Әмірхан Балқыбектің мақалалары
Қасқыр құдай болған кез
Тiлiм бертiнге дейiн, жасым төрт-беске келгенше шықпай жүрiптi. Секпiл бет немересiне пейiлi ынты-шынтысымен құлаған қасиетiңнен айналайын сары атам сонда ырымдап итаяқтан су iшкiзген көрiнедi. Балалық шақтың осы бiр әсерлi сәтi кейiн өлеңге айналған:
Жұтаңдаумын, демен бiрақ жарлымын,
Баба ырымы, әлегi емес жарғының.
Қызыл тiлдi сөзге иiлту үшiн де,
Итаяқтан суды да iшкен бар күнiм.
Итаяқтан суды да iшкем, сөкпегiн,
Айыптарға өзге күнәм көп менiң.
Ырзығымды табам қазiр еңбекпен,
Тiлдi бiрақ иемдендiм теп-тегiн.
Итаяқтан суды да iшкен бар шағым,
Кез емес-тi ол көңiл күптi, арса мұң.
Сен шаршадың сәндi қуып, мен байғұс,
Баба-ырымға баға таппай шаршадым.
Итаяқтан суды да iшкем, Бабаның
ырымына мiнезi жат қаланың
көшесiнде көп - көрiктi қызбен де,
Қызып кетсем ырылдасып қаламын.
Осы болды-ау замананың өлеңi,
Көп болған соң көр сезiмi, көбеңi.
Исi тiлге илiкпеген жандарға,
Итаяқпен тамақ бергiм келедi,
Құдай сақтасын.
Жырлауға өзге тақырып таппағандай, ақынның балалық шағында итаяқтан су iшкендiгiн өлең қылып жатуы бүгiнгi күн ойсарасымен қарағанда күлкiлi көрiнуi мүмкiн, бiрақ жан-дүниесi, жүрiс-тұрысы ырым мен нанымнан тұратын бағзы көшпелi үшiн бұл ешқандай да бүйректен сирақ шығарар оғаш қылық емес-тi. Маған, бүгiнгi қалалыққа, тiл қадiрi, сөз киесiне жарық дүниеде дәл көшпелi түркiлердей жауапкершiлiкпен қараған халық арғы-бергi тарихта болмағандай сезiледi.
Жауымен бетпе-бет шайқаста р-ға, қаһарлы ырылға тiлi келген жан, санасы ояу болса, оңаша отырып сөз қадiрiн де, таным бастауында жатқан таңба төркiнiн де зерделеп түсiне алмақ. ХХ ғасырдың екiншi жартысында сүйiктi немересiне ырымдап итаяқтан су iшкiзген сары шал осыдан үш жарым мың жылдай уақыт бұрын пайда болған көшпелiлер дүниетанымының жазылмаған, қағаз бетiне түспеген қағидасы бойынша әрекет жасап жатқандығын түйсiндi ме екен? Қайдам. Бiрақ шал әрекетiнiң астарында кiм-көрiнгенге сырын алдыра бермейтiн құпия далалық даналықтың ұшқыны жатқандығына ешкiм де күмәндана алмайды. Бiздiң мiндет, мiне, осы, ұрпақтар санасында сәулесiнiң өзi емес, көлеңкесi ғана анда-санда елес берiп өтетiндей дәрежеге дейiн құлдыраған сол бағзы да жаңа тектi далалық даналықтың қайсыбiр тұстарын қайта қалпына келтiруге әрекет жасауға талпынып көру болмақ.
Алғашқы әңгiмемiздi қазақта киелi жетi қазынаның қатарына жататын, жоғарыда өзiмiз өлеңге кейiпкер еткен ит мақұлығымен тамыры бiр табиғаттың төл перзентi бөрiден, дәлiрек айтқанда, бүкiл түркiге ортақ қасқыр мифi мен тотемiнен бастасақ деп отырмыз.
Аллегория ма? Ақиқат па?
