Кез келген ұлттың арман-аңсарын, оның жанын, ой-санасын жалпақ Жаһанға танытатын, паш ететін нәрсе, бұл – әдебиет. Яғни, әдебиет – әр ұлттың айнасы. Бұл мәтінде қазіргі көркем шығармалардағы, прозадағы қаламгерлердің жазу стилі мен жанр түрлері жетік талданған, талқыланған. Айталық, жазушы Молдахмет Қаназ адамзатқа тән мейірімділік, қайырымдылық, жомарттық, мәрттік, кешірімділік, еңбексүйгіштік сияқты асыл қасиеттермен бірге жексұрындық, сұрқиялық, екіжүзділік, қызғаншақтық, күншілдік, сатқындық, мансапқорлық, пайдакүнемдік, тұрлаусыздықты көркем шындық негізінде суреттеген. Сонымен қатар, пейзаж, диалог, монолог, полилог секілді бейнелеу құралдарын сәтті де қисынды қолданған Қуаныш Жиенбай, Нұрғали Ораз, Серік Нұғыман мен қазақ прозасына жаңа леп алып келген Мадина Омарова шығармаларындағы таңдалған жанр мен олардың стилімен таныса аласыздар.
***
Асылында, жанр – «тек» деген мағынаны білдіреді. «Жанр» сөзі француз тілінен енген. Әдебиеттанушы-ғалымдардың көбі «әдебиет тектері» дегеннен гөрі, «жанр» ұғымын қолданған орынды екенін ескертеді. Мәселенки, Н. Венгров пен Л. Тимофеев ойы бір жерден шығады: «Әдебиет тегін жанр деп атау дұрысырақ» деген тұжырымды қуаттайды. Десек те, кейбір зерттеушілер «жанр» терминін әдебиеттің тегіне емес, түріне қолдануды ұсынған еді. Бірақ, біріншіден, жанр ғасырлар бойына әдебиеттің тегі есебінде пайдаланылып келді. Екіншіден, тіл мамандары французшадан аударғанда бұл ұғымның дәл мәні – «тегі», ал «түрі» деген қосалқы түсінік ретінде қолданылғанын дәлелдеген. А.Байтұрсынұлы әдеби туындылардың «дарынды сөздерін» айтылуы бойынша: 1.) Әуезе табы, яғни ертегі жыр (эпостық жыр); тарихи жыр; әуезе жыр; ұлы әңгіме (роман); ұзақ сөз (повесть); аңыз өлең және әңгіме; көңілді сөз; мысал; ұсақ әңгімелер; 2.) Толғау табы, яғни сап толғау; марқайыс; налыс; намыстаныс; сұқтаныс; ойламалдау; 3.) Айтыс-тартыс, яғни, айтыс сөз және тартыс сөз («Тартыс сөз» мерт, яғни, електекті тартыс (трагедия); сергелдең, яғни, азапты тартыс (драма); арамтер, яғни, әурешілік (комедия) деп жіктесе, М.Бахтин жанр туралы мынандай құнды ой айтады: «Между тем исходить поэтика должна именно из жанра. Ведь жанр есть типическая форма целого произведения, целого высказывания. Реально произведение лишь в форме определенного жанра».
Стиль сөзін латын тілінен қазақшаға тікелей аударғанда «жазу құралы» дегенмен өзектес. Содан соң, бұл түсінік «жазу мәнері» дегенді білдіретін болған. Себебі, ежелгі Римде тақтаға сөз бедерлейтін бір ұшы – сүйірлеу, бір ұшы – доғалдау келген таяқшаға ұқсас құралды «стиль» деп атаса, кейіндеу «стиль» деп әр қаламгерге тән қолтаңбаны, сөйлеу ғадетін, қылаяғы әрбір суреткерге тән ерекшелікті айтатын-ды. Автор стилі – бір күнде пайда бола салатын құбылыс емес. Қазақ прозасының жанрлық һәм стильдік өрістеуі ғасырлар бойы дайындалып, сұрыпталып, яғни бұдан бұрынғы халық ауыз әдебиетінің түрлі жанрларының дамуымен байланысты. Қазақ әдебиеті – қалыптасқан өзіндік дәстүрі, шыққан биігі бар әдебиет. Қазіргі авторларға өмірдің қат-қабат қайшылықтарына бойлау, олардың басты ерекшеліктерін суреттеу оңайға соқты десек қателесер едік. Өйткені, әңгіме және повесть жанрлары өмір шындығын ретсіз, әрі талғамсыз тізбектей бермей, ортаға сай жинақтау арқылы характерлер сомдайды. Характер түзілмейтін тұста тарихи орта, қоғамдық шындық та көрінбейтіні рас.
