Азамат Сатыбалдының сұхбаттары
Азамат САТЫБАЛДЫ: Тарландар тастап кеткен МҰРАНЫ МҮЖУДЕМІЗ…
Кейде елінің ертеңін ойлап, құлшынып жүрген азаматтарға қарап, бойыңда әлдебір мақтаныш сезімі ұялайды. Бұл – қазағым деп жүрегі лүпілдеген әрбір жанның көкейіндегі тілек. Осы орайда Қазақстан Жастар одағы сыйлығының лауреаты, актер, тележүргізуші Азамат Сатыбалды: «Неге әлсізбіз, қорқақтаумыз? Бабаларымыздың ісін жалғастырар мына біздер емеспіз бе!?» – дейді. «Сәрсенбілік сұхбатта» айтқан ой елегіне қарап, сіздің де: «Әй, азамат!» – деріңіз сөзсіз…
– Әңгімеміздің әлқиcсасын ең жақын адамыңыздан – жарыңыз, «Тарлан» сыйлығының иегері, актриса Назгүл Қарабалинадан бастасаңыз… Назгүлдің қандай қасиетін жоғары бағалайсыз?
– Әрине, кіршіксіз таза адам болмайды. Өйткені бәріміз періште емес, пендеміз. Ал Назгүлдің адалдық қасиетін, ер мінезділігін жоғары бағалаймын. Ол ұнамаса да, өмір сүру үшін, діттеген мақсатына жету жолында «көке» деп, жағаласып жүретіндердің қатарынан емес. Жақтырмайтын адамның жанында жүріп, өзін алдағысы келмейді. Демек, біреудің алдында өтірік күліп «ойнамайды», сондықтан оның адамға деген реалистік көзқарасы ұнайды.
– Қалай ойлайсыз, әйеліңіз сізді мақтан тұта ма, әлде сіз әйеліңізді мақтан тұтасыз ба?
– Жалпы, мен әйелімді мақтап, әйелін мақтан тұтатын ер жігіттердің қатарынан емеспін. Әйел, ол – әйел. Менің қабырғамнан жаралған. Әйел – менің жоғымды толтырып, барыма «тәубе» деп отыратын адам. Оны алға салып, әйелімнің атымен атақ шығарғым келмейді. Мен үшін әйел – жан жарым, баламның анасы. Сондықтан бұл өмірде әйел күйеуін мақтан тұтуы керек деп ойлаймын.
– Ендеше, «еркек мықты болғанымен – осал, әйел нәзік жаратылғанымен – мықты» келетінін қалай ұғынасыз?
– Әрине, қилы тарихқа үңілетін болсақ, түрлі қақтығысқа да, кейде қайғы-қасіретке де себепкер бола тұрып, жеңістің жалауын желбірету де осы нәзік жандылардан басталады. Олар қанша нәзік болса да, сол нәзіктігіне сай қайраттылыққа ие. Өйткені әйел – Ана. Батырды да, алыпты да өмірге әкелетін аналар бір қолымен бесік, бір қолымен әлемді тербейді.
Ал ер азаматтар кейде өзін қыран сезініп қалықтап, тұлпар сезініп қанаттанып кетіп, көп нәрсені байқамай қалады. Аңғал. Кейбір мәселенің байыбына барып, кез келген нәрсенің түбін қазбайды. Сондықтан жақсы әйел еркекті үлкен баласындай әлпештейді. Оның ақылдылығы да сонда.
– Жас болсаңыз да, «Абай» спектакліндегі ұлы тұлға Абай рөлін сомдаудасыз. Ал актердің басты мақсаты – сахнада жанды бейне жасау. Бұл образдың жүгі ауыр болып жүрген жоқ па?
– Мен өзіме өте сыни көзбен қарайтын адаммын. Жасырмаймын, өзіме көңілім толмайды. Шамасы, көңілім толатын кез жұмыстарымды бітіріп, зейнеткерлікке шыққанда болатын шығар. Қазір мен ілгерілеудемін, менің қолымнан бәрі келеді. Өйткені болашақтан үміті бар адаммын. Өзімді қамшылап, басқа қырларымды тапқым келеді. Былтырғы жылы шығармашылығыма көңілім толмады, себебі оң жамбасыма келген рөл ойнай алмадым. Мұны үлкен серпіліс алдындағы үзіліс деп, алдағы күнге сенім арттым. Ойлағанымдай, Алла тағала биылғы жылды нәсіпті етті. Өйткені Абай атамыздың образын сомдау – екінің біріне қона бермейтін бақ. Бірақ Абайдай болу мүмкін емес…
– Десе де, «болмасаң да ұқсап бақ» деп, сол ұлы Абайдың өзі айтпап па еді?
– Әрине, сол заманды зерттеп, айналама Абайдың көзімен қарауға тырыстым. Басқаға ұқсамай, өзім оқып таныған Абайымды жасауға күш салдым. Өйткені Абай сан қырлы. Мәселен, 17 миллион адам болса, 17 миллион адамның өзі ұққан Абайы бар. Оған ел-жұрттың келісуі-келіспеуі мүмкін. Оны жеке менің өзімнің Абайым деп білемін.
– Енді, міне, комедия жанрына да бойлапсыз…
– Комедияны түбегейлі зерттеп ойнамағандықтан, арманымның бірі осы жанрға да ену еді. Бүгінде Еркін Жуасбековтің пьесасы бойынша «Күлеміз бе, жылаймыз ба?» деген комедияда сүбелі бір рөлде ойнадым. Сыншылар да, көрермен қауым да дұрыс бағалады. Осы уақытқа дейін комедиядан қорқып жүрсем, менің де қолымнан келеді екен… Негізі, актерде бірсарындылық болмағаны дұрыс. Кейде бізде бірсарындылық актерді өшіреді. Аллаға шүкір, әр жанрда ойнап, өз деңгейімді қалыптастырудамын. Бұл рөлдерімді кәсіби деңгейге жеткізіп ойнап шығу – парызым деп санаймын. Сүрініп кетсек, көрермен кешірмейді…
– Өнер саласындағы қандай жайттар сізді толғандырады?
