Жынысты көбею
Жынысты көбею
ІІ.Жынысты көбею формалары және олардың сипаттамасы
1. Өсімдіктердің ұрықтанбай көбеюі (партеногенез). ұрық ұрыктанбаған жұмыртқажасушадан дамиды. Аталық дарақтар қатыспайтын-н аналық дарактың Бақбак, темекі мен қызылшаның көптеген іріктемелері, орхидеяның кейбір түрлері . Жануарларда бітелер мен дафниялардың жазғы ұрпақтары осылай көбейе алады. Паразит құрттар формасының көпшілігі осы жолмен кобейедІ. Ондай кезде иесінің ағзасындағы дернәсілдер ұрықтанбастан келесі ұрпақтарды береді.
2. барады да, жұмыртка клеткасына өтіп жинақталады. Сонымен бірге бұл клеткаларда түрлі нөруыздар жөне көп мөлшерде тасымалдаушы, рибосомалы, акпараттык РНҚ түзіледі. Сары уыздың күрамында үрыктын дамуына кажетті коректік заттар (майлар, нөруыздар, көмірсулар, витаминдер, т.б.) болады. РНК ұрыктың даму кезеншің басында түрлі нөруыздардын түзілуін камтамасыз етеді. Мейоздық бөлінудің негізгі мәні әрбір жыныс клеткасында саны екі есе азайған хром-ң жиынтығы (гаплоидті) болады. Сонымен бірге бүл кезеңде хромосомалардың гендері бірден гомологті бөлшектершің орындарьш ауыстырудың — кроссинговердің нәтижесінде олардьщ гендік кұрамы өзгереді.
Мейоз бір-біріне жалғасатын екі бөлінуден тұрады.
Мейоздын фазалары
Мейоздың бірінші бөлінуі. I профазада екі нашар байкалатын центромерасы арқылы байланыскан хроматидадан тұратын хром-р ширатыла бастайды. Содан соң конъюгация . Осы кезде гомологті хромосомалар хроматидаларының гомологті бірдей гендері бар бөлшектері орындарын ауыстырады. Кроесинговер жүреді. Профазаның соңында гомологті хромосомалар бір-бірінен ажырай бастайды. әрбір хромосома генетикалык күрамы өзгерген екі хроматидадан түрады.
I метафазада хромосомалардын ширатылуы шегіне жетеді. Коньюгацияланып, арасы ажырай бастаған хромосомалар экваторда орналасады. Гомологті хромосомалардын центромералары әр түрлі полюстерге бағытталган болады. ұршықтын жібіне центромералары бекиді.
I анафазада гомологті хромосомалардын арасы ашылып, сыңарлары полюстерге тарайды. Сөйтіп, жаңадаң түзілетін клеткаға бір жұп гомологті хромосоманын біреуі ғана өтеді. Хромосомалардын саны екі есе азайып, гаплоидті болады. Бұл кезде өрбір хромосома екі хроматидадан, яғни еселенген ДНҚ-дан тұрады.
I телофазада аз уакытқа ядро қабықшасы пайда болады. Мейоздын бірінші және екінші бөлінуінің арасындағы интерфазада ДНҚ еселенуі жүрмейді, Мейоздың бірінші бөлінуінде түзілген клеткалардағы аталық, аналық хромосомалар күрамы, яғни гендерінің жиынтыгы әр түрлі болады.
Мейоздың ІІ. митозға ұқсас. — тек бөлінетін клетка гаплоидті.
ІІ профазада ядро қабыкшасы еріп кетеді, екі хроматидадан туратын хромосомалар цитоплазмада ретсіз б\ы
II метафазада хромосомалар клетка экваторына жылжиды да, біртіндеп центромералары бір жазыктықта ор-ды. Центромералы байланыскан хроматидалардың иықтары клетканын полюстеріне бағытталады. Мейозды ұршық жіптері толық қалыптасып, екі хроматидадан түратын хромосомалардың центромераларын клетка полюстерімен байланыстырады. II анафазада әрбір хромосоманьщ екі хроматидасын бай-п тұрған центромерасы бөлінеді. Ажыраған хроматидалар хромосомаларға айналады да, ұршық жіптерінің тартылуы арқылы сыңарлары клетканың полюстеріне тартылады. Клетка екіге бөлінеді.
II телофазада әрбір клетка екі клеткаға бөлшеді. Әрбір клеткаға бірдей болып бөлінген хр-ң сыртын ядро қабықшасы қоршайды. Ядрошық түзіледі. Ширатылғаны жазы-лып, ұзарып, хромосомалар нашар көрінеді.
жыныс клеткаларының түзілуі. Жыныс клеткалары мейоздык бөліну нөтижесінде түзіледі. Мейоздық бөлінудің соңында түзілген хромосомалар жиынтығы гаплоидті төрт клетканың аталықта төртеуінен де гаметалар — сперматозоидтер пайда болады. Клетка-ң ядросы кішірейеді. Цитоплазмадан сперматозоидтің мойын бөлігі мен құйрықша бөлігі түзіледі. Артық цитоплазма сыртқа шығарылады.
Аналықтарда түзілген төрт кл-ң біреуі ірі, қалганы майда болады. Себебі клеткаларға цитоплазма бірдей болып бөлінбейді. Ж.кл-сы түзілетініне цитоплазма көп больш өтіп, болашақ ұрықтың дамуына жұмсалатын қоректік заттар — сары уыз, майлар, нәруыздар, витаминдер жинакталады. Қалған үш клетка бағыттаушы немесе редукциялық денешіктер деп аталады да, біртіндеп олардың тіршілігі тоқтайды. Генетикалыкқ ақпараты жаксы сакталған үш клетканың еріп кетуі ұрықтың дамуын қосымша қоректік заттармен қамтамасыз етеді.
Мейоздың соңында аналық жыныс клеткасының сырты қабықшалармен қоршалып, ұрықтануға дай-н. Көп жағдай-ларда бауырымен жорғалаушыларда, құстарда, сүткоректілерде ұрықты сырты қабықшалар қоршайды.
Ұртану. Жетілген сперматозоидтер сұйықтықта қарқынды қозғалып, жұмыртка клеткасын қоршайды. Сперматозоидтегі Гольджи аппаратынан бөлінген ферменттер ж. кл-ң кабықшасын ерітіп жібереді. Сперматозоидтің қүйрықшасы бөлініп қалады. Басы мен мойын бөлігі ж.\к. ядросына қарай жылжиды. Сперматозоидтің ядросы мен жұмыртқа клеткасынын ядросы қосылады. ұрыктанған аналық клетка — зиготада диплоидті хромосомалар жиынтығы түзіледі.
Өсімдіктердщ жыныстьщ көбеюі. Өсімдіктерде де жыныс кл-ң түзілуі, ұрықтануы жануарларға ұқсас. Төменгі сатыдағы өсімдіктерде — балдырлар мен саңыраукұлактарда жыныс клеткалары (гаметалар) түзілетін жыныс мүшесі бір клеткалы болады. Ж.сат-ы өсімдіктерде көп клеткалы болады. Тек гүлді өсімдіктерде жыныс мүшесі түзілмейді.
Т. Сат-ғы өсім. аталык, аналық жыныс клеткалары қосылып, зигота түзіледі.Зигота дамып, олардын ұрпағын жалғастырады.
Ж. сат.Ұрық алғашқы тамырдан ж\е бүршіктен тұрады. ұрық ашық тұқымды өсімдіктерде ашық тұқымды, жабық тұкымды (гүлді) тұқымда дамып жетіледі.
