Ғылыми фантастика (ағылш. scіence fіctіon – ғылыми туынды) — көркем әдебиетте, сондай-ақ кино, кескіндеме, т.б. өнер салаларында қалыптасқан жанр.
Қазақ ғылыми фантастикасы, басқа да әдеби жанрлар тәріздес, әуелі жұртшылықты ғылым негіздерімен етене танысуға шақыруға түрткі болуы тиіс. Фантастика жанры және қазақтан шыққан тұңғыш фантаст жазушы Нарбин Кенжеғұлованың шығармашылығы туралы жазушы, әдебиеттанушы Әлібек Байбол редакцияға көлемді мақала жолдаған екен.
***
Фантаст
Фантастика жанры қазаққа аса таңсық емес. Себебі, тым бай әдеби мұра есебіндегі аңыз-әңгіме, ертек, әпсаналар – бұған бұлтартпас дәлел. Айталық, Ер Төстік, Тазша бала, Қаңбақ шал, Керқұла атты Кендебай, Таусоғар, Көлтауысар, Желаяқ, Саққұлақ, Мақта қыз секілді кейіпкерлерді білмейтін қазақ оқырманы жоқ шығар, сірә. Ғылым әлі үстемдік құрмай тұрған тұста миф пен политеизм алға озғаны белгілі. «Жер мен Көкті мүйізімен көтеріп тұрған бір алып Көк өгіз бар. Ол өзіндей бір үлкен балықтың үстінде тұрады. Көк өгіз шаршап, жерді бір мүйізінен екінші мүйізіне ауыстырғанда жер сілкінеді. Екі мүйізі сынса ақырзаман орнайды» деген ұғымның туындауы сол баяғы – қиял жүйріктігі. Яғни қиялдау, армандау – мидың қызметі ғана емес, ол – жақсы өмірді, жайлы тұрмысты аңсаудан, болашаққа үлкен сеніммен қараудан туындаған дүние. Халық ауыз әдебиетінің, фольклордың жазба әдебиетімізге ықпалы орасан болғаны айтпаса да белгілі. Басқа жұртта да солай...
Мәселенки, Гомердың «Одиссеясы», Овидийдың «Метаморфозалары», арабтың «Мың бір түн» ертегісі, Ф. Бэконның «Жаңа Атлантидасы», Ж. Верннің «Сырлы аралы», Г. Уэллстың «Уақыт машинасы», А.К. Дойлдың «Жоғалған әлем», Э. Берроуздың «Тарзан», Р. Брэдберидың «Марс хроникалары», С. Кингтың «Лизидың тарихы» секілді фантастикалық шығармаларын атауға тиіспіз. Ал, қазақ фантастикасы дегенде ауызға алдымен А. Машани, М. Сәрсеке, С. Ғаббасов, А. Мархабаев, Ш. Әлімбаев, Ш. Әбдіраман, Р. Бектібаев, Т. Шоханов, Ж. Сахиевтер ілігеді. Және тағы бір жазушы бар. Ол – қазақ әдебиеті тарихындағы әйелден шыққан тұңғыш қиялгер-қаламгер Нарбин Кенжеғұлова.
Ол – өзінің фантастикалық шығармаларында адамның сан түрлі шаттыққа да, қайғыға да толы тағдырының әлеуметтік табиғатын психологиялық һәм философиялық сыпатымен беретін автор. Жазушының Жандүние атты Ғаламдағы мейірімділік, қайырымдылық, жомарттық, мәрттік, кешірімділік, еңбексүйгіштік секілді асыл қасиеттермен бірге жексұрындық, сұрқиялық, екіжүзділік, қызғаншақтық, күншілдік, сатқындық, мансапқорлық, пайдакүнемдік, тұрлаусыздықты кестелеудегі шеберлігін көркем проза жанры: роман, повест, әңгімелерінен аңғару қиын емес. Ол өз әңгімелеріндегі Өмір деген кеңістіктегі барша тіршілік иесінің әрбіріне тән өзіндік орны, түйсік-танымы, ұстанымы, қарым-қабілеті болатынын жан-жақты дәлелдеуге ұмтылады.
Мысалы, автордың «Жоғалған ауылы» – фантастикалық болғанымен де әлеуметтік астары қалың роман. Себебі, Н. Кенжеғұлова онда екі түрлі әлемді көрсетуге тырысқан. Біріншісі – өзінің бірқалыпты тіршілігінен айнымаған ауыл, ал екіншісі – пойыз секілді алға зырғыған прогресс, технократия. Авторға салсақ, кез келген апатты, кез келген орны толмас сұмдық аласапыранды адам атты жаратылыс өз қолымен жасайды екен. Фантаст-жазушының кейіпкерлері сан түрлі тосын оқиғалар мен күрмеуі қиын жағдаяттарға тап болып, шешуін де өздері іздейді.