Қазақ әдебиетінің салқар көші Тәуелсіздік алғаннан кейін де тоқтаған емес. Тек сипаты, мазмұны, пішіні, бағыты, стилі мен жанры жағынан өзгерді. Мұндай өзгеріс бейсаналы түрді жүреді және жазушы еркінен тыс болмақ. Жалпы, әдебиеттегі әр өзгеріс эволюциялық жолмен енгені жөн. Дәуip жaңa мaзмұн әкeлce, көpкeм әдeбиeттiң oның тaбиғaтынa cәйкec жaңaшыл фopмaдa суреттелуі зaңдылық. Қазіргі қазақ прозасы aйтap oйының aуқымдылығымeн, тepeңдiгiмeн, көpкeм oбpaздapдың caн aлуaндығымeн epeкшeлeнеді. Бүгінгі әдeбиeтте тapиxымызды саралау, тapиxи уақиғaлapғa уақыт биігінен бaғa бepу бар. «Дара стиль оқшауланып шыққан уақытта, жалпы қоғамдық стиль өзінің еш мәнін жойған жоқ. Осындай дара стильдер арқылы объективтілікке неғұрлым жақындай түсудің жолы кеңейе берді» (1, 134) депті Болат Мүрсәлім.
Осы тұрғыдан келгенде, Молдахмет Қаназ – адамның сан түрлі шаттыққа да, қайғыға да толы тағдырының әлеуметтік табиғатын психологиялық һәм философиялық сыпатымен суреттейтін жазушы. Жандүние атты Ғаламдағы мейірімділік, қайырымдылық, жомарттық, мәрттік, кешірімділік, еңбексүйгіштік сияқты асыл қасиеттермен бірге жексұрындық, сұрқиялық, екіжүзділік, қызғаншақтық, күншілдік, сатқындық, мансапқорлық, пайдакүнемдік, тұрлаусыздықты көркем шындық призмасы арқылы кестелеудегі суреткерлік-ойшылдық, қайраткерлік-сыншылдық шеберлігі көркем проза жанрындағы әңгіме-повестерінен байқалады деуге толық негіз бар.
Оның әңгімелеріндегі Өмір деген кеңістіктегі барша тіршілік иесінің әpбipiнe тән өзіндік тағдыры, түйсік-танымы, ұстанымы, қарым-қабілеті болатыны дәлелденеді. «Характер субъектно-объектных отношений проявляется в форме открытого или скрытого диалога, где одним из собеседников и адресатов лирического героя является природа» (2, 190) деген тоқтамға келген профессор Сәуле Әбішева.
Қаламгер «Ескі қыстау» шығармасындағы Төрткөз қаншық – туған топырағынан ешқашан алыстағысы келмейтін тіршілік иесі. Әңгіме композициясы жаңа, дара, нұсқалы әрі қызықты. Шығарма оқушысын үйіре жетелеп отырады. Қаламгерді осы бір әңгімесінде біртұтас интонация аңғарылады. Сол әуен, сол әуез басынан аяғына дейін барлығын байланыстырып тұр. Туынды біртұтастығының ең басты сыры – автордың өмірді жақсы білуінде, оңды тануында. Образ – әдебиеттегі ең кемел саты.
Суреткерлік дәрежеге көтеріле алған жазушы образ айналасындағы әлеуметтік ортадағы тыныс-тіршілікті жан-жақты және жіті зерттеп-зерделеу арқылы өзі көрген, өзі білген, өзі таныған өмірлік шындықты ой-қиялынан өткізіп, елеп, екшеп, саралап, қорыту арқылы жасай алады. Әдеби туындыда адам образын жасаудың көптеген әдіс-тәсілдің ең негізгісі – көркем образ түзуге қажетті делінген өмірлік деректерді жинақтау және де әдеби тұлғаны даралау. Сондықтан да, «әдебиеттегі жинақтау – типке, ал даралау – мінезге алып келеді» дегенді әдебиетші-ғалымдар жиі айтады.
«Түрлі буын әдебиетшілері сөз өнерінің табиғатындағы жанрлық түрленуде, әдеби даму үдерісінде болмай қоймайтын көркемдік құбылыстарды саралауда батыл қадам жасай отырып, зерттеу нысанын күрделі теориялық мәселелерді арқау етті» (3, 136) дейді С. Жұмағұлов. Сол себепті, бүгінгі заман биігінен образдың жасалу әдіс-тәсілдері мен оның түрлеріне қарай кейіпкерді жағымды я болмаса жағымсыз деп бөлу – кезеңдік дүние. Молдахмет Қаназ бұндай қателікке бой алдырмаған. Оның таным-түсінігіндегі ірілік, кесектік, оның ұғымындағы ұлылық көңіл тазалығына, сәбидей пәк сезімге, қазаққа деген сүйіспеншілікке негізделген-ді.
Осы ретте, тың тақырыпқа түреп салып, оқшау ой айтуға бір табан жақын тұрған ақын-жазушылар Нобель сыйлығының лауреты Бертран Рассел сөзімен айтар болсақ «рухани сілкініс» (4, 23) жасауға толықтай дайын еді. Әдебиеттанушы-ғалым, профессор Айгүл Ісімақова: «Әдебиет деген не? Бұл сауалға бүгін дайын жауап бар ма?» (5, 27) дейді. Расында да, әдебиет деген не? Қоғам дамуындағы түрлі өзгерістер кісі санасына, оның өмір сүру салтына, таным-түсінігіне қаншалықты әсер етсе де, ұлттың мәдени мұрасы, рухани құндылықтары сықылды Темірқазықтай мызғымас дүниелер болады.