– Қазір әлемнің қарыштап дамып жатқан кезеңі. Экономиканы, технологияны – қай саланы алсақ та, күн сайын бір жаңалық ашылып жатыр. Ал өнердің дамуы бәсең. Қазір өнерде жаңалық жоқ. Шығармашылық тоқырауда жүрміз. Кешегі дүниені жаңғыртып, тек қайталаудамыз.
Егер кезінде Мұхтар мен Ғабит ағалар пьеса жазбаса, біз қазір сахнада не қояр едік? Шәмші болмаса, әнді кім жазар еді? Сол тарландардың тастап кеткен мұрасын мүжіп, солардың қалдырған рызығымен ғана «тамақтанып» жүрміз. Бірақ «үмітсіз – шайтан» дейсің…
– Бір сұхбатыңызда «Театрдағы жас буыннан тұлғаның шықпауы кімнің кінәсі?» – деп, ортаға сауал тастапсыз. Сол сауалыңызға өзіңіз жауап беріңізші.
– Таяқтың екі ұшы бары сияқты, бірінші кінә – өзімізде! Өйткені біз сәл майдалаумыз. Кешегі ағаларымыз сияқты бізде бір ірілік, даналық жоқ. Материалдық құндылыққа тәуелді болып қалдық. Байқасақ, сол ағаларымыз бір бөлмелі пәтерде тұрып, жаяу жүріп-ақ үлкен дүниелер жазған. Ал бүгінде аз-мәз танымал болсаң, қоғамдық көлікке міне алмай қаласың. Неге? Себебі, «атақты болсаң, міндетті түрде бай болуың керек» деген заңдылық пайда болды. Бай болу үшін сен ақшаның құлы боласың.
Екінші себеп – аға буын өкілдерінде! Тұлпарлар арасынан хас жүйріктің танылатыны сияқты, болар баланы тәрбиелеп, одан тұлға жасау керек. Жастарды көтерудің орнына, кейбір ағалар «көрпені» өздеріне қарай тартып, бізден басқа ешкім жоқ деп отыр…
– Қазақтың бір азаматы ретінде еліңіз үшін жаныңызды не ауыртады?
– Осы елде тудық, осы жердің суын ішіп өмір сүреміз. Басқа жердің топырағын нәсіп етпесін, осы жерде жамбасымыз жерге тиеді… Айтпағым – қоғамдағы тіл мәселесі жүрегімді ауыртады. «Тілді үйрету керек, дамыту керек» деген сөздер шамыма тиеді. Намыстанамын. «Шайнап берген еттің дәмі кетеді».
Біз қазақ тілін үйретейік деп кітап шығарғанымызбен, оны дәріптеп жатқан жоқпыз, тіліміздің құнын түсіріп жатырмыз. Тілді сөйлету керек болды! Өткенде Дағыстаннан келген шешендерден: «Осындағы шешендер өз тілін біле ме екен?» – деп сұрадым. Сонда олар: «Жер бетінде өз тілін білмейтін шешен жоқ», – дегенде, қазақтарды өшіріп тастағандай сезіндім. Басқа ұлт өкілдері бізге күлетін сияқты.
– Бүгінде елімізде жарыққа шыққан сізге ұнамды фильм бар ма?
– «Біржан сал» фильмінде Досхан Жолжақсынов ұлтының салт-дәстүрін қадірлейтін азамат ретінде барын салып, жанын аямағаны көрініп тұр. Қазақилықтың жігін ажыратпай, қаймағын бұзбай, әдемі суреттеген. Арадағы махаббаттан да, серілік ғұмырдан да ерекше әсер аласың. Адамгершілік құндылықтарды дәріптеуге құрылған «Сказ о розовом зайце» фильмі де қуантады. Осы орайда «Қазақфильм» киностудиясын басқарып отырған Ермек Аманшаевтың киноны жаңа деңгейге шығарып, кино әлеміне жаңаша бет-бейне жасап жатқан еңбегін атау керек.
– Ал оқырман ретінде қазақ қаламгерлерінен кімді бағалайсыз?
– Мұхтар Әуезов, Ғабит Мүсірепов бастаған көшті жалғаған Шерхан Мұртаза, Әкім Тарази, Дулат Исабеков сынды ағаларымыздың еңбегіне ден қоямын. Олардан кейінгі жас буын өкілі Дидар Амантайдан басқа көңіліме ешкім қонбайды. Оның шығармашылығындағы суреткерлік қасиеті әсерлілігімен құнды. Ал қазіргі жастардың ішінде іліп алар жазушы шыққан жоқ. Керісінше, жас ақындардан өзгеше бір буын қалыптасты. Танакөз Ілиясова, Жарас Сәрсек, Қалқаман Сарин сынды өте бір керемет ақындар шықты. Мәлік Отарбаевтың «Ой қазан» деген жинағын оқыдым. Өмірге деген философиялық көзқарасы, қазақилығы басым жігіт екен.
– Халық сізді актер, тележүргізуші, сонымен қатар асаба ретінде де таниды. Осы үш саланың қайсысы жаныңызға жақын?
– Халық мені асаба ретінде танымай-ақ қойса дер едім… Мен үшін асабалық өнер емес. Асабалық та – екінің бірінің қолынан келе бермейтін өнер деп, осы жол арқылы күн көріп жүрген адамдар ренжімесін. Тележүргізушілік те – мен үшін уақытша нәрсе. Бетіңнің әрі кеткен соң, эфирге шығып алып шоу-бағдарлама жүргізуге болмайды. Сондықтан мен үшін ең ауыр да күрделі, ең қымбат та қимас саф өнер – театр.
