам дедім ғалам берді Тәңірім,
Қара өлеңді маған берді Тәңірім,
Бар әлемді саған берді Тәңірім!
Немесе:
Бұл дүниенің бас-басына жаздым мен,
Тағдырымның таспасына жаздым мен,
Таңғажайып дүниесінде Тәңірдің,
Маңдайыңнан басқасына жаздым мен!
Бірден бағзы замандағы Күлтегін ескерткіші есіңе түседі. Ерліктің дастаны болған сол жырлардағы асқақ рух, өр мінез бұл өлеңге қалай сіңіп кеткен деп таң қаласың! «Жазам дедім қалам берді Тәңірім, Ашам дедім ғалам берді Тәңірім» осы екі-ақ тармақты күбірлеп оқи бастағаныңда «ы-ым» деп иланасың. Тәңірісінің қалауымен маңдайына тағдыры жазылатын пенде баласының онан өзгесін жаза алмағы да бек мүмкін ғой. Осы өлеңнің өзі-ақ бүтін жинақтың кіріспесі іспетті. Ары қарай «жазғанын» қадағалай жөнелесіз.
Жаз да өтті сұлу салған ән сыңайлы,
«Қош» деуге қалай енді жан шыдайды?!
Жаңбыр иісі...Тамыздың тоңғақ түні,
Жапырақтың көзінен тамшылайды.
Асылы, жазбен қоштасу таң алдындағы қайың жапырағынан үзілген мөлтілдек тамшыдай мөлдір әлеммен қоштасу болса керек. Сол үшін жан дүниесі аласапыран күйде қалатын біздің лирикалық кейіпкеріміз жұрт көкірегіндегі өкініш табын тамыршыдай дөп басып, ұтымды түрде жеткізеді. «Сұлу салған ән сыңайлы» дейтіні мүлдем ғажап емес пе? Елітіп, еліктіріп, емексітіп, қош деуге аузың барып, жүрегің дауаламайтын бір үміт, бір арман бар онда. Сүйте тұрып, қайталап оқыған сайын көктемгі мөлдір көктүтек судай мейіріңді қандыратыны да шындық. Келесі бір өлеңінде тағы бүйдейді:
Бұл қалада бұлт маңғақ тау көрмеген,
Маңғақ бұлтты күз желі жәукемдеген.
Жаздың соңғы түндері-ай, қайтем сені,
Әр тамшының көзінде жәутеңдеген?!
«Жәутеңдеп» дей ме? Қазақы ұғымда қимастық сезімді білдіретін сан тамаша сөз болса да, өзгесінен гөрі осы бір сөзді үкідей қалап алып, үлпілдете қояды. «Жәутеңдеп» қалудың қаншалық азапты екенін ақынның қағылез жүрегі қалай сезінсе, елі де солай сезінетіні ақиқат.
Ерлан ақынның жырлары поэзияның біз жиі айтатын үш тегінің ішінде лирикалық поэзияға жататынын бәріміз де анық білеміз. Көбіне оның лирикалық өлеңдеріндегі бірден-бір артықшылық та бас-аяғының қысқалығы мен сол қысқалықтың өн-бойында қорғасындай салмақтанып тұратын философиялық шағын түйіндерде. Енді осындағы қысқалық турасына аял құрғанымызда орыстың атақты сыншысы В.Г.Белинскийдің: «Лирикалық шығарма тезбе-тез түйсіктен шыққанмен, рабайсыз ұзақ болмауға тиіс және болмауы да керек» деген пікірінің тектен-тек айтылмағанына көз жеткіземіз.
Осы да сүю ме сеніңше,
Сезімдер құрылса егеске?
Жүректер жүректен жеңілсе,
Ол –
Махаббат жеңісі емес пе!
Жеңем деу – жаттықтан ойдағы,
Жаныңды ұға алар жат қайдан?!
Махаббат, махаббат майданы –
Жеңімпаздары жоқ майдан!
Құрбандық адалдық үлесі,
Берілдім, жеңілдім сезімнен,
Махаббат – рас ол – күресу,
Күресу – өзге емес, өзіңмен!
