Организмдердің тіршілік ортасы
Организмдердің тіршілік ортасы
Кез келген организмнін еніп-өсіп, көбеюіне, ұрпактарьш жал-ғастыруына қолайлы табиғи-тарихи қалыптаскан ортаны тіршілік ортасы дейміз. Қазіргі кезде жер шарында су, құрлық-ауа, топырақ және организмдердін өзі.
Су тіршілік ортасы. Гидросфера ғаламшарымыздың ең үлкен көлемін алып жатыр. Су — жер шарының барлық көлемінің 71%-ынқамтиды. Судың негізгі қорын, яғни 98%-ын мұхиттар мен теңіздер құрайды. қалған 2%-ы мәңгі мүздықтар, езендер мен көлдердін үлесіне тиеді. Суда жануарлардын 150 мың, өсімдіктердің 10 мыңнан астам түрі тіршілік етеді.
Судың, өзіне тән ерекшеліктері: Оған судың тұтқырлығы, тұз концентрациясы, қысым, оттек мөлшері, су қабатының Теңіздер мен мұхиттардағы организмдердін дене формасының ерекшеліктері: қозғалыстары мен ағыстары, айналымдар, қорек қоры, судың тұщылығы жатады.
Судағы барлық организмдерге тән қасиет — жүзу. көптеген балдырлар, кейбір организмдер бекініп тіршілік етуге бейімделген. Жүзуге немесе баяу козғалуға байланысты гидробионттарда құрлык организмдерінде болмайтын ерекше морфологиялык ескіншелер, жүзу немесе ескек аяктары мен жүзбе-қанаттары, су жұқтырмайтын заттар, т.б.Мыс, тау өзендерінде тіршілік ететін балықтардың денесі жұмыр әрі ықшамды, ағыска карсы жүзуге бейімді болса, жазык жердегі көлдердегі балықтар, керісінше, ірі әрі жалпақ болып табылады.
Ал мүхиттардың әр түрлі тереңдіктеріндегі организмдердің морфологиялық құрылысы, дене пішіні мен қозғалуы мүлдем баскаша болады.Жануарлардың суға бейімделуі де әр түрлі. Олардың анато-мияльщ, морфологиялык, физиологиялык, мінез-күлыктык, т.б. бейімділіктерін байкауға болады- Мысалы, судың терең кабатында тіршілік ететін организмдердің денесіндегі жүзбеканаттары жаксы жетілген өрі жүзуге икемді болса, бентос топтарында, керісінше, жүзуге икемсіз жөне су түбіндегі заттарға жабысып калуға бейімді мүшелері жаксы жетілген.
Су организмдерінің ітттінде медузалар, қосжактаулы былқыл-дакденелілер өз денесінен аткылаған су кысымы күшімен тез жүзуге бейімделген. Бүл күбылыс, өсіресе басаякты былкыл-дақденелілерде жаксы байкалады. Ал осы әдіспен козғалатын кальмардың жылдамдығы сағатына 40—50 інакъірымға жуьщ. Ірі киттердің жаксы жетілген әрі куатты жүзбеканаттары мен ескек аяқтары болады.
Тұщы су гидробионттарының кейбіреулері су бетінде кәдімгі құрлыктағыдай сырғанап та жүреді.. Олар — көдімгі су кандалалары мен су коңыздарының өкілдері.Құрлық-ауа тіршілік ортасы. Құрлык-ауа — организмдер үшін күрделі өзгерістер үздіксіз жүріп жататын, табиғат орта. Мұнда атмосфераның газдық кұрамы, ылғалдылық, тығыздық, қысым, т.б. факторлар жиынтығы литосфера қабатымен байланысып жатады. Жануарлар мен өсімдіктер құрлык-ауа кеңіс-тігінде тірпшгік етуге бейімделіл, оны толықтыра түседі. Тіршілік ортасына тен көптеген ерекшіліктерді (жарықтың мол түсуі, температура ауытңуының күшті байкалуы, ауа райының маусым мен тәулік бойынша өзгеруі, т.б.) байқауға болады. Аталған факторлардың күрделілігіне байла-нысты организмдер дүниесі эволюциялык даму жолында анато-миялык- морфологиялык, физиологиялык, экологиялык, т.б. тұрғыда бейімдеді.
Оттекпен тыныс алу мү-шелері (лептесік, өкпе, кеңірдек), тірек қаңқасы, қолайсыз жағдайларға бейімделу әдістері (орын ауыстыру, ін қазу) жетіле түсті. Жануарлар мен құстардың ұшуға бейім жаңа түрлері пайда болды Құрлық-ауа факторларының ішінде ауа, жауын-шашын, топырақ ылғалы, эко-ж\е микроклимат пен геогра-фиялык белдеулер организмдер үшін үлкен рөл атқарады.Топырақ Тіршілік процесі — ұзақка созылған биогеохимиялык айналымның жемісі. Топырақтын түзілуімен байланысты жер бетін жасыл өсімдіктер әлемі басады. Одан соң топырактың микро- және макрофаунасы қалыптасты. Өсімдіктер мен жануарлар жене өлі табиғат арасындағы қоректік қарым-қатынастар топырақ түзілу процесін, оның физикалык, химиялык жөне механикалық құрылымын жақсарта түсті. Мысалы, топырактын жоғары бөлігшде өсімдіктерге қажетті азот, калий, кальций, фосфор жене т.б. химиялык элементтер жинакталады. Ал топырак ылғалы оттекті, еріген түздар мен минералды заттарды сіңіріп, сілтілік немесе қышкылдық ортаны қалыптастырады.