Тосын пiкiр сынға ұшырайды. Тiптi жазаға тартылуы да мүмкiн. Бұл сөзiмiзге сiресiп қатып қалған дiн дог¬ма¬ларына қиғаш келетiн жаңалықтары үшiн түнектi орта ғасырларда отқа өртелген, шiркеуден аласталған Джордано Бруно немесе Галилео Галилейлердiң ащы тағдырлары әбден дәлел. Бiрақ олар араға бiрнеше ғасырлар салып ба¬рып болса да жеңiп шықты. Шiркеу, дiн өздерiнiң жеңiл¬ген¬дiгiн мойындады. Жалпақ жұрттан кещелiктерi үшiн кешiрiм сұрады. Ал сол орта ғасырларда ақиқатты iздеп аласұрған ғалымдарын соңына шырақ алып түсiп қудалаған Шығыс әлi күнге өз қателiгiнiң кесi¬рiнен оңала алмай келедi. Мұхаммед ғалайссаламның «Тiптi Қытайда болса да бiлiм алуға ұмтылыңдар, неге дегенде, бiлiм алуға әрекеттену - әрбiр мұсылманның парызы» деген әйгiлi хадисiн аяқ асты еткен ислам әлемi болса Батыс өркениетi тепкiсiнiң астында.
Мiне, сенiң айтпақ пiкiрiң де осындай қалыпты түсiнiктiң «басын жарып, көзiн шығарардай сипатта». Ол жаңалығың «Түркiлiк қасқыр тотемi мен жебiрей жалғыз құдайының түбi бiр» деген тұжырыммен түйiнделедi. Иә, мұндай жаңалығыңа сарабдал, салиқалы пiкiрлер естiмек түгiлi, өз жеке басың мен есiңнiң дұрыс-бұрыстығы нәгүман болары анық. Жұрт сенi бiр ауыз сөзбен «ауыш» деп атайтын болады. Бәлкiм, күлетiн де болар. Мейлi, күле берсiн. Ал сен өз жаңалығыңның ақиқат екендiгiне кәмiл сенесiң. Сенбегенде!..
Түркi халқы өзiн Қасқыр-анадан таратады. Бiрақ ол оны ешқашан, Құдай яки, Тәңiрi дәрежесiне көтермеген-дi. Түркiлер өзiнiң қаншық қасқыр мен шалажансар баланың некесiнен тарағандығын, бар бол¬ғандығы, құдiретi шексiз Жаратқанның бiр кереметi деп қана түсiнетiн.
Көне Мысыр сенiмдерi мен кейiнгi үндi-иран және семит дiндерiнiң бастауында тұрған әрi жер бетiндегi ең алғашқы монотеистiк дiн саналуға тиiс тәңiршiлдiк неге қасқыр тотемiнiң тасасында қалып қоймады? Түркiде неге алдымен Тәңiрi, содан кейiн ғана барып қасқыр ауызға алынып келдi? Бұл сауалдарға тәңiршiлдiктiң тамыры тереңде жатқан сан мың жылдық терең тарихы барлығымен ғана жауап беруге болады. Рас, арамызда Тәңiрi мен тотемдi өзара шатастырып, бағзы түркi бiткендi пұтқа табынушы қылып шығарғысы келетiндер де бар. Бабаларын ақымақ санау, аңыз өзегiнен ақиқат бо묬¬-мы¬¬сын тани алмау бiлiмсiз ұрпақты осылай адастырады. Мәселе мұндай жалған пiрәдарлардың қасқыр мифi мен тотемi қай кез, қандай уақыттар аралығында пайда болғандығын бiлмейтiндiктерiнде. Әрине, бiлмеген у iшедi. Бiздiңше, қасқыр мифi көшпелiлер Тәңiрiсi Қосөзен аралығы мен қасиеттi Нiл жағалауында көне Мысыр мен байырғы семит халықтарының көзiн ашқаннан көп кейiн, жебiрейдiң жалғыз құдайымен (Иегова) бiр мезгiлде, иә-иә, дәл бiр мез¬гiлде дүниеге келген-дi. Мұнымыз құр жалаң қызыл сөз болмас үшiн, осы арада ендi түркi қасқыр мифiнiң өзiн бiршама сөйлетiп алайық.