Ғашықтың ең ұлы жауы – өзі,
Жаһанға жетсе де дабысы –
Жеңімпаз сырнайлар әуезі –
Жалғыздық маршы!
Бір демде бір деммен оқылады. Бар болғаны төрт шумақтан ғана тұратын пәлсапалық иірімдерге бай шағын өлеңді тіптен бөліп-жара алмайсың. Әр шумақ өзара бір-бірімен желілесіп, кіндіктесіп, ажырамауға берік бекінгендей.
Ерлан Жүніс өлеңдерінің келесі бір ерекшелігі – ақын өзінің азаматтық ұстанымын ашықтан-ашық жалаулата бермейді. Жазғытұрым қап түбінде жататын сүрідей сақтап, ұрымтал тұстарында ғана кіріктіріп отырады. Мәселен:
Ойға алсам бәрін жер-көктің,
Белгім бар менің көп жерде.
Сезім жоқ жерде – мен жоқпын,
Мен жоқпын – жүрек жоқ жерде!
Шынтуайтында, бұл күллі адам жұрағатының өскелең қасиеттерге бой ұсынар шағындағы айнымас ирадасы, берік уәдесі болмақ керек. Жүрек жоқ жерде жоқ болу – қатқыл шешім емес. Қайта соның ғұмырыңа тиянақ болған мейлі қасіреті, мейлі қуанышы болсын, ыссылы-суықты әсерін сезіну. Кешкен күндердің оралмасына опынып, келер күннің парқына жүгіну. Бәлки, соны ерте пайымдағанынан болар, ақын төңіректегі болып жатқан қым-қуыт жайлардың бәріне назар аударып, жіті бақылайды. Жапырақтың күбірі мен көбелек қанатының нәзік дірілін, әр мезгілдегі маусым құбылыстарын адам баласының тыныс-тіршілігімен етене жақындастырып, бауырластыра қояды.
Аққан жұлдыз, өткен күнді бақылап,
Күттім оны, күттім оны не керек?!
Сағатыңыз қанша болды жапырақ,
Сағатыңыз неше болды көбелек?!
Болмаса:
Ол кешікті, жол кешіпті ол қалай,
Адасты ма, кір шалды ма қанатын?
Уақытты айтшы маған, толған ай,
Уақытты айтшы маған қара түн!
Әрине, табиғаттың ұлы уақыт кеңістігінде бір ғұмыр кешкенмен, түптеп келгенде оның мезгіл-мезетін тауы-тасы, орманы-көлі, бүкіл жаратылысындай жатық білмесе ләзім. Оның бер жағында И.С.Тургеневтің «Барлық адам өмірде жасайды, бірақ білетіндер аз» деген ойлы пікірі өз тұжырымыңмен өзектесе келіп, бұл өлеңнің әсте жасандылық емес, керісінше болғанда нағыз шынайылықтан туғанын ұғындыратындай.
Бір сұхбатында Ерлан Жүніс оқырмандарының сұрағына орай, өз өлеңдеріндегі сөз-сөйлемдерінің жолма-жол, сөзбе-сөз жиі қайталануының себебін түсіндіріп берген. Анығында, бұл дегеніміз – әуелі тармаққа, шумаққа, тіпті тұтас өлеңге көркемдік реңк беру, қосымша мағына үстеу деген сөз екенін айтқан.
Тұп-тұнық көздер тұңғиық сырын ашардай,
Толықсып барып, тамып та кетер тәрізді,
Жап-жарық жүрек жалынын әсте баса алмай,
Жарқырап тұрып жанып та кетер тәрізді,
Албырт бір сезім аңқылдақ тілді сөйлетпей,
Сөйлесем тілім кесіліп түсер тәрізді,
Шілденің түні сусылдап шәйі көйлектей,
Үстіңнен қазір шешіліп түсер тәрізді.