Осы тұрғыдан келгенде, адам образын жасау – көркем шығармаға қойылар негізгі талап. Образ жоқ шығармада, тағдыр да жоқ. «Адам табиғатына тән жұмбақ жаратылысты, ой мен сезім арасындағы қайшылықтарды, көп қабатты қалтарыстар мен іс-әрекеттегі күтпеген құбылыстарды қадағалай зерттеу психолог жазушының төл міндеті» (6, 332) дейді профессор Гүлзия Пірәлі. Елдің өткені мен бүгінгісін жетік білетін Молдахмет Қаназ прозасының алтын діңгегі – ұлттық рух.
Ал, ұлттық рухтың туған жер, өскен өлке, тарих, дін, әдет-ғұрыппен қабаттаса жүретіні әмбеге аян. Автор әр шығармасында әртүрлі және сонымен қоса, маңызды уақиғалар, қызықты характерлер ғана тауып қоймай, тіліміздің мол мүмкіндігін де пайдалана біледі. Онда қазақтың тұрмыс-салты мен өмірі кеңінен қамтылған. М.Қаназдың біздің назарымызды өзіне аудартқан тағы бір тұсы – теңеулері. «Құм қойнауда» тек Оңтүстік өңіріне тән сөздер де кездеседі. Ол диалектілер жергілікті адамдардың психологиясын аша түсу үшін де аса қажет деп білеміз.
Сыншы Добролюбов бір кездері Достоевский туралы: «Ол кішкентай адамдарды жазу арқылы үлкен мәселе көтере білген» дегеніндей, М. Қаназдың да кейіпкерлері – «кішкентай адамдар». Автор өз ойын оларға зорлап таңбайды. Сондықтан да, әлгілер әсіре шешендікке ұрынбаған, табиғи болмысын жоғалтпаған. Туындыда баяндалатын, ойдан шығарылған уақиғаға нарратор нақтылық сипат беріп, басынан өткергендей етіп жеткізеді. Көп автор өз міндетін баяндаушыға толықтай жүктей салатыны бар. Алайда, Молдахмет Қаназ солардың сойынан емес. Қаламгер өмірі мен шығармашылығы арасындағы күрделі байланыс бар.
Баяндау – белгілі бір әңгімелеушінің немесе баяндаушының сөйлеу актісі. Қазіргі нарратологияда кейбір фабулалармен қатысы бар сюжетті-баяндауышты талқылау мейлінше кеңінен қолданылуда. Осы орайда, «Құм қойнау» повесінде автор бірінші жақтан баяндайды. Баяндау барысында әр кейіпкерге мінездеме береді. Автор-баяндаушы арасындағы тығыз байланысты осы туындының мысалынан көреміз. Қаламгер баяндауында кең көсілу бар да, алайда аса ауа жайылу жоқ. Ол өзінің оқырманын жалықтырып алудан сескенетіні сезіледі. «Казахский роман возник не на пустом месте. Питали его фольклорная повествовательная традиция, поэтические традиции и художественный опыт русского реализма» (7, 114) дейді Бузаубагарова К., Жумагалиева М. атты қос ғалым. Иә, қазақ қаламгерлері өзіне дейінгі әдеби дәстүрді бойына толығымен сіңірді, соның негізінде жаңа дүние туды.
Аталған шығармагер баяндау екпініне елітіп кетпес үшін лирикалық шегініске жүгінеді. Тілдік құрылым және семантикалық өріс мәселесі болмыс пен тіл, тіл мен адам, адам мен шындық қарым-қатынастарына онтологиялық, гносеологиялық және лингвистикалық аспектілер тұрғысынан саралауды қажет етеді. Мазмұн – объективты шындықтың көрінісі мен ми қызметінің нәтижесі. Автор синтаксисіндегі семантикалық функциялардың жүйеленгенін аңғарамыз.
Осынау жүйе көпдеңгейлі, әрі полисемантикалық, лексика-грамматикалық, функционалды-семантикалық, микро және макро өрістерден құралған. Сөйлеуші сөздерін жинақтап қана қоймай, солардың көмегімен жаңа мән-мағына да тудырады. Көркем мәтін – ерекше семиотикалық құрылым. Туындыгер дыбыстық, лексика-грамматикалық, т.б. бірліктерді мұратына қарай жұмсап, бойын глаголизмнен барынша аулақ ұстауға тырысады. Мәтіндегі тұрмыстық мазмұндағы лексика-фразеологизмдер, қашықтық, уақыт өлшемдерін білдірер ұлттық атаулар, этнографизмдер, Төсшағыл, Қосбұлақ, Тасшеген, Қаражон биігі, Байқабыл қыстауы, Бесқала, Қосбұлақ, Құмбұлақ топонимдері көркем шығармаға әр беріп тұрғаны анық. Әрісі, бұл таңбалар – тілдік код болса, әрісі, когнитивтік код, тіл субъектісі санасындағы көркемдік шындық картинасы.
Адресаттың дәстүрлі білімдер жүйесі алуан-алуан, һәм алмаздай сан қырлы болған сайын, соғұрлым көркем мәтіндегі кодталған ақпарды ашу мүмкіндігі де көбейе түсері рас...