– «Актерге ең қымбат атақ – танымалдылық», – дейсіз. Танымалдылығыңызды арттырып, «Екі жұлдызға» неге қатыспайсыз?
– Егер танымалдылығымды дәріптер болсам, бұл бағдарламаға қатысар едім. Ал мен актер ретінде дамымай жүрген адам емеспін. Танымалдылық үшін бәйгеге түсіп, өзім үшін қымбат, бағаланбас дүниемді біреудің алдында иіп беріп, әркімнен сын естігім келмейді… Мен әнші емеспін. Қарабайыр, қоңыр ғана дауысым бар. Өзіме ғана жетеді. Ал қасиетті сахнаға шығып, болар-болмас дауысыммен ән айтып, мені таныңдар дегім келмейді. Мен актер болып қалыптастым, танылдым. Актер ретінде тарихта қалғым келеді.
– «Генерал болуды армандамайтын солдат – солдат емес» деген. Режиссерлік саланың дәмін татып, не болмаса ғылыми атақ қорғау деген талпынысқа қалай қарайсыз?
– Бірде әкем: «Балам, жалпы, режиссер болу, депутат болу, басшы болу деген ойыңда бар ма?» – деп сұрады. Мен: «Әке, сіз мені қатты ренжітіп тұрсыз. Бойымдағы өнерім әлі сарқылған жоқ. Қазір бойымда от бар, өнер бар. Актерліктен беретін түгім болмай, жер сипап қалған кезде кетермін», – деген едім. Білімді театрда жүріп-ақ шыңдауға болады.
Өйткені әр сомдаған рөлің сені бір сатыға көтеріп отырады. Актер де баламінезді болуы керек. Ғылым қуу мен актерлік бір-бірімен қабыспайды. Кейін зейнеткерлікке шықсақ, актерлікті зерттеп, жаңа бір ереже, жаңа заң ойлап табармыз, бәлкім. Тек қазір емес.
– «Елім дейтін ер болса, ерім дейтін ел табылады»… Ұлтшылсыз ба, әлде өзді-өзіне бөлінген рушылсыз ба?
– Бес саусақ бірдей емес. Рушыл емеспін. Оған қарсымын. Атойлаған рудың өкілі бола тұрып, арасынан «айуандар» кездессе, еленбей жүрген руыңнан ел намысын тіктеген жандар да шығып жатады. Ұлтшылмын. Елімді қадірлеймін. Ат шапса, тұяғының ізі қалып, құс ұшса, қанаты талатын мына жер – біздің жер. Бұл жер үшін менің атам соғысып, менің атам жанын берген! Бізге мұра етіп қалдырды. Қазақ жерінде жүріп, басқа ұлт өкілдерінің тайраңдағаны дұрыс емес. Өз жерімізде олардан бір саты жоғары тұруымыз керек. Сондықтан басқа ұлт өкілдері қазақ ұлтын сыйласын, қадірлесін!
– Ер азамат үшін ең басты мәселе не?
– Батырлық. Соқыр батырлық емес, саналы батырлық. Ер азаматтың бойында отбасын, елін, жерін сақтап, Отаны үшін отқа күйетін бір қайсарлық болуы керек.
– Бір емес, екі отбасын асыруға шамаңыз бар ма, екі әйел алуға қалай қарайсыз?
– Қазақ санының аздығын статистикаға қарап немесе қазақ қыздарының басқа ұлттарға кетіп жатқанын көріп, екі әйел алу дұрыс деп санаймын. Дүниеге келген баланың төлқұжатында «қазақ» деп жазылғаны дұрыс қой. Ал бұған «Екі әйелі бардың дауы үйінде» деп қорқақтағаным емес, жалпы, адам ретінде өзім дайын емеспін. Себебі, біз тоғыз ағайындымыз. Әкем де екі әйел алмаған, ағаларым да оған құмартпаған. Болашақта көрерміз. «Никогда не говори никогда» деген ғой. Мен екі әйел аламын деп те, алмаймын деп те үзілді-кесілді айта алмаймын. Себебі, қазір өзімнің жарым, отбасым ұнайды. Оны дұрыс сақтап, бақытты ету – басты мақсатым.
– Қасиетті өнердің қарашаңырағы – Әуезов театры жайлы не айтасыз?
– Әуезов театрының басқа театрларға ұқсамайтын өзіндік мектебі, тарихы бар. Осындай өнердің қара шаңырағында жұмыс істейтінімді бақыт сезінем. Мұнда қаншама өнер майталмандарының маңдай тері тамған, қандай актерлер жүрді! Асанәлі Әшімовті кезінде бір көруді армандайтынмын.
Бүгінде сахнада оған еркелеймін, құшақтаймын. Кейде бала арманымыздың орындалғанын ұмытып кетіп жатамыз. Басшылық жасап отырған Есмұхан Обаев – көргенді кісі. Театрдағы ымыра-бірлікті отбасы сияқты ұстап, әрқайсысымызға баласы ретінде қарайды. Бұл жағымпаздану емес, адам ретіндегі көзқарасым. Өйткені актерді төбесінен ұрып, қысып ұстаудан өнер тумайды. Оны еркелету арқылы актер шеберлігі шыңдалады.
– Әр ұяның сыры өзіне аян. Театрда дарынсыз, адасып жүрген актерлер бар деп ойлайсыз ба?
– Бұл ортаға адам тектен-тек келмейді. Аспаннан тас құласа да, діттеген жеріне түседі ғой. Кейде дарынсыз актерлер адасып келіп, театрдың құшағына ене алмай, ақырындап сытылып кетіп жатады. Аттарын атамай-ақ қояйын, жақында ғана екі-үш актер өз жолымен кетті. Мен театрдан Жастар одағының сыйлығын алдым, театрдан үй алдым, ең бастысы – «Ең үздік жыл актері» атағын иелендім. Сонда театрдың ыстық құшағын сезіндім. Ал өнер ордасына келіп, өзін таныта алмаған қаншама актерлер бар.