Кісі санасы жете бермейтін тылсым әлемнің құпиялары, адамзат дамуына байланысты гипотезалар ойлы оқырманды бей-жай қалдырмасы анық. Автордың бұл романдағы ұтатын жері – сюжет. Туынды жеңіл және тез оқылады. Кідіретін, кібіртіктейтін жері аздау. Жоламан, Айжан, Арсен, Үмітжан, Сәлима, Қадырғали, Қайсар, Шәкір, Самат, Сатыбалды, Роза және т.б. кейіпкерлер – сол сюжеттің қозғаушы күші іспеттес. Қаламгер әр бейненің интеллектуалдық деңгейіне, болмыс-бітіміне, ойлау, сараптау, тану, қабылдау, сөйлеу мәнеріне қарай сөздік, психологиялық ерекшелігі болатындығын ерекше ескерген-ді. Жазушы персонаж мінез-құлқын даралаудың әдіс-тәсілдерін, тың жолдарын да қапысыз меңгеру арқылы оның психологиясын, не іс-әрекет, қимыл-қозғалыс үстінде, не сөйлеу, ойлау барысында аша түседі. Оны сезім толқыныстары, толғаныстары, ішкі тербелістері кезінде, әлде сырт-келбет, пішін-пошымын сипаттау кезінде айрықша аңғарамыз.
Ал, автордың негізгі айтпақ ойын орталық кейіпкер – Мұраттың аузынан естиміз. Ауылға бойы итпен бірдей егеуқұйрықтар мен үлкен өрмекшілер шабуылдайды. Шығарма Голливуд түсіріп жүрген блокбастерлерше әсер ететінін қайтесің. «Жоғалған ауыл» романының түйіні – «Но самое главное, мы поняли, что наша судьба в наших собственных руках...». Шынында да, әр нәрсе адамның ниетінен, пейіл-пиғылынан екен ғой. Егер ниет түзу болса, онда жамандық та бізден аулақ жүретіні белгілі!..
Жазушының «Жаңа жұлдыздың жарылысы қарсаңында» атты хикаяты да оңаша ойларға толы. Туынды: «Корабль уже подходил к границам Солнечной системы. Скоро захлопнутся космические капсулы, корабль уйдет в нуль-пространство и, развив абсолютно доступную скорость, всего за несколько месяцев преодолеет тысячи, миллионы парсеков пространства и достигнет соседней Галактики...», – деп басталады. Мұны ғылыми фантастикалық шығармалардың қатарына қоса аламыз. Өйткені, ондағы терминдер, ұғым-түсініктер, ғылыми болжамдар сондай қорытынды жасауға негіздейді. Қайсар, Осида, Линда мен Вадим атты кейіпкерлер ғарыш кеңістігіндегі «белгісіз объектке» жолығып, оны зерттеуге көшеді.
Қиялгердің бұл хикаяты орыс тілінде жазылса да, қазақы танымнан алыс емес: «Кайсар вел свою родословную от казахского народа. Имя его в переводе из древнего родного языка означало «упорство». Бала кезінде археолог боп, Отырар кітапханасын табуды арман еткен Қайсар біраз ғасырды артқа тастап, Қайыр хан заманына сапар шегеді. Жазушы әр кейіпкерге мінездеме беру арқылы, олардың арман-аңсары мен дүниетанымын аша түседі. Хикаяттың жан-жүрегі, жүйкесі – деталь. Фантаст бұл туындыда адам өзінің шыққан тегін, тарихын, жүріп өткен жолын ұмытпауға шақырады. Бұл ғылыми фантастикалық хикаят ересектермен қатар, балалардың да қолайына жағады деген ойдамыз. Себебі, біріншіден, танымдық, екіншіден, оқуға жеңіл, ал үшіншіден кейіпкерлері – балалар. Ағылшынның әйелден шыққан Әлемге әйгілі жазушысы – Джоан Роулингтың «Гарри Поттер» сынды қиял-ғажайып романы көпті таң қалдырған еді. Оның ұтқан жері – баланы қызықтыра алғандығында. Сол секілді, Нарбин Кенжеғұлованың да өз оқырманы бар екеніне сенім мол.