«Вопрос о необходимости типологического ключа при исследовании жанра философского романа в казахской литературе не так давно поставлен» (8, 3) деген ойда екен, әдебиеттанушы-ғалым Мейрамгалиева Р. Жазғандары бүгінгі көзі қарақты оқырманға кеңінен таныс жазушылардың бірі – Қуаныш Жиенбай. Оның «Аралқұмның Абрамовичі» туындысының көркемдік сапасы, көркемдік шындықты көрсетудегі табиғилығы, шынайылығы, нанымдылығы, бейнелеу кезіндегі бояу қанықтығы мен ой тереңдігі, проза жанрының ішкі мүмкіндіктерін пайдалануы айтарлықтай дегіміз келеді. Қаламгер әрқай бейненің интеллектуалдық деңгейіне, болмыс-бітіміне, ойлау, сараптау, тану, қабылдау, сөйлеу мәнеріне қарай сөздік, психологиялық ерекшелігі болатындығын ерекше ескерген-ді.
Автор персонаж мінез-құлқын даралаудың әдіс-тәсілдерін, тың жолдарын да қапысыз меңгерген-ді. Оны не іс-әрекет, қимыл-қозғалыс үстінде я болмаса сөйлеу, ойлау барысында не сезім толқыныстары, толғаныстары, ішкі тебіреністері кезінде әлде сырт-келбет, пішін-пошымын сипаттау шағында айрықша аңғаруға болады. Сондай-ақ, ол пейзаж, диалог, монолог, полилог секілді бейнелеу, суреттеу құралдарын сәтті де қисынды қолданған. «Асыл сөздің» жалғыз-ақ міндеті бар. Ол – бақырбастының жан саулығын сақтап қана қоймай, оған рухани қорек беру. Кез келген ұлттың арман-аңсарын, оның жанын, ой-санасын жалпақ Жаһанға танытатын нәрсе, бұл – әдебиет. Бәсекелестікті, біреуді басып озуды ойлап аласұрған кезеңде өмір сүрудеміз.
Ал, бұндай сәтте адамға әдебиеттен өзге ештеңеде көмектесе алмайды. «Наиболее архаическая, фундаментальная модель мифа-рассказ о начальных временах творения. В мифе четко противопоставлены два времени: современный (эмпирическое) и начальное, когда мир только создавался» (9, 32) дейді профессор Костюхин. Қуаныш Жиенбай прозасында халық ауыз әдебиетінің үлгілері де кездеседі. Қоғамды арақкештер мен нашақорлар, пасықтар мен парақорлардан, жалқаулар мен тоғышарлардан, безбүйректер мен нойыстардан тазартамыз, Адам деген жаратылысты азып-тозудан сақтаймыз десек, ең әуелі әдебиетке көңіл бөлгеніміз жөн. Сол себепті, «асыл сөз» – қоғамды, елді, ұлтты сауықтырушы күшке ие.
Осы ретте, Қуаныш Жиенбайдың аталмаш әңгімесі оқырманға ой салып қана қоймай, келеңсіздікті сөзбен кестелеп беруімен де ерекшеленеді. «Аралқұмның Абрамовичі» әңгімесі қаламгердің стилін, жазушылық ұстанымын анық аңғартады. Филология ғылымдарының докторы, профессор Айгүл Ісімақованың: «Литература должна рассматриваться в системе большой духовной культуры народа», (10, 19) – деген сөзін қаперге алсақ, онда әдебиет ұлтқа қызмет ету керек екенін ерекше ескеруіміз қажет.
Қазақ әдеби кеңістігіне өзіндік дара өрнегімен келген жазушы, бұл – Нұрғали Ораз. Жазушының мынау дүрмекке толы дүниеден шындықты іздеуі, дәстүрлі ұғым мен әлемдік сананың ықпалынан туындаған жаңа дүниетанымның ара-қатынасы, өзгермейтін құндылықтар сыпаты мен типажын жасаудағы өзіндік ізденістері оқырманды сүйсіндірмей қоймайды. Әңгіме – қаламды қару еткендердің бәрінің бірдей ырқына көне бермейтін күрделі жанр.
Нұрғали Ораздың қаламгерлік шеберлігін ең алдымен тақырып таңдай білу ерекшелігінен байқай аламыз. Әдеби ортада да, оқырман арасында да: «Бүгінгі күннің тақырыбы қандай және замана кейіпкері кім?» – деген сұрақтар көп қойылып жүр. Ал, Нұрғали Ораздың әңгіме, повестерімен танысқан оқырман да, сыншы да өзін күнде мазалайтын сан сауалға жауап таба алатынына сенім мол, бұлар – жауапсыз махаббат, адамның таңдауы, дилемма, ерік, жан тыныштығын аңсайтын адам, т.б. Ол өзінің әңгімелеріне жекелеген жандар тағдырын арқау етумен қатар, бүкіл әлеуметтік өмірдің жетістігі мен кемістігіне, жалпы қоғамның даму барысына, адамның моральдық болмыс-бітіміне философиялық тұрғыдан талдау жасайды.
Нұрғали Ораз туындыларындағы бір үзілмейтін аңсардың астарын өз ортасы да, ойлы оқырман да үнсіз түсінеді. Ол қазақ әдеби кеңістігіне романтикалық ағысты реализмге теліп, соны белгілі бір деңгейге көтере алды. Махаббат пен сезім, бұл – қаламгер әңгімелеріндегі негізгі желі, көркем интуицияның шыңырауында ұйлыққан ұлы көңіл ауаны, кісіге тән Тағдыр сыйы дәрежесінде шендестірілген көркем-эстетикалық суреттеу жүйесі жиынтығы, иіріліп келген ой шүйкесі функциясын атқарады.
