Дәстүр жалғастығы: "Біз шаншар"

Еліміздің өткеніне бойлап, тарихына көз жіберсек, көптеген тағылымды, ғибратты, үлгі-өнегеге толы салт-дәстүрлермен таныса түсеміз. Олардың бірі қолданыста болса, бірі шығып қалған, ал енді бірі мүлде ұмыт болған. Бірі білсе, бірі біле бермейтін, қолданыста мүлде жоқ, тарихи ұғымға айналған салтымыздың бірі – біз шаншар.

Деректерге сүйенсек, кең байтақ жеріміздің оңтүстік, шығыс жақтарында «жаушы» орнына «біз шаншар» салты жүрген. Ол салт бойынша, ауылдың үлкен ақсақалдары бір топ болып жиналып, бойжеткені бар үйге құдайы қонақ болып барады. Түс кезінде барған қонақтар қандай шаруамен келгенін айтпайды. Ауыл-аймақ амандығын, ел, жер жайын әңгіме етіп, түнеп, ертеңгісін түскі уақытта ләм деместен аттанып кетеді. Әдеп бойынша, ол кезеңде қонақтар шайын ішіп, өз сыбағасын жеген соң, баратын жері, ауылы алыс болмаса, түнемей, қайтып кетеді. Сондықтан да бұлайша келіп, үн-түнсіз, бұйымтайын айтпай кеткен қонақтан соң, үй иелері яғни отағасы мен анасы мұның сырын аңғарып, қонақтар отырған жерді, сырмақты қарай бастайды. Сырмаққа шаншылған бізді көріп, қайрағының жоғалғанын біледі. Бұл «ұл ержетті, қыз бой жетті, сізде сұлу қыз бар, бізде ержеткен азамат бар, құданда болайық, жекжат болайық» деген белгі. Яғни бүгінгі тілмен айтсақ, құда түсейік деп қолқалағаны, қыз айттырып барғаны. Егер бойжеткені бар үй қызын беруге қарсы болса, бірден қайрағын сұратып, адам жібереді. Олар бір жеті ішінде қайрағын сұратпаса, жігіт жақ мұны келіскені деп түсініп, келіп құда түсіп, сырға салады.

Бабаларымыз ертеден-ақ ұрпағының болашағына бей-жай қарамай, алаңдап, ерекше қамқорлық танытқан. «Шешесін көріп – қызын ал, яғын көріп – асын іш» деген ақсақалдарымыз анасына қарап, қызын сынайды. Жақсы жермен құда болып, ибалы, инабатты, үлкенге – құрмет, кішіге – ізет көрсететін, көргенді, тәрбиелі келін алуды армандайды. Сондықтан да өзіне тең, үлгілі отбасын іздеп, табылса, олар туралы сұрастырып, көңілінен шыққаны болса, үйдің үлкені, сыйлы ақсақалдары, ер азаматтары «біз шаншарға» барады.

Қазақта бізді көбінесе ер адамдар, жігіттер пайдаланған. Қыздар инені серік еткен. Келген қонақтардың сырмаққа біз шаншып кеткені, бізде ұл бар, сол жігіт сіздерге де бала болса, деген жұмбағы болатын. Қайрақты әкетуі – «құда болайық, туыс болайық, қалай қарайсызар?» дегені. Ертеде бабаларымыз құда түсуді осылай бастаған екен. Тек бұлай ғана емес, құдалықтың өзге де түрлері болған. Мәселен, «Бесік құда», «Бел құда», «Қарсы құда» т.б.

Бесік құда – екі нәрестені бесікте жатқанында атастырып қояды. Олар есейген шақта қызға сырға салып, құда түседі. Әрине, бұл рәсімнің барлығы екі жақтың, жастардың келісімімен орындалады.

Бел құда – екі адам өте жақын дос болып, сол достықтарының туыс болып жалғасқанын қаласа, бала болмай жатып құдаласады.

Қарсы құда - қыз алып отырған құда өз қызын құдасының баласына беруі.

Осы сынды құда түрлері де құда түсу жоралғылары да, оның барысында орындалатын салт түрлері де жеткілікті. Заман талабына сай олардың көбісін тек тарихтан, жыр-дастаннан, романдардан ғана оқып, біле аламыз.

Бүгінгі таңда бәрі ерікті. Ата-аналардың барлығы балаларының шынайы махаббатпен қосылып, тату болғанын қалайды. Сол себепті де іштей жақсы жарға жолыққанын қаласа да олардың таңдауына көп араласа бермейді. Екі жас өзара келіссе, ата-аналары бірден құда түсіп, сырға салады. Ал, «жаушы» жіберу, «біз шаншар» секілді салт мүлде жоққа тән. Сондықтан бұл сөздерді бүгінгі өскелең ұрпақтың көпшілігі білмейді де. Әрине, «дәстүрдің озы бар, тозығы бар» демекші, оны ел ішіне енгізіп, өткенді жаңғырту мақсат емес. Бірақ, өткенді біліп, дәріптеу, бағзы бабаларымыздың салтын санада ұсату – міндет.

Қай халықты алсақ та, оның өзіне тән тұрмыс-тіршілігі, күнкөрісі, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі болады. Салт-дәстүр сол халықпен бірге жасасып, оның тарихында өшпес із қалдырады. Өткеніміздің, салтымыздың, ғұрпымыздың жойылып, жойылмауы – бізге байланысты.