Әңгіме – қаламды қару еткеннің бәріне тегіс ырқына көне бермейтін күрделі жанр. Осы ретте, жазушының «Ізгілік аспаны астындағы үш күн» шығармасын сәтті шықты деуге негіз бар. Беймәлім қонақ – Арен аяқастынан Көгілдір планетаға түсіп кетеді. Бұған дейінгі оның өмірлік ұстанымы – «Сен берген сертіңе адал болуың керек. Бар мақсатың – сол үшін жаңа жерлер, тың байлық көздерін табу. Оған жеткізетін жалғыз сенімді досың – қаны қарайған қастық, қырып-жою. Ал жалғыз дұшпаның – аяушылық... Бүкіл әлемде бізден күшті, айлалы әрі қатыгез ешкім жоқ. Біз – Әлем әміршісіміз!..». Осынау бір сеніммен Көгілдір планетаға аяқ басқан Арен мұнда Жер өкілдерінің игі істерге жұмылып жүргеніне куә боп, қатты таңырқайды. Бұған дейін мейірімділік, ізгілік атаулысына қаны қас ол өз еліне әсемдіктің қандай екенін саналы тіршілік иелеріне ұғындырып, жақыныңа тек жақсылық қана ойлау керектігін жеткізуге асығады. Бас-аяғы жұп-жұмыр әрі шағын әңгіменің айтар ойы – терең. Автор мұнда адами құндылықтарды алғашқы планға шығару арқылы оқырманға ой салады.
Шығарма өзегі – гуманизм. Арен мен оның ортасы арасындағы сюжеттік байланыстар адамдар арасындағы қарым-қатыстың күрделілігін айғақтайды. Жазушы солардың тыныс-тіршілігі арқылы қоғам шындығын өткір бейнелейді. Әңгімеден байқалатын тағы бір сыпат – оқиғаның даму ретіне қарай кейіпкерлердің, кейде автордың философиялық ой түюге икемділігі. Орыстың ұлы фантаст-жазушысы И.А. Ефремовтың «Андромеда тұмандығы» романына барар жолда» атты мақаласында: «Уақиға болатын жер мен уақыттан ауытқу, әсіресе, қиялгерге жайсыз тиеді!..», – деп жазыпты.
Шығармагер мұнымен не айтпақ болды?.. Оның көкейіндегісі – автор қаншама қиялдана берсін, мейлі, бірақ оның туған топырағына, планетамызға, жалпы адамға қатысы болмаса онда – құны бес тиын. Расында да, қаламгер әу баста ойға алғанын толық әрі жан-жақты ашып, талдап, талғап, сұрыптап барып қана соңғы нүктесін қояды екен. Әгәрәки, идея ашылмай қалса, ол солқылдақ сюжетке ұласып, нәтижесінде нәрсіз дүниеге айналмақ. Прозаның ең зифа, мауы тым көп әрі қиын жанры – әңгіме ғой. Прозаның керемет-ғажайыбы турасында орыстың ұлы жазушысы Константин Паустовский былай депті: «Нағыз қуатты, нағыз күшті проза – жинақы проза. Одан басы артық, айтпауға болатын жайдың бәрі алынып тасталғанда ғана, айтпауға болмайтын ақиқат қана қалады. Жинақылық – мықтының ісі». «Ғарыштың аманат баласы» әңгімесінің композициясы – нұсқалы әрі қызықты. Шығарма оқушысын үйіре жетелеп отырады. Туындыда тұтастық бар. Оның сыры – автордың өмірді жақсы білуінде, тануында деп ойладық. Әңгіменің идеялық-көркемдік сапасы, көркем шындықты көрсетудегі табиғилығы, шынайылығы, нанымдылығы, бейнелеу кезіндегі бояу қанықтығы мен ой тереңдігі, аталмыш жанрдың ішкі мүмкіндіктерін пайдалануы айтарлықтай дегіміз келеді. Қуантарлығы – шығарманың өзегі бар, арғы жағында идея менмұндалап тұрады.