Жазушы «Биіктегі сұлулықта» лықсып келген шалықтау-шалқымаға барып, ішкі ырғақпен, сүйкімді көркем тілмен табиғи үйлескен суретпен астаса келе, образдар жандүниесі аса қуатты көрініп, жан-жақты ашылады. Көркем туынды мәйегі, өзегі – көркем-эстетикалық түйсік. Әр қаламгер қазақ «сөз өнеріне» өшпес мөр, таңба, өлмес шығарма қалдырғысы келеді. Осы орайда, Шыңғыс Айтматов: «Искусство – особая форма сознания, которой дано закрепить миг бессмертия» (11, 527) деген еді.
Қарымды қаламгер Серік Нұғыман – осы уақытқа дейін «Құланиек», «Ақшаттың суы мөп-мөлдір» деген әңгіме мен хикаяттардан құралған қос жинақтың, балаларға арналған «Еліктің лағы» атты кітаптардың авторы. Өзіндік ізденіс іздері бар, жазу стилі қалыптасқан, авторлық қолтаңбасы анық прозашы. Ол Батыс пен Шығыс әдебиетін қатар меңгеріп, өзіне қажетті делінген жолды ғана таңдап, қазіргі замана күмбірін көркем сөз ғажабы арқылы өзгеше бір поэтикалық әлем түзуге ықыласты.
Түу тереңнен шымырлатқан ойшыл тілдің сырлы да құпиялы иірім-ирелеңдерімен өрнектей алатын қаламгердің оқырманға берері көп дегіміз келеді. Жазушы Серік Нұрғыман әңгімелері, жалпы шығармашылығы оқырманды қазақы қоғамның астаң-кестең аласапыранымен қоса алып, әр кейіпкердің, әр бейненің тағдыр-талайын жеріне жеткізе суреттеп, бейнелеп, өз жанкүйерін иландырып, мына жалған дүниеге сыни көзбен қарап, ой түюге жетелейтінімен ерекшеленеді. Оның жазу стилінің, жазу машығының өзгешелігі, шымыр сюжет, талас-тартыс үстінде ашыла түсетін мінез күрделілігі, қоғамның қарсылықты да қайшылықты бейнелері, астарлы ойлар мен түрлі подтекст – меңзеулер қызықтырады және де жазушы шығармаларындағы уақиға тосындығы, финалдың әркез өзгеше түйінделуі – негізгі ерекшелігі.
Айталық, оқырман қауымға белгілі «Қыршын» мен «Атбегі» атты әңгімелері осындай қалыпты арнада болса, көркемдігін бірден төмендетер еді-ау. Қаламгердің біршама туындыларында уақиғаның түйінделуі өзгеше бітімде боп келеді.
Адамзат ой-санасына қозғау салған қаламгер мен шығармаларды табанастында санамалап беру әсте қиындау болар. Олардың ұлт тыныс-тіршілігінде алар орны бөлек. Себебі, жазушылар руханиятқа жауап береді, кей жағдайда соған жауапты деуге болар. Қазіргі қазақ прозасындағы сондай жазушының бірі – Мадина Омарова.
Осы орайда, «ХХ ғасыр әдебиетіндегі Тәуелсіздік идеясының көркем шешімі» атты ұжымдық еңбекте былай делінген: «Бұл жылдардағы әңгіме жанрындағы негізгі ерекшеліктер символдылық (астар), лирикалық, проблемалық, әлеуметтік талдаудан көрінеді. Жазушылар әлеуметтік талдаудың негізінде ұлттық характер, адам табиғатын психологиялық тұрғыда тануға ұмтылды» (12, 402). Мадина туындылары сөйлем құру тұрғысынан ғана емес, жанр тұрғысынан да өзгеше. Жазушының «Ана ғұмыр» жинағына енген туындылары «мөлтек романнан» бастап барлығы қысқа, шағын, бірі – жарым беттен, ал кейбірі – екі-үш беттен аспайды.
Қаламгердің «мөлтек романы» – «қиындылардан, фрескалардан, әдеби пазлдардан, эпизодтардан құралған роман» деп ұғынуға болар. Бұның арғы жағында, тым тереңде қаламгердің Әлемді түсінудегі танымы жатыр. Осынау таным ақыл-парасаттың сыртқы құбылыстарды шектеулі көлемде ғана тани алатынын, шындықтың көпқырлы екенін және оны терең ұғыну үшін де Жан атты тұңғиыққа бойлау қажеттігін байқатады. Осы ұстаным қаламгердің эстетикалық талғам-таразысына тікелей әсер еткен-ді. Жазушы өз әңгімелерін психологиялық тұрғыдан тереңдетумен қатар, пәлсапалық мазмұн беріп, персонаждың жандүниесіне, санада әркез орын алатын өзгерістерге өңге реңк беруге тырысады. Және ол дәстүрлі прозадан гөрі мистикаға, эзотерикаға бейім. Расында да, жаратылыстың тылсым құпия-сыры өте көп. Қаламгер соны ашуға, тануға аса құштар.