– Сөз соңын мұқым қазақтың дара тұлғасы Абай Құнанбаевтың сәулелі сөзімен аяқтасаңыз…
– Абай атамыз: «Саф сұлу өнер бықсық ойдан тумайды, шыншыл таза жүректен ғана туады», – дей келе, «Бәсеке неге озасың деп, құйысқаннан алу болмасын, неге қаламын деп, өзіңді-өзің қамшылауың болсын. Сонда ғана мін емес!» – дейді. Міне, бізге айтылған сөз – осы!
Әңгімелескен – Ардақ ИМАНБЕКҚЫЗЫ,
«D» «Общественная позиция» (проект «DAT» № 42 (79) от 24 ноября 2010 г.
Бірде достарыммен қазақтың Брэд Питі кім болар деп талқылағанда, менің Азамат Сатыбалды дегенім бар. Оған Азаматтың азаматтық ажары, келісті сымбаты бір келсе, екінші жағынан Гамлет, Кебек, Қозы, Тибальт сияқты театр сахнасынан жүрекке дәл тиетін рөлдерінің баурайтыны тағы бар. Оның өз-өзіне деген сенімділігі, жарқын жүзі, әрқашан күлімдеп тұратын көздері актер болуға жаралған адам ретінде көрсетеді. Солай көптен бергі арманым Азамат Сатыбалдыдан сұхбат алуға ұйғарып, біраз «келіссөз» жүргізіп, М.Әуезов театрына келдім. «Қыз Мұңы» қойылымына бір сағат қалғанда актердің гримеркасында әңгіме-дүкен құрдық. Образға кіргеннен бе, әлде көңіл-күйі болмағаннан ба Азамат маған жаралы қасқыр образын елестетті. Ойлы көздері, байсалды үні оны лирикалық эпостан шыға келген батырға ұқсатып-ақ тұрды. Алайда ол тек қыр-сыры шексіз актер болмысының бір жағы ғана екен. Сұхбатты жазу барысында актердің өмірге құштарлығын, позитивті, жайдары образын байқадым. Бір сөзбен айтқанда, мен үшін әсерлі өткен сұхбат алдарыңызда.
— Сәлеметсіз бе, Азамат! Сізбен театр жайында сөйлессек деймін. Өзіңіз осы театрда жұмыс істейтіндіктен, қазіргі театрдың жағдайын, деңгейін саралап айтып берсеңіз?
— Театрдың деңгейін дөп басып айту қиын шығар. Оның алтын дәуірі — ұлы Әзірбайжан Мәмбетовтың басқарған кезі. Ол театрды 30 жыл бойы басқарған кезде Фарида Шәріпова, Асанәлі Әшімов, Әнуар Молдабеков, Нұрмұхан Жантөриннің шыққан уақытын «алтын дәуір» дейді. Ал қазір сол межемен есептейтін болсақ, біз ол деңгейге әлі жеткен жоқпыз. Ол кезде көрерменнің театрға деген көңілі басқа болды. Көрермен басқа ақпаратпен өмір сүрген, жаһандану заманының қаруымен жабдықталмаған, интернеттің болмаған кезі. Ол таза театрға келетін. Ал қазіргі инновация заманында театрға көрерменді, әсіресе жастарды қызықтыру өте қиын. Дей тұрғанмен, театр бұдан да өтеді. «Москва слезам не верит» фильмінде «енді телевидение ашылды, театр өледі» деген жері бар еді ғой. Бірақ театр өлмеді, ол 25 ғасыр өмір сүріп келе жатыр.
Қазіргі кезде театр жылайтындай деңгейде емес. Ол қазіргі көрерменнің сұранысын қамтамасыз етіп жатыр деп ойлаймын. Әрине, жаңа тұлғалар, есімдер керек. Тұлға, герой жасау — қоғамға, басшылыққа байланысты. Жалғыз ағаш орман болмайтынындай, жалғыз актер қанша жерден дарынды болса да, оған дем беру керек. Кезінде, мысалы, мүмкіндігінше қолдан геройлар жасаған. Сонда жастар соларға қызыққан.
Қазірде көрермендер қойылымға келеді. Ал басқа шет ел, Ресейде біраз уақыттан бері көрермен қойылымға емес, актерге келетін болды. Біздің айырмашылығымыз сонда. Қойылым деген жалпы ұғым. Онда кім ойнап жатыр, кім ойнамай жатыр көрерменге қызық болу керек. Театр көрерменмен сақталады десек, онда ол қойылымға емес, актерге келу керек. Мен Мәскеуге көрермен ретінде барсам, міндетті түрде кім ойнайтынын сұраймын. Ал бізде қандай қойылым болады деп сұрайды.
— Жастарды тарту қиын дедіңіз, мүмкін онда заман талабына сай жаңаша бағыт керек шығар?