Демек, мұндағы жанр тек фон қызметін ғана атқарып тұр. Туынды финалы әсерлі шыққан: «Сәскеге тырмысып қалған күн айналаны алтын нұрға бөлеп, жарқыратып жіберді. Өмір бойы зарыға тілеген сәбиін бауырына қыса түскен Ана алтын құмды жалаңаяқ кешіп келеді. Әлдеқалай айрылып қалатындай жұдырықтай шарананы бауырына баса түседі. Жаңа туған ботасын қызғанған аруанадай жан-жағына секемдене, үрке қарайды. Бірақ қойнындағы сәбидің тегін бала емес, Ғарыштың аманат баласы екені Үнзираның қаперіне кіріп те шыққан жоқ еді...». «Асыл сөздің» жалғыз-ақ міндеті бар. Ол – бақырбастының жан саулығын сақтап қана қоймай, оған рухани қорек беру. Кез келген ұлттың арман-аңсарын, оның жанын, ой-санасын жалпақ Жаһанға танытатын – әдебиет. «Әдебиет – ардың ісі» дейміз ғой. Бәсекелестікті, біреуді-біреу басып озуды ойлап аласұрған кезеңде өмір сүріп жүргендіктен, мына тіршілікте ар-ождан, ұят, адамилық, аяушылық секілді ізгі қасиеттерді ойлап отыратын уақыт аздау. Ал, мұндайда адамға әдебиеттен өзге ештеңе де көмектесе алмақ емес. Қоғамды арақкештер мен нашақорлардан, пасықтар мен парақорлардан, жалқаулар мен тоғышарлардан, безбүйректер мен нойыстардан тазартамыз, Адам деген жаратылысты азып-тозудан сақтаймыз десек, ең әуелі әдебиетке көңіл бөлгеніміз жөн. Сол себепті, «асыл сөз» – қоғамды, елді, ұлтты сауықтырушы күшке ие. Осы ретте, жазушының аталмыш әңгімесі оқырманға ой салып қана қоймай, келеңсіздікті сөзбен кестелеп беруімен де ерекшеленеді.
Автордың мынау дүрмекке толы дүниеден шындықты іздеу жолы, дәстүрлі ұғым мен әлемдік сана ықпалынан туындаған жаңа дүниетанымның ара-қатынасы, өзгермейтін құндылықтар сыпаты мен кейіпкер типін жасаудағы өзіндік ізденістері сүйсінтпей қоймады. Оның қаламгер ретіндегі шеберлігін ең алдымен тақырып таңдай білу ерекшелігінен байқай аламыз. Фантастикалық туындыларының өзінде ара-тұра қазақ жер-су атаулары ұшырасып жатады. Оның әңгіме, повестерімен танысқан оқырман өзін күнде мазалайтын сан сауалға жауап таба алатынына кепілміз. Жазушы өзінің әңгімелеріне жекелеген адамдар тағдырын арқау етумен қатар, бүкіл әлеуметтік өмірдің жетістігі мен кемістігіне, жалпы қоғамның даму барысына, адамның моральдық болмыс-бітіміне философиялық тұрғыдан талдау жасайды. Махаббат пен сезім бұл – қаламгер әңгімелеріндегі негізгі желі, көркем интуицияның шыңырауында ұйлыққан ұлы көңіл ауаны, кісіге тән Тағдыр сыйы дәрежесінде шендестірілген көркем-эстетикалық суреттеу жүйесінің жиынтығы иіріліп келіп ой шүйкесі қызметін атқармақ. Осы орайда, Шыңғыс Айтматовтың мына бір сөзі естен кетер емес: «Искусство – особая форма сознания, которой дано закрепить миг бессмертия». Өзіндік ізденіс ізі бар, жазу стилі қалыптасқан қаламгердің қолтаңбасы айқын, айтар ойы анық. Фантастика – қазақ әдебиетіндегі қиын әрі кенжелеп қалған жанр.
Демек, оған баратындар да саусақпен санарлық. Қиялгер-жазушының «Мойылқара», «Қиын шешім», «Три дня под небом добра», «На пороге ада», «Дорога никуда», «Дорогу осилит идущий», «Жерұйыққа саяхат», «Қызыл сәуле» секілді жинақтары мен «Ұлттық сана және мәдениет», «Этнопедагогика», «Основы публицистического творчества», «Жанровые формы и функции журналистики» секілді кітаптары көзіқарақты оқырманға таныс емес деп айта алмас ек. Бұған қоса, Н. Смағұлқызы шебер аудармашы. Ол қазақ жазушыларынан Дүкенбай Досжан, Адам Мекебаев, Сейіт Кенжеахметұлы, Төлен Әбдік, Талғат Айтбайұлы, Көпен Әмірбектерді, ал шетелден Ливияның бұрынғы Президенті Муаммар Каддафидің «Жасыл кітабын» тәржімалаған. Жазушының бұл жанрға ден қоюы бала кезден басталыпты. Оған көңіл аудартып, қызығушылығын оятқан ағасы – Жәкен Кенжеғұлұлы екен. Содан кейін қаламгер фантастиканы жан-тәнімен жақсы көріп, әдеби және ғылыми журналдарды тынбай оқып, сол тақырыпты зерттей бастапты.
