Дүние жүзі және Қазақстан экологиясы
Дүние жүзі және Қазақстан экологиясы
Дүние жүзіндегі жөне Қазакстандағы қазіргі экологиялық мәселелер
Әлемдік экологиялык мөселелердің ішіндегі ең қауштілер-ң бірі — биосфераның ластануы. Ластану — жер шарының физиқалық, химиялық, биологиялық сапасының төмендеуі мен экожүйелердегі күрделі өзгерістер арқылы көрініс беруде. Жер бетіндегі мүндай өзгерістер ірі дауылдар, су тасқындары, жанартауатқылауы,теңіздермен мұхиттардың көтерілуі немесе төмендеуі, қуаңшылық, өрт сияқты апаттарға апарып соғуда. Адамның табиғатты өзгертуге байланысты іс-әрекеттері ғаламшардағы тіршілік үшін қауіп тудыратын өзгерістерді тудыратын денгейге жакындады.
Табиғат шектен тыс еркіндік пен кездейсоқтыкты көтермейді. Өз кезегінде табигат та адамның жіберген қателіктеріне жауап ретінде экологиялык апаттарды "сыйға" тартады. Мысалы, коршаған ортаның химиялык ластануьшан жер шарында "жылу эффектісі", "озон тесігі", "қыгшқыл жаңбырлар", "фотохимиялык у түтін" сиякты дүниежүзілік экологиялық мәселелер жиі байкалып отыр. Аталған апатты құбылыстар бүкіл ғаламшардың ырғақты тепе-теңдігін бұзып, дүниежүзілік климаттың өзгеру каупін туғызуда. Мысалы, адам Қарабүғазкөлді Каспий тенізінен топырак қамалы арқылы бөліп, теңіз денгейшің төмендеуін тоқтаткысы келді, Алайда құрғап калған шығанактық айдаладағы ортаға, жалпы шаруашылык салаларынан зиян келтіретіні ескерілмеді. Кейіннен, 25—30 жыл еткен соң Каспий теңізі деңгейінщ төмендеуі шығанақпен байланысты еместігі, оның жердің эволюциялық даму заңына тәуелді екені айкындалды. Ал кұрғап калган шығанақ түбінен атмосфераға жыл сайын 120—140 млн т натрий сульфатының тозаңы көтеріліп, тек Түрікменстан мен Қазақстан ғана емес, сондай-ак Ресей, Кавказ, Орта Азия, Түркия, Иран, Қытай, Монголия мен Еуропанын біркатар елдері химиялық ластанып отыр. Әсіресе Қазакстанға үлкен экономикалық зиян келтіруде. Соның салдарынан егіннің түсімділігі мен м/ш-ң өшмділігі төмендеп, халық арасында түрлі аурулар көбейіп кетті. Каспий теңізінің деңгейі қайта көтеріліп, жағалауды су баса бастады. Кейін топырақ камал алынып, теңіз суы шығанакқа жіберілді.
Арал апаты ғаламшарлық сипат алуда. Оның зиянды әсерін қазірдің өзінде көптеген мемлекеттер сезінуде. Сондыктан да Арал мәселесіне Германия, АҚШ, Жапония, т.б. елдердін араласуы тегін емес.
Қазакстанда соңғы жылдары Каспий теңізі деңгейінің көтерілуі жөне Арал теңізі мен Балкаш көлі деңгейішн төмендеуі жалпы ауа райына, фауна мен флоранын калыпты тіршілігіне зиян келтіруде. Аталган су алаптарынын өңірінде мыңдаған гектар орман-тоғай, жануарлар дүниесі мен өсімдіктер әлемі азайып, бұрынғы тамаша табити жайылымдар мен шалғындыктардың
орнына тіршілігі бұзылган немесе жойылуға жақын құмдар мен шөлейтті, сортан тақырлар пайда болды. Арал теңізінің тартылуына байланысты көптеген мәселелер туындады.
Балқаш өңірі де күрделі өзгерістерге ұшырады. 1970 жылы Балқаш көліне қүятын Іле өзенінщ орта ағысы тұсынан Қапшағай су электр станциясының салынуы Іле — Балкаш су алабының экологиялык жағдайын шиеленістіріп жіберді. Ғасырлар бойы калыптасқан табиғат кешені бұзылды. Қалшағай сукоймасы өзінін аукымын кенейте түсіп, мыңдаған гектар табиғи жайылымдар мен тоғайлар су астында қалды. күріш, бау-бакша дақылдарын өсіру жоспарланып, Іле суыньщ Балкашқа кұю мүмкіндігі азая түсті. Оның үстіне, Шарын өзенінің бойында Бестөбе бөгенінің, Үлкен Алматы тоғанының салынуы ол жерлерде табиғаттын тепе-теңдік калпьш бұзып, соньщ нәтижесінде "Қызыл кіталка" енген тораңғы, үйеңкі ағаштарынан тұратын жиделі нутоғайлары жойыла бастады. Іле өзенінің тоғайындағы елік, доңыз, мәлін, камыс мысығы, қырғауыл, т.б. көптеген аңдар мен күстардың саны азайып кетті. "Әнші қүм", "Таңбалы тастар", "Шарьш саябағы" сиякты белгілі табиғат ескерткіштеріне толы Іле бойы экологиялық апатты аймаққа айналды.
Ертіс, Жайық, Сырдария, Іле, Шу, Нүра, Тобыл, Көксу өзендері өндіріс қалдықтары мен тұрмыстық лас сулар, ауыр металдар, химиялык зиянды заттармен ластануда. Ал Каспий тенізінің мұнай өнімдерінен ластанғаны сонша, судағы балықтар мен жағалаудағы құстардың, итбалықтардың жаппай қырылып қалу фактілері жиі кездеседі.
Елімізде топырақтың қүнарсыздануы, шөлейттену, жайылымдардын, табиғат ландшафтыларынъщ өзгеруі табири ортаға кері ықпалын тигізуде.
Қазакстанның экологиялык жағдайы табигатты тиімді пай-далану, көркейту және корғау мен кайта қалпына келтіру жүмыстарын жүйелі әрі ғылыми негізде, кешенді тұрғыда жүргізуді кажет етеді.