Көркемдік қиялдың жемісі дерсіз! Ақын бұл үшін тың ұйқас, тың тіркес іздеп әуре-сарсаңға түспейді. Қазақ халқының кешегі талантты ақын ұлдарының бірі Жұмекен Нәжімеденовтің стилінен өнеге алғандай. Бұлай деуіміздің басты себебі де жоғарыда келтірілген өлеңдегі «тәрізді» сөзінің жиі қайталануы. Бұндай форма басқа ақындарда да кейде жолығып жатады ғой деуге құқылысыз. Алайда, бұл Сабырұлының өлеңдеріндегідей мол емес еді. Жұмекен бұдан басқа да «біртүрлі», «секілді» тақлеттес бірсыпыра сөздерді де асқан шеберлікпен ұйқас құраушы сөз ретінде өз орнына қондыра білген. Осы тұстарды назарда ұстағанымызда Ерлан Жүністің Нәжімеденов поэзиясына айрықша ден қойғанын аңғарамыз. Екеуіндегі рухани үндестік те әу баста атап өткеніміздей еркіндікте. Еш уақытта формализммен ауырмайды. Тәңірісінің аузына салғанын жұпыны сөздің өзімен-ақ жұтындыра қояды. Бұл тек екі ақынның шеберханаларында ұстанған бір ғана ұқсас қағидалары. Бұдан жас ақын Ерланның барлық өлеңі Жұмекен жырларына еліктеуден туған деген қате түсінік қалыптаспауы қажет.
Ақын өлеңдері әмәнда сыршылдығымен дараланып тұрады. Боздақтай үлпілдек сезімді бос желікпе сөздің желіне байлап бермейді. Тиісінше, орынымен пайдаланады.
Түсімде көктемді көрдім,
Түс емес, өңім бе деймін!
Гүлденген бөктерді көрдім,
Бөктерім керім бе деймін!
Құстардың келгенін көрдім,
Құс емес, көңіл ме деймін!
Сұлу гүл тергенін көрдім,
Гүл емес, өмір ме деймін!
Күйші көңіліңіз бір тосын күйді кеуде тұсыңызда уілдете бастағанын өзіңіз де аңдамай қалған болар едіңіз!
Нөсердің жауғанын көрдім,
Жауғаны – нұрым ба деймін.
Бұлттардың ауғанын көрдім,
Аунаған құлын ба деймін.
Тіпті, мүлдем үзгіңіз келмейді. Өлеңмен бірге, сіз кешіп отырған тәтті күй қапыда үзіліп кетердей. Сұлудың гүл тергені шынымен де өмірдің өзі екені сендіреді. Қалай қапысыз дәл тауып айтқан деп таңдана бергеніңізде көктеменің бұлттарын көз алдыңызда сірік отында құлдыраңдап жүрген құлын ғып әкеп аунатады. Сұлулық емей немене?! Ақынның сұлулыққа құштарланғаны сонша, келесі бір өлеңінде:
Дүние нұрлы екен, желекті екен,
Сұлуларға сұлу жыр керек, көкем!
Бір сұлудың сүймеуі, айтшы маған,
Сұлулықты сүймеуге керек пе екен?!
Бірге құптай жөнелесіз де, енді не дер екен деп ділгір бола түскеніңізде:
Сүй бәрін,
Сүйер маусым жеткен кезде,
Бұл бақ та гүлдер бөгде, көктем де өзге,
Сұлулық – сұлулық деп аталады,
Ақынның жүрегінен өткен кезде!
Рас-ау! Ақындық қасиеттердің ең бір керектісі де байқағыштық. Айнала қоршаған жаратылыстық ортадағы алуан-түрлі құбылыстардың бәрін ой елегінен өткізіп, көңіл таразысында салмақтайтыны анық. Сонда барып кереметтей жыр туады. Сұлулық бағасын алады.
Ауыл туралы жырламаған ақын кемде-кем болар. Бірісі мақтап, бірісі даттап жатса да әзелден сарқылмаған тақырып. Бірақ та оның сол дәуірдегі шынайы бет-бейнесін бір-ақ сөзбен көкейге қонымды етіп айта білу – өзін ақынмын деген талайдың тәлейі боп жана бермейтіні бұлтартпас шындық! Бір қуанарлығымызда Ерлан Жүністің ауыл туралы «Жолжазба» атты өлеңінде осы бір үмітіміз толығымен ақталған.