Ол қазақ прозасына жаңа леп алып келді. Қаламгердің бір қызық әңгімесі бар. Аты – «Жұмбақ». Түнгі сағат он екінің шамасында үйінде теледидар көріп отырған бір кісіге дос-жарандары қоңырау шалып, жол апатына ұшырағанын жеткізеді. Достарына көмектеспек болған персонаж жедел жәрдем шақыртып, уақиға болған жерге таксимен жетеді. Сонда байқағаны – достары жарты күн бұрын өмірден озған екен. Бас кейіпкерге қоңырау шалған тірі адам емес, аруақ екенін ұғынғанда әңгіменің басына барып, қайта оқисыз. Оқисыз да қорқасыз. Әлбетте, барлығы адамның қабылдауына байланысты нәрсе. Гинзбург «әдебиет әркез тоқырап, қайта қалпына келетіні» (13, 178) жөніндегі болжамына мән берсек, онда қазақ прозасының алар асу әлі алда деп білген жөн.
Ал, поэтолог Жанна Толысбаева жанр қатысты былай дейді: «Теория жанр – актуальная, концептуально многовариантная и по-прежнему открытая область литературоведческого изучения. Проблематичность и оригинальность жанровой ситуации конца XX века видится нам в наличии двух равно обоснованных, но взаимоисключающих точек зрения на функциональность категории жанра. Согласно исследователям, продолжившим антижанровую теорию Кроче (в их числе – Дж. Спингарн, П. Ван Тигем, Дж. Шипли, Ж. Женетт, В.Д. Сквозников, М.В. Строганов, С.Н. Зенкин), в литературе Нового времени продолжается атрофия устоявшейся жанровой системы, обусловленная влиянием тенденции к демократизации Личности, ускорением процесса образования жанров, отрывом динамики литературного развития от эволюции научно-исследовательского аппарата» (14, 4). Ал, орыс әдебиеттанушысы Степан Кузнецов Нобель сыйлығының лауреаты, жазушы Герта Мюллер прозасының мынадай қырын ерекше атап өтеді: «В своих произведениях писательница стремится репрезентировать переживания людей, получивших опыт жизни в тоталитарных режимах и репрессивных социальных системах» (15, 1). Жоғарыдағы қаламгерлер шығармаларында да адамның басынан кешкені, мұң-қайғысы, толғанысы толығымен көрініс тапқан.
1) Қазақтың өткені мен бүгінгісін жетік білетін, әлеуметтік анализ негізінде небір кейіпкерлерді тудырған М. Қаназ көркем туындыларындағы басты өзек – ұлттық рух. Ұлттық әдебиеттің мұраты – ұлттық характер тудыру. Ал, шығармадағы ұлттық характер қаламгер бойында ұлттық рух болғанда ғана өз тұғырына берік орнықпақ. Жалпы, ұлттық рух туған жер, өскен өлке, ана тіл, тарих, дін, салт-дәстүр қатар жүретін әдеті. Автор әр шығармасында маңызды уақиғалар, қызықты характерлер ғана тауып қоймай, тіліміздің мол мүмкіндіктерін де орнымен пайдалана біледі. Оның шығармаларында еліміздің тұрмыс-салты мен өмірі мейлінше кеңінен қамтылған. Қаламгердің стильдік тұрғысынан тек өзіне ғана тән ерекшеліктері, біріншіден, характер сомдауы, екіншіден, уақиға іріктеуі, үшіншіден, оны құру шеберлігі, төртіншіден, өмір шындығын көркемдік шындыққа айналдыру ұсталығы, бесіншіден, тіл байлығы. Ұлттың жоғала жаздаған тілі, дәстүрі, мінезі мен табиғи қасиетін көрсетуге, кісі бітімінің сан қатпарлы құпияларын ашуға ұмтылуы – қаламгер кредосы.
2.) Қ. Жиенбайдың басты қаруы – баяндау. Ол қаһармандарын жан-жақты ашу мақсатында осы тәсілді қолданады. Тіл – ойды, дүниетанымды, ішкі әлемді, бітімді танытатын құбылыс. Осыны таныта алғанда ғана, автордың стилі айқындалмақ. Бір түсінгеніміз тілді ойдан не идеядан бөліп алып қарастыру – қасаңдық. Қазақ ғылымында стиль көбіне-көп әдебиеттанушылардан гөрі, тілшілердің зерттеу нысанына айналғаны жасырын емес. Сондықтан, қаламгер қарымын анықтау үшін барлық компонентті тұтастықта қарастырған жөн.
3.) Н. Ораз әңгімелерінде нақтылыққа, дәлдікке жүгінсе, повестерінде ауа жайылуға, көсілуге бейім. Кейде, оның да оқырманды жалықтырып алады. Кейде автор ұзақ баяндауға ұрынып, соның әсерінен көркем шығарма өз ритмикасын, ішкі ағысын жоғалтып алатын да сәттер жоқ емес. Әдеби тілдің функционалды стильдері өзара тығыз қарым-қатынаста болатыны лингвостилистика ғылымында дәлелденген еді. Мұны «стильаралық диффузия» деп атайды. Тағы бір байқағанымыз, жазушы әр шығармасында әр түрлі стильді саналы түрде пайдаланады. Өйткені, тақырып жағынан ұқсас туындылар беру тәсілімен ерекшеленеді. Стиль де адам секілді өзгеріп отырады: көңіл-күйі, ойы, ұстанымы, көзқарасы, сенімі, т.б. Бұл нәрсе қаламгерге де қатысты. Н. Ораз баяндау тәсілін жақсы меңгерген. Ол күрделі ойларды қарапайым ғана диалогпен береді. Автор көркем мәтіннің эмоциялық бояуын күшейтіп беруге бейімделген.