— Көрерменнің жетегінде кетуге болмайды деп ойлаймын. Театр паровоз болу керек. Мысалы, сіз үйіңізге қонақ шақырып, оған жүрегіңізден шыққан тамақ бересіз. Қонағыңыз келіп алып, маған бешбармақ ұнамайды, борщ бер демейді ғой. Сол сияқты көрерменнің жетегінде кетуге болмайды, театр көрерменді тәрбиелеу керек. Мысалы, түк білмейтін адам театрға келіп, 10 қойылымнан кейін барып, театрдың деңгейін түсіне бастайды. Көрерменге не керек деп сұрасаң, қазірде оған, әрине, күлкі керек. Күлдіресің. Еуропада, мысалы, модерн көрсетеміз деп көрермендерін жоғалтып бара жатқандары соншалықты, сахнада секс көрсетеді. Бұл өнер ме? Оларға бастысы көрерменді ұстап тұру. Ал жалпы театрдың негізгі мақсаты көрерменді ұстап тұру емес, оны өзінің артынан жетектеу, бірге ілестіру. Сондықтан мен ондайға қарсымын, оның үстіне біздің театр дәстүрлі театр болғаннан кейін біздің көрермен оған дайын емес. Бар болғаны көп насихат керек. Актерлерді көп насихаттау керек. Бізде қазір «жұлдыз» дейді де, оны тек әншілерге таңады. Ал нағыз жоғарғы деңгейдегі опера әншілерін, балет, театр актерлерін жұлдыз демейді. Тек жеңіл эстрада әншілерін «жұлдыз» дейді. Ал негізінде ұзаққа баратын өнер — театр өнері.
— Онда өз онлайн-журналымызда сізді тұлға ретінде ашуға тырысайық. Жалпы Азамат Сатыбалды тұлғасының қалыптасу кезеңі қалай өтті? Оған қандай орта әсер етті? Суворов училищесінде оқыпсыз, оған түсуге, кетуге не себеп болды?
— Оған түсуге кереметтей бір себеп болған жоқ. Үйдегілер қинап түсірді. Өйткені ағаларымыздың бәрі офицер болғаннан кейін, «ағаңның жолын берсін» деп апарып түсірді. Бірақ ол жер маған ұнамады. Менің болмысым бұйрыққа бағынбайды. Маған істе деп бұйрық берсе, керісінше істемей қоямын. Ал жай ғана «осы сенің қолыңнан келеді, мынаны істей салшы» десе, істеймін. Солай таңғы алтыда тұру, біреудің бұйрығын орындау, тек түсте тамақ ішу сияқты істер ұнамаған соң кетіп қалдым. Оның үстіне өзім «жапалақпын», түнде ұйықтаймаймын — менің таңым он екі-бір.
Содан өнерге келіп, өзімді өнерде байқадым. Маған осы ұнады. Өзімнің бұрыннан бері тура келетін бешпентімді кигендей болдым. Бала кезімнен лидер болғаннан кейін, шапқылап ізденуді бастадым. Өйткені әкем: «Өнер деген қиын, болсаң болу керек, болмасаң жоқ болу керек. Тобырдың, топтың ішінде жүруге болмайды» деген еді. Содан бастап, өз бетімше оқыдым, Асанәлі, Әнуар ағаларға, Безруков, Мироновтарға еліктедім. Солар сияқты болғым келді. Олар не істеді, не оқыды, қалай жүрді, тіпті не кигеніне дейін бақыладым. Мен қазіргі күнге дейін, мысалы, Асанәлі Әшімовтың киіну үлгісіне қараймын. Қалай киінеді, өзін қалай ұстайды, қалай сөйлейді. Адам еліктеу арқылы өзінің сүрлеу жолын табады. Оған тек сәл ақыл мен еңбек керек.
Ал қазір мен өзімді керемет бір шыңды бағындырдым, керемет тұлғамын деп айта алмаймын. Өзімнің бір ойым қалыптасса, ол менің мінезім шығар деп ойлаймын. Өйткені тұлға болу үшін, өмірде өз орныңды қалыптастыру үшін адамға бір мінез керек. Өнерге, өмірге деген жеке көзқарасы, жолы болу керек. Біреу «ақ» десе, соған «ақ» деп ілесіп кетпеу керек. Өзінің жеке азаматтық позициясыңды ұстау қажет. Сонда ғана адам тұлға болып қалыптасады. Әрине, бұл қиын іс. Өйткені өзіңнің жеке позицияңды айту, жеке адам ретінде өзіңді орнықтыру көп адамға ұнамайды. Біреулер жамандайды, біреулер даттайды, біреулер мақтайды. Бірақ егер өз орныңды, жолыңды қалыптастырғың келсе, күресуің керек. Менде осындай позиция қалыптасты. Маған кейбіреулер сен өмірде жолы болғыш адамсың дейді. Ал мен олай деп дөп басып айтпаймын. Өйткені мен еңбектенбесем, маған ештеңе келмейді. Ал еңбектенсем, маған келе береді. Мүмкін бір фактілер бар да шығар, өйткені өнерде көп нәрсені бақ шешеді. Алла Тағаланың мүмкін маған берген бір нәсібі шығар.
— Бұйрықтарды ұнатпаймын деп жатырсыз, ал театрда режиссер деген ол да бір өз алдына майор, офицер емес пе? Режиссерлермен жұмыс істегенде қиындықтар болған жоқ па?
— Әрине, көп қиындықтар болады. Бірақ актер ретінде сен өз позицияңды қорғай білуің керек. Актер менің түсінігімде ғылыми зерттеуші сияқты. Сіздер, мысалы, кандидаттық, докторлық дәреже қорғайсыздар ғой, сол сияқты актер де өз рөлін қорғап шығу керек. Неге олай, неге бұлай деп. Режиссер, мысалы, «жат» десе, мен неге жатуым керек, менің жан дүнием мына жерге жатуға келіспейді, кейіпкерім бұл жерде жатпайтын еді дейсің.
— Сахнада үлкен айтыс болатын шығар сонда?
— Әрине. Онсыз болмайды. Біздің режиссерлердің көбі қазір саналы, боламын дейтін көптеген актерлерге ерік береді. Өзіміздің нұсқамызды көрсетеміз. Мен былай-былай ойлаймын деп. Одан кейін барып олар ақырындап арқамыздан қағып, басыңнан сипап түзеп, бағыттайды.
— Ал қай режиссермен жұмыс істеу өте қиын болды?