Қаламгер бір сұқбатында: «Бірде ағам үйге Герберт Уэллстің «Уақыт машинасы» атты романын әкелді. Ол менің жан-дүниемді тебірентті. Мен ғылым аша алмаған көптеген нәрселердің бар екенін түсіндім де, ғаламшарымыздың беймәлім қырларын зерттегім келді...», – депті.
Нарбин Кенжеғұлова Шығыс Қазақстан облысы, Үржар ауданы, Алексеевка селосында (Қазіргі Қазымбет ауылында) туған екен. 1966 жылы Үржар селосының Крупская атындағы орта мектепті тамамдаған. 1974 жылы Қазақ мемлекеттік университетінің Журналистика факультетін бітірген соң, 1978-1986 жылдары аралығында «Сельское хозяйство Казахстана» – «Қазақстан ауыл шаруашылығы» журналында бөлім меңгерушісі, 1987-1988 жылдары Қазақ КСР Баспа, полиграфия және кітап саудасы істері жөніндегі Мемлекеттік комитетінде жетекші маман, 1988-1989 жылдары Республикалық Кітап палатасында директордың орынбасары, 1989-1994 жылдары Қазақстан Жазушылар одағында Көркем аударма және әдеби байланыстар алқасында Бөлім меңгерушісі боп қызмет істеген. әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің Журналистика факультетінде ұстаздық қызметте болды. Ал, бүгіндері ол кісі «Тұран» университетінің «Журналистика және аударма» кафедрасында дәріс сабақ береді. Филология ғылымының кандидаты, доцент Нарбин Смағұлқызы – журналистика теориясын, аударма, қоғаммен байланыс (PR), жарнама мәселелерін зерттеумен қоса, әдебиет, педагогика саласындағы оқу құралдарының, басқа да басылымдардың, 200-ден астам ғылыми, журналистиканың түрлі жанрында жазылған бір мыңнан астам публицистикалық мақалалардың авторы. 2016 жылы «Дәуір» баспасында жазушының орыс тіліндегі диссертациясы ізімен жазылған «Декабрьское восстание 1986 года» атты кітабы жарық көрген. Қаламгер өзінің журналистік, жазушылық, аудармашылық, педагогикалық еңбектері үшін көптеген сыйлықтармен марапатталған. Солардың ішіндегі ең қомақтылары – үздік фантастикалық туындылары үшін Халықаралық «Ағайынды Гонкурлар» сыйлығы, Қазақстан Республикасының Журналистика Академиясы тағайындайтын ең жоғарғы сыйлық – «Алтын самұрық», үздік фантастикалық әңгімесі үшін Халықаралық «Дарабоз» жүлдесі. Қаламды қару еткендер – әу бастан-ақ қоғам қыбыланамашылары.
Жазушы авторлық идеяны ашып айтпайды, керісінше іс-әркеті мен адамдық болмыс-бітіміне қарап оқырман қауым өзі танып, түсініп алсын дегенге меңзейді. «Күш атасын танымас» дегендей, фантаст тақырып таңдау кезінде қорықпайды да тартынбайды. Шығармашылық адамына бұл қасиеттің қаншалықты қажет екені турасында Ван Гог былай дейді: «Работать быстро не значит работать менее основательно – тут вес зависит от опыта и уверенности в себе». Яғни, өнер адамына тәжірибе мен өзіне-өзі деген сенім аса қажет. Жазушы елдің асқынған індетін көргенде өмірлік шындықты көркем шындыққа айналдырып, қоғамның төтеп беруге күші жетпей тұрған заңсыздық атаулысын әшкере ету жолында барын салады. Көңілі таза қаламгер қоғамды да таза болса екен деп тілейді, іштен. Себебі, ұят-ожданды, намысты тірлігінің тірегі еткен кісі, ешқашан әлсізге қол көтермек тұрмақ, жәндікті де басып кетуді қылмыс санайды. Ол өз еліне, өз жеріне, өз салт-сана, ғұрпына қайшы әрекеттерді кешіргісі жоқ. Қайта өткір сынның жебесін көздеген жерге тигізіп барып қана жаны жай табады. Әке қанымен, ана сүтімен бойға дарыған адами қасиет қашан да бәрінен биік тұрмақ. Қуатты жүрекке себілген адамдық атты дән дүниені өрт шалса да жоғалмақ емес. Соған сай, әркімнің бұл өмірде өз миссиясы бар. Осы тұрғыдан келгенде, жазушы Нарбин Кенжеғұлова өзіне артылған ауыр міндетті абыроймен атқарып келеді. Оған патша көңілді оқырман куә!..