4.) С. Нұғыман – психологиялық прозаның өкілі. Оның стильдік өзгешелігі адамның жан-дүниесі, ішкі толғанысы, күйініші тереңінен қамтылғандығында. Драматизм айқын көрініп тұрған осы көркем шығармада кейіпкер алаңы үнемі өзгерісте беріледі. Бұл – характердің қалыптасу кезеңі, түсіну, сезіну, дүниені қабылдаудағы өзгешелігі, адам жан-дүниесін білуге сергек қарайтын, нәзік жанның ерекшелігі. Автор өз оқырманын есінен бір елі шығармайды, оны бағалайды, оған сенеді. Кейде кейіпкер басынан кешкен дүние – әңгімешінің де өз басынан өткені, өзінің күйінгені, сүйінгені арқылы берілетін секілді. Туынды өзгешелігі тек сюжетте ғана емес, баяндау тәсілінде, кейіпкерлердің сөйлеу мәнерінде. Пcиxoлoгиялық туындыда қос әлeм: cұлулық пeн ұcқынcыздық, caнaлылық пeн бeйcaнaлық, өмip мeн өлiм, ақ пен қара, т.б. apacындaғы ымыpaсыз тартыс туралы oй қoзғaуғa мәжбүp eтeдi. Психологиялық прозада кісінің ішкі әлемі, санадағы өзгеріс, адам ішіндегі түрлі құбылыстар маңызды. Автор стилін тану – дискурсты айқын етуге, картинаның пластикасын көрсетуге, оқырман қабылдауының тетігін (Machinisme. – Ә.Б.) айшықтауында.
5.) М. Омарова – мазмұн мен формаға тұтастық ретінде қарайтын қаламгер. Автор кейіпкерлерінің ішкі күйзелісі, айта алмай жүрген сыры, толғаныс-толқынысы шығарма интонациясына, ритмикасына, әуезіне әсерін тигізетіні рас. Ол шағын детальмен-ақ өмір шындығы мен адам тіршілігінің зор өзгерісін береді. М. Омарова – готикалық стильде жазатын жазушы. Автор бұл жөнінде былай дейді: «Мені эзотерикалық әдебиет, қалыптасқан түсініктен тыс, тылсым дүние жайлы ілім қызықтырады. Содан соң готика жанры жайлы сөз айтқанда, тасада тұрып, айқаймен секіріп шығып, бірін-бірі қорқытатын балалар ойыны көз алдыма елестейді. Бұл да – ләззаттың бір түрі». Готика – XVIII ғасырдың екінші жартысында пайда болған әдеби жанр.
Ұлттық әдебиеттану ғылымындағы жетекші саланың бірі – прозаның проблемалары, оның даму тарихы, бағыт‑бағдары, стиль және жанр мәселелері. Қазіргі қазақ әдебиеті кемелденіп, жанр, стиль тұрғысынан байып, өмір шындығын суреттеуде ізденіс жағынан толысқан деуге негіз бар. Әрқай суреткердің туындысы белгілі бір қажеттіліктен туып, өз заманының рухани талап-тілегіне жауап беріп, уақыт көшіне ілеспек. Әдебиет – уақыттың рухани, адами сыпаттарын бейнелейді. Демек, әдебиет – қоғамның өсуі мен өшуі, өзгеруі мен түрленуі таразысы. Жаһандық тәжірибе көркем әдебиеттің арғы жағында терең ой, сезім, құштарлық пен үміттің болатындығын айқын көрсетті. Проза жанры – күрделі жанр. Біз қарастырған қаламгерлердің әңгіме, повестерінің көркемдігіне көп сапалық өзгеріс енген.
Е.Блинова бұны «интермедиальные средства построения ментального морфогенного пространственного образа» (16, 2) деп атапты. Яғни, лирикалық-романтикалық және лирикалық-психологиялық бағыттар өрістеді. Кейіпкер сомдауда ұлттық сыпат тереңдей түсті. Қазақ прозасында лиризм, психологизм мен экзистенциализмның алға озып, басымдық алуына қоғам тудырған құбылыстар түрткі болды. Біз туындыларын нысана етіп алған М. Қаназ, Қ. Жиенбай, Н. Ораз, С. Нұғыман мен М. Омаровалар – өз туындыларындағы таңдалған тақырыпты өзінің қалам қуатымен, өзіндік стильдік ерекшелігімен оқырман қауымның санасында сілкініс жасаған авторлар. Соның ішінде, шығарманың сюжеті мен идеясын өрбітуде маңызды рөл атқаратын кейіпкерлер жүйеленіп, оның автор ұстанымын, сюжеттік-құрылымдық жаратылысын айқындау, көркемдік-тілдік ерекшеліктерін саралаудағы мән-маңызы ашылды. Біз қазіргі қазақ прозасындағы шағын және орта жанрларға тоқталдық. Әдебиеттанушы С. Жданов: «Происходящие глобальные культурные изменения в мире актуализируют общественный интерес к вопросам национальной идентичности, национальных особенностей» (17, 1) дегенді тілге тиек етеді.