— Әзірбайжан Мәмбетовпен жұмыс істедім. Ең алғаш ойнап жүрген кездерде, «Абай» қойылымында Айдарды ойнағанмын. Сонда қиын болды. Өйткені ол кісі талдап түсіндірмейді. Әлі бала кезім, өзімнің білгенімше ойнап жүрдім. Ал онымен менен бұрын көп жылдар істеген апаларымыз, оның бір-екі ауыз сөзін бірден түсіне қояды. Мен таң қаламын, қалай ғана түсіне қойдыңыздар деп. Олар: біз 30 жылдай бірге жұмыс істейміз, оның көзінен, интонациясынан-ақ бәрін түсініп қоямыз дейді. Сосын «Гамлетті» қойған Астананың режиссері Юрий Иванович Ханинга-Бекназар жұмыс істеу қиын болды. «Білмеймін, өзің ойдан шығарып ойна» дейді. «Мына жерде мынадай сюжет, өзің шығар» дей салады. Үйге барып ойланып, ертесіне ойыныңды алып келесің. Бір нұсқа алып келсең, «тек бір-ақ нұсқа ма?» дейді. «Мен бірнеше нұсқа алып келер едім» дейді, сосын қайтадан барып, ойланасың. Сондай бір ерекше режиссер. «Генийсің, сенен асқан талант жоқ, сендей актер көрмедім» деп мақтап-мақтап қояды. Соған сеніп қаласың. Баласың ғой.
Жалпы көп режиссерлермен жұмыс істедім. Мысалы, бүгінгі болатын «Қыз мұңы» қойылымының режиссері Төлеубек Аралбаевпен өте жақсы жұмыс істедік. Өте жақсы қойылым. Позициясы бар қойылым. Жолымның болғыштығы сол шығар — маған тек қана жақсы рөлдер тиді. Спектакль болсын, телевидение болсын.
— Қойылымдар жайлы сөйлессек. Мысалы, Роза Мұқанның «Мәңгілік бала бейне» қойылымы 17 жыл бойы сахнадан түспей келеді. Сол сияқты жаңа қойылымдар қазірде неге шықпайды?
— Әрине, Роза Мұқанның «Мәңгілік бала бейнесі» өз кезеңінде сұранып тұрған қойылым болды. Семей полигоны, сол кездегі қиыншылықтар, қыздың тағдыры көрерменді алаңдатты. Өте жақсы қойылым. Мен қазір сонда ойнаймын. Студент кезімізде сол спектакльді көріп өстік. Бірақ қазір бұл қойылым біраз шаршап қалды, өйткені актерлер ауыса берген сайын, режиссердің түпкі мақсаты жұқара береді. Әр актер өзінше ойнап, кейін түсініксіз болып қалуы мүмкін.
Дәл осындай қойылымдар шықпады деп айта алмаймын, өте жақсы қойылымдар көп, мысалы, Қайрат Сүгірбековтың «Махаббат дастаны». Қозы көрпеш - Баянсұлу туралы. Ол нонсенс болған қойылым. Корея, Түркия сынды көптеген елдерге барған. Қозы Көрпеш - Баянсұлу дастанының 1500 жылдығында бүкіл Қазақстан бойынша 49 театр қатысқан фестиваль өтті. Барлық театрлар сол қойылымда жасап алып барды. Сонда біздің режиссердің ұлылығына қайран қалдым. Ол алдымен бізден «Қозы көрпеш — Баянсұлуға қанша жыл болды?» деп сұрады. «1500 жыл болды» дедік. «Сонда 1500 жыл бұрын Қозы мен Баянның басында үкі болды ма? Баянның үстінде қазақ көйлек болды ма?» деп сұрады. «Жоқ, болған жоқ. Ол кезде тас дәуірі еді». Кейін дәл солай спектакльді де қойды. Қозыны мен ойнадым, онда басымда қазақи бөрік, шапан жоқ. Қозы рөлін тастан тасқа секіріп жүрген тағы қасқырдай қылып жасадық. Жалпы бар қойылымды сол бағытта шештік. Сонда, бір қызығы, бүкіл 48 театр сахнаға дәстүрлі Қозы мен Баянды алып келді. Қазақ көйлек, сәукелелермен. Ал ең соңында біз ойнағанда, елдің есі ауып қалды. Бірден бас жүлде берілді. Сыншылар да ештеңе айта алмай қалды. Өйткені 1500 жыл бұрын қазақ деген ұлт болған жоқ деп, Қайрат өз позициясын қорғады. Сонда 49 режиссердің ішінен тек Қайраттың ғана идеясы мықты болды. Бүкіл әлемді шарлап шықты сол қойылым. «Махаббат дастаны» деген қойылымды көріңіз.
Одан соң «Сұлу мен суретші» қойылымы. Ол жерде мен ойнамаймын. Өте тамаша спектакль. Н. Жақыпбай қойған, Түркияда өте жоғарғы деңгейде қойылды. Сондықтан ондай спектакльдер көп.
Бізде қалай, көрермен бір-ақ қойылымға келеді де, сол бағамен бүкіл театрды бағалайды. Ал театрға баға беремін деген көрермен бүкіл театрдың репертуарын, бір қойылымды минимум бес реттен көріп шығу керек. Менің журналистерге ренжитінім, премьераға келіп, бірінші актіні ғана көреді де, кетіп қалады. Содан барып өлтіріп мақала жазады. Тез-тез асығып, камерамен тарс-тарс түсіреді де, антрактіде сенен сұхбат алып, жоқ болып кетеді.