Мына ауыл қай ауыл, ақырғы ауыл,
Жолбелгінің қарашы оқылмауын.
Бір-ақ сөзден бәрін аңғарасың. Сол ауыл туралы барлық информация сенің алдыңда жайрап жатқандай. Жолбелгінің оқылмауы – трагедия! Ащы бір өксік өзегіңе құйылып кетеді. Бәлкім, төрт түлігі телегейленіп ауылды жарып өрген, бәлкім, егістігі егін сапырып астаудан ырысы кетпеген құтсал мекен болған ба еді...
«Ең талантты деген адамның жыр әлемі де басынан аяғына дейін қылаңсыз мөлдіреп тұра қоюы қиын» (З.Серікқалиев) деген сөздің бекер айтылмағаны белгілі. Ерлан ақынның өлеңдерінде көптеп қателіктер кетпегенімен, ішінара жәйіттерге тағы бейжай қарай алмайсың.
Жүрек мынау: дауасы не, дәру кім?!
Уызынан бал іздеймін бар удың.
Ол да өмірден жерінбес-ау, қалмаса,
Ақтық сөлім ерінінде арудың.
Көшпенді халықтың таным-түсінігінде уыздың тәттілігі – бір төбе емес пе еді? Оны айтудың өзі тым-тым артық болса керек. «Удың уызы» дегеннің не екенін жалғыз мен ғана түсіне алмаған болсам ғой деп те іштей тілейсің. Ал, сол удың уызынан бал іздеп көріңіз?! Кез келген адам баласының таңдайында ана сүтінің уыз дәмі қалатыны заңдылық. Ендеше, ақын мұны білмейді емес, білсе не себеп деген заңды сауал туындайды. Тағы бір өлеңі былай өріледі:
Мінездің асылдығы түптен болар,
Жібектің мықтылығы жіптен болар.
Астына балконымның келуімді,
Қалқатай қара кештен күткен болар.
Оқи жөнелгеніңізде алдыңғы екі тармақтағы шешендік сөзге бейім ойлылық бірден қуантқанымен, соңғы тармақтарға келгеніңізде «япырау» деп кібіртіктеп қаласыз. Әрі, параллель жатқан екі сызық сынды мағыналық жағынан да еш жуымайды. Мұндай өлең құрау тәсілі халық әндерінде кеңінен қолданылғанмен, олар көбінде нәсихат ретінде айтылып келгенін ескергеніміз жөн. «Жаңылмайтын жақ, сүрінбейтін тұяқ» болмайтыны және рас! Мұндайда қазақтың дауылпаз ақыны Қасым Аманжоловтың өз өлеңін сынағандарға жабық қабақ танытқанның орнына: «Ә-ә-ә! Таптың, таптың! Қарашы мына қудың үстінен дәл түскенін!» деп разы көңілмен қабылдайтыны жайлы бір үзік әңгіме еске түседі...
Ерлан Жүніс бірде қар туралы өлеңінде былай депті:
Менің де бұрын танылғым келген тым ерте,
Сөрелерден табылғым келген тым ерте,
Танысып қалған құрбыжан ғана болмаса,
Танып та әлі үлгерген жоқ қой бұл өлке!
Екеуміздің де тілегіміз бұл көп күннен,
Көп күннен –
Ой да, қуаныш, мұң да шектірген.
Ұшқындап жауып алақандарда ерідің,
Ұшқындап жазып,
Жүректерде еріп кеттім мен!
Танылуды мандат етпей, оқырман жүрегіне қар болып ұшқындап қонып, сусыны болып, сусаған жүректердің шөлін қандырып жүре алса ұтқаны болар. Еркіндікті сүйген Ерлан өлеңіне еркіндік берген. Лайым, Тәңірі солай еткей!
Авторы: Қозыбай Құрман
Дайындаған: Мейіржан Әуелханұлы
Сурет: vk.com, anyzadam.kz