Расында да, іргелі әрі қоғами мәні өте жоғары тақырыптар өзек болған аталмыш туындыларда жекелеген ұғымдардың болмысы ашыла түсті. Қазақтың ұлттық мінез-құлқының әлеуметтік ортамен қабыса түсуі, кейіпкерлер іс-әрекетіндегі өзіндік, дара ерекшелік, соған сәйкес өрбіген диалог, монолог, полилог, пейзаж секілді көркемдік әдіс-тәсілдердің түрлене берілгенін аңғардық. Эпизмды тек қана романмен, оның ішінде дилогия, трилогия, тетралогиямен ғана беруге болады деген біржақты пірік түсінік бар. Біздіңше, эпикалық тыныс көлеммен ғана емес, ішкі мазмұнмен де өлшенеді деп ойлаймыз.
Объект ретінде алынған жазушылардың туындысынан төмендегідей ерекшелікті байқадық:
– Жазушылар ұлттық әдебиетіміздегі өзіндік орнын, дара стилін, сөз өнеріндегі болмысын, дербес әдеби-көркемдік ізденістерін көрсетті;
– Жанр және стильдің мән-маңызы жазушы туындыларын талдаған кезде айқындалып, тынымсыз ізденіс үстіндегі автор не жазса да, өмірлік шындықтан ауытқымай, орта мен адам болмысын ашты;
– Жазушылардың көркемдік әлемі, шеберлігі, стильдік-нарративтік ерекшелігі, тақырыптық, мазмұндық, құрылымдық ізденістері жан-жақтылығымен ерекшелене түсті. Жазушылардың кейіпкер сомдау әрі сюжетті өрбітуінен жаһандық әдебиеттің озық үлгілері аңғарылады;
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1. Мүрсәлім Б. Стиль өзегінің қозғалысы. Проблемы поэтики и стиховедения. Материалы Международной научной конференции (2003). Алматы, Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті, 134. (қаз.)
2. Абишева С. Поэтический мир М.Макатаева: Монография. – Алматы, 2018, 190. (орыс.)
3. Жұмағұлов С. «Жылымық» жылдарындағы ұлттық әдебиеттану: Монография. – Алматы: «Асыл кітап» Баспа үйі, 2013, 136. (қаз.)
4. Рассел Б. Почему я не христианин. – М.: Политиздат, 1987, 387. (орыс.)
5. Ісімақова А. Тәуелсіздік және Алаш ғылымы: Зерттеулер, мақалалар. – Алматы: «Қаратау КБ» ЖШС; «Дәстүр», 2015. 27. (қаз.)
6. Пірәлиева Г. Психологиялық прозаның поэтикасы. Проблемы поэтики и стиховедения. Материалы Международной научной конференции. Алматы. Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті, 2003, 332. (қаз.)
7. Бузаубагарова К., Жумагалиева М. Концепция романа М.М.Бахтина и жанровая сущность романа Ж.Аймаутова «Акбилек». Научный альманах. LingvLit 1 (1). Алматы, 2017, 114. (орыс.)
8. Мейрамгалиева Р. Типология и структура философского романа современной казахской литературы. – Алматы: Қазақ университеті, 2013, 3. (орыс.)
9. Костюхин Е. Лекции по русскому фольклору: учеб. пособие для вузов / – М.: Дрофа, 2004, 32. (орыс.)
10. Исмакова А. Казахская художественная проза. Поэтика, жанр, стиль (начало ХХ века и современность). – Алматы: Ғылым, 1998, 320. (орыс.)
11. Айтматов Ч.Т. Собрание сочинений: В 7-ми т. Т.5. Тавро Кассандры (Из ересей ХХ века). Роман. Ода величию духа. Диалоги. (Сост. и ред.акад. Р.Рахманалиев). – М., 1998, 544. (орыс.)
12. ХХ ғасыр әдебиетіндегі Тәуелсіздік идеясының көркем шешімі: Ұжымдық монография. – Алматы: Арда, 2011, 608. (қаз.)
13. Қазіргі әдебиеттегі жалпыадамдық құндылықтар. – Алматы: EvoPress, 2014, 178. (қаз.)
14. Толысбаева Ж.Ж. Трансформация жанров современной поэзии Казахстана. Монография. – Алматы: «СаГа», 2010, 4. (орыс.)
15. Кузнецов С. (2019). Проблема преодоления коммуникативных барьеров в творческой мысли Герты Мюллер. Филологический аспект: методика преподавания языка и литературы, №9 (53), 1. (орыс.)
16. Блинова Е. (2018) Живописная ткань поэзии Пастернака. Часть 2. Пространство и время национальной памяти. Университетский научный журнал №36 (филологические и исторические науки, археология и искусствоведение), 2. (орыс.)
17. Жданов С. (2019) Немецкий и итальянский коды в новеллах В.Ф.Одоевского о немецких музыкантах. Вестник Томского государственного университета. Филология, № 60, 1. (орыс.)