Содан кейін ең үлкен проблема — бізде қазір театр сыншылары жоқ. Әшірбек Сығайдай сыншы жоқ. Ол өз кезіндегі актерлерді шығарып кеткен, ал біздің буынның соры — сыншы жоқ. Актерді шығаратын сыншы. Ол эссе жазады, актерді зерттейді, рөлін талдайды. Сол арқылы көрермен материалды оқып-оқып, ойында бір тұлғаны қалыптастырады. Қазіргі сыншылар сол баяғы «Байғожаның таяғы», қаншама рет жазылып, айтылып кеткен ұлы актерлерге қайта келіп тіреледі. Меніңше, сен өз заманыңның адамдарын, құрдастарыңды жазуың керек. Неге мысалы, Дулыға Ақмолданы жазбасқа? Керемет актер. Неге оны тұлға ретінде шығармасқа? Бекжан Тұрыс, Ерлан Біләлов — бәрі де қырыққа келген, жанып тұрған шақтары. Оларды дәл осы кезеңде көрсету керек, көрерменіне жеткізу керек. Ал біздегі көрермен газетті ашып, Асанәлі Әшімов, Тұңғышбай Жаманқұлов, Құман Тастанбековтерді ғана көреді де, осылардан басқа актер жоқ екен ғой деп ойлайды. Бұл біз үшін трагедия.
— Расымен де театрда неше жыл бойы ойнап жүрген актерға қарағанда, киноға бір рет түскен актерді тез танып жатады. Сондай-ақ қазірде киноға көбінесе шоу бизнес жұлдыздарын, кәсіби емес актерлерді алып жатады. Осыған қалай қарайсыз?
— Бұл уақытша мәселе деп ойлаймын. Өйткені бізге дейін бұл процестен Ресей өткен. Мысалы, бұрын оларда көшеден келген адам киноға түсіп, осыны авторлық кино деп атайтын. Бұл көбінесе көрерменге өтпейді. Қазірде Ресейде актерлік кино. Тіпті эпизодтарының өзінде кәсіби танымал актерлер ойнап жатады. Михалковтың «Противостояние», «Цитаделін» қараңыз, «Торғай сойсаң да, қасапшы сойсын» дейді ғой бізде, сол сияқты оларда массовканың өзінде кәсіби актерлер жүреді. Бізде қазіргі кинода актерлік кино жоқ. Ол енді-енді ғана белең алып келе жатыр. Биылғы жылдан, алдыңғы жылдан бастап киноларға шақырып жатыр. Бұл үрдіс бізге де келеді. Тек сол тезірек келсе екен дейсің, өйткені уақытың өтіп кетуі мүмкін.
— Қазіргі қазақ жастарына деген көзқарасыңыз қандай?
— Өте жақсы. Меніңше, патриот, алғыр, ештеңеден қорықпайтын, жасқаншақ емес жастар өсіп келе жатыр. Мысалы, мен өзімнің замандастарыма, алдымыздағы ағаларымызға қарап, бір жасқаншақтық көремін. Бір нәрсе айта алмайды, айтайын десе, қорқады. Кезінде кеңес кезеңінің таяғын жеген, әбден көнген адамдарда не айтады екен дегендей бір елеңдеу бар. Ал қазіргі жастар болса, қойылымнан кейін шығып ұнаса — ұнады, ұнамаса — ұнаған жоқ деп бетіңе айтады. Еркін жастардың өсіп келе жатқаны қуантады. Өйткені еркіндік бар кезде адамда алға басу болады. Еркіндігі бар адам бағындырады, жетелейді. Менің өзімде де әлі үлкендерге қарап, сыйлап, именіп тұратын қасиет бар. Ал қазіргі жастарға сенің қаншама рөл ойнағаның маңызды емес, керемет жүргізушісің бе, қарамайды, таптап кетеді. Бұл да бір жағынан дұрыс, бәсеке болмаса, сапа болмайды. Қашанғы ағаңа қарап жүресің.
— Интернет журнал болғанымыздан, интернетке байланысты сұрақ қойғым келіп отыр. Белсенді интернет пайдаланушысыз ба? Қандай әлеуметтік желілерде барсыз? Жалпы интернет өміріңізде қандай орын алады?
— Осыдан бір жыл бұрын белсенді қолданушы болғанмын. Бірақ интернет көп уақытымды алып қоятын болды. Бір қарасам, таңғы сағат 7, ал мен әлі отырмын. Не істеп отырғанымды өзім де түсінбеймін, жаңалық қарап, әркімнің айтқан сөзін оқып отырмын. Ал оның орнына таңғы сағат 7-ге дейін бір кітаптың жартысын оқып тастаушы едім. Содан пайда алатын едім. Сосын «Мой мирде» достарым 17 мыңнан асып кетті. Игеру мүмкін емес болып кеткеннен соң, жауып тастадым. Қазірде почтам ғана бар. Келген сценарийлерді оқып отырамын. Ал бөлек өзімнің профайлым ешқайда жоқ. Ол үшін уақыт керек. Егер жұмысым маркетолог, программист, бизнес саласында болса, ол қажет болар еді. Күн сайын жаңалық оқуға, жаңартып отыруға керек болар еді. Ал менің жұмысыма ол керісінше кедергі жасайды. Интернет деген бір дерт сияқты ғой, кіріп бір мақала оқисың да, одан ары қарай, ары қарай үңіле беріп, ішіне кіріп кетесің. Ал соңында қарасаң, түк бітірмеген болып шығасың. Уақытың құр кетеді. Оның орнына мен бір кітап оқысам не бір поэзия жаттасам, жақсы болар еді деп ойлаймын. Анда-санда iPad-тан жаңалықтар оқимын, кино көремін. Сонымен шектелемін.
— Оданша кітап оқыған дұрыс дейсіз, қандай кітаптар оқисыз?
— Көбінесе қазіргі заман жазушыларын оқимын. Классиканың аты классика, ал қазіргі заман жазушылары не жазады екен деп, соңғы кездері, мысалы, Мураками, ресейлік ағайынды Стругацкийлер, Дэн Браун, т.б. оқыдым. Еуропа жазушылары, меніңше, қазірде бір жерге тіреліп қалды. Баяғыдай тазалық жоқ. Адамның керісінше, анайы жағын жазады. Хайуандыққа жетелейді. Ең соңғы сол ағайынды Стругацкийлардың кітабы ұнады. Акунин, Пауло Коэльоларды бір оқып түсіне қоясың да, ары қарай қызық болмай қалады.
— Актер деген тасып жатқан энергия дейді. Сахнаға шыққанда көрерменге сезіміңізді жеткізу үшін энергияны қайдан аласыз?
— Отбасымнан, баламнан аламын. Сіздер сияқты көрермендерден аламын. Көріп, амандасып, тілек айтып жатады — соның бәрі энергия.
Үздіксіз репетициядан кейін, рөліңді бүге-шігесіне дейін жаттап алғаннан кейін, кешке қойылымға шығарда міндетті түрде бір толқу, қорқыныш сезімі болады. Күн сайын ойнап жүрсең де, ойнай алам ба, жоқ па деген қорқыныш сезімі болады. Сол қорқынышты жеңу арқылы адамда бір батырлық пайда болады. Сахнаға шыққаннан кейін бәрі кетіп қалады.
Мен романтикпін. Тауға жиі шығамын. Жалғыз жүргенді жақсы көремін. Мүмкін энергияны сол жақтан алатын шығармын. Негізі өмірде мен жалғыз адаммын. Жалғыздықты жақсы көремін. Керемет жолдастарым да көп емес. Сүйетін, бағалайтын шағын топ достарым бар. Бірақ кез келген адам менің досым бола қалмайды. Көп адамды өзіме жақындата бермеймін, өзім де көп адамға жақындай бермеймін. «Көке, әке» деп іші-бауырына кіріп, күн сайын жағдайын сұрап үйіне бару деген менде жоқ, мысалы. Көбінесе жалғыз жүргенді ұнатамын. Мысалы, Таразға кез келген уақытта, ауылға машинамен жалғыз кетіп қала аламын. Одан мен керемет ләззат аламын. Трассада машинамен келе жатып, жалғыз армандауға болады. Ешкім кедергі келтірмейді.
— Қандай музыка тыңдайсыз?
— Әр түрлі. Көбінесе классика. Бочеллидің 5-6 альбомы бар, соны көп тыңдаймын. Бірақ арасында үзіп-үзіп басқаларын да тыңдаймын. Жалпы актер болғаннан кейін, жан-жақты болуға тырысасың, әр нәрседен хабардар болу керек. Мысалы, кейбіреулер «Мумий трольдің» тыңдарманға берері жоқ дейді, ал Ресейде ең көп көрермен жинайтын солар. Неге? Яғни бір тұлғалық тартымдылығы, энергетикасы, дарыны бар. Соны тыңдап көремін. 15-35 мың адам жиналып жатса, оның да берері бар. Сол сияқты әр түрлі музыка тыңдаймын. Көңіл-күйге байланысты, кейде болмайтын бір әндерді тыңдап кетемін. Кейде «Ақ маржанды» тыңдауым мүмкін. Бірақ та жеке талғамым — классика.
— Қазірде театрға келіп жатқан жас актерлерге қандай кеңес берер едіңіз?
— Ең бастысы, сенім керек. Болатынына, толатынына, атын шығаратынына сенім керек. Одан кейін таза болу керек. Көке, әке арқылы шықпауға тырысу керек. Өз күшіне, Аллаға сену керек. Алладан сұрау керек. Кейде біз бірінші Алладан сұрауды ұмытып кетеміз, адамнан емес. Соған сену керек.
Одан кейін шыдам керек. Бүгін келіп, ертең танымал болып кетем деген нәрсені мүлдем ойламау керек. Жалпы меніңше, танымалдық деген — бақ. Адамның дарыны болуы мүмкін, бірақ танымал болмауы мүмкін. Жалпы танымалдық адамды құртады. Оны көтере алатын, көтере алмайтын адамдар болады. Сондықтан мен неге танымал емеспін деп өз-өзіңді қажап, жеуге болмайды. Мүмкін ол маңдайыңа жазылмаған шығар. Ең бастысы, актер болу керек, өз мамандығын сүю керек. Бізде кейде актер емес, танымал болсам екен деп келеді. Театрға актер болып келу керек.
— Ал өзіңіз танымал болғанға дейін, қанша рет жанама рөлдерді ойнадыңыз?
— Мен үшінші курстан бастап осы театрда жұмыс істедім. Массовкада бала болып, жүгіріп, шапқылап жүрдім. Ол кезде танымал болу деген ойымда болған жоқ. Мақсатым — театрда қалу болды. Диплом алу үшін Қостанайға практикаға жарты жылға барып жұмыс істедім. Содан соң дипломымды ұстап, қайта театрға қайтып келдім. Мүмкін маған Алла берген шығар, мен қалай театрға келдім, бірден телевизияға жұмысқа тұрдым. Сонымен бірден екі жұмысты алып кеттім. Ол, меніңше — бақ. Егер мен өз өмірімді қайта бастасам, дәл солай жұмыс істер едім, өз өміріме ризамын. Еш көке, әкесіз, өзім келдім, жанам дедім, талпындым. Басшылар, үлкен кісілер талпынысымды көрді, берді. Орта жолдан тастап кетпей, олардың сенімін ақтадым деп ойлаймын. Телевизияда да жалындап тұрдым, сондықтан маған тоқтамай тоғыз жыл бойы бағдарламалар беріп тұрды. Бір бағдарлама біте салысымен, екіншісін бастап кетіп жаттым. Тоғыз жыл бойы бір күн дем алмай жұмыс істеппін. Ол да бір өзімнің еңбекқорлығым шығар деп ойлаймын.
Сұхбаттасқан: Айжан Кәрібаева