Көнеден жеткен аңыз бойынша көршiлес жау тайпа бiр ұлыс елдi тұтқиылдан шауып, қырып тастапты-мыс. Қырғынға ұшырап, қынадай қырылған елден еркек кiндiктiде жалғыз ғана ұл қалған көрiнедi. Құдайдың кереметiмен, сол ұлды қаншық қасқыр тауып алып, асырап, жетiлдiредi. Кейiнiрек, бала ержеткенде, екеуiнiң өзара жақындасуынан сайдың тасындай он бала дүниеге келедi. Сол балалардың бiрi Ашина Түркi, яғни, Қасқыр түркi атанып, бүгiнгi түркi халықтарының негiзiн қалапты. Аңыз түбiрiнде қандай нақ¬ты тарихи оқиға жатқандығын бүгiнгi күнi, арада жатқан ондаған ғасырлардан кейiн тап басып айту қиынның қиыны-ақ. Дегенмен әрекеттенiп көруге болады. Ол үшiн өзiмiзге белгiлi аңызды төрт тарау немесе үзiкке бөлiп қарастырған қолайлы. Бiрiншi үзiгi - қырғынға ұшыраған халық. Екiншi үзiк - баланы асырап алған қаншық қасқыр. Үшiншi үзiк - қаншық қасқыр мен кейiн ержеткен баланың некесiнен дүниеге келген нәрестелер болса, төртiншiсi - сол нәрестелердiң бiрiнен тараған ашина түркiлерi. Бүгiнгi адам ой-қиялы бiз тараушаларға бөлген аңыздың алғашқы және соңғы үзiктерiн ғана шындық ретiнде қабылдай алады. Ал екiншi, үшiншi үзiктер нақты ғылымдар тарапынан қатал сынға ұшырамақ. «Жарайды, жалғыз қалған ба¬ланы қаншық қасқыр асырап-ақ алсын, өмiрде мұндай оқиғалар бар, бiрақ адам баласы мен ұрғашы қасқырдың жақындасуы, дүниеге ұрпақ әкелуi, бұл дегенiң ендi...» дейдi олар. Яғни, аңыздың тууына түрткi болған тарихи оқиға (ал мұндай оқиғаның болғандығына шәк келтiруге болмайды) келе-келе оны баяндаушы жандардың ақындық қиялы құдiретiмен адам танығысыздай метаморфозаға ұшыраған. Яки, тұспалды немесе астарлы аллегорияға айналған. Бәлкiм, аңыздың өзi де бiзге белгiлi бүгiнгi нұсқасында, негiзiнде жатқан нақты оқиға жер бетiнде көрiнiс берiп, дүбiрлетiп өткен мезгiлдерден ондаған ғасырлардан кейiн пайда болған болар? Бұлай болуы да әбден мүмкiн ғой. Мысалы, Күнге жетем деп мерт болған Фаэтон апаты немесе Троя қырғынының бiрi ғарышта, ендi бiрi жер бетiнде болған тарихи оқи¬ғалардың ақындық қиялмен әспеттелiп, әрленген жаңғырықтары екендiгiн бүгiнгi ғылым нақпа-нақ дәлелдеп берiп отырған жоқ па? Бiрақ Фаэтон күннiң қызуына шыдамай күл-талқаны шыққан немесе тоғыз жыл берiспеген Троя бiр түнде отқа оранған мезгiлде зағип Гомер мен қияли Овидийлердiң де ол оқиғалардың маңында болмақ түгiлi мына жарық дү¬ниеге әлi келмегендiктерi белгiлi емес пе! Олай болса, қиялмен көм-керiлген қасқыр мифiнiң астарында да мына өмiрде расымен-ақ болған оқиға жатыр деп болжам жасауға әбден қақымыз бар.
Иә, сыры тереңде жатқан аңыз құпиясын ашу үшiн өзiмiз шындыққа жанасады деп тапқан бiрiншi және төртiншi үзiкке баса салмақ салғанымыз жөн. Мiне, түйсiкке осы арада бiрiншi үзiктегi шапқыншы жау орнында алғашқы, байырғы нұсқада «дүлей табиғи апат болған болса ше?» деген ой келедi.
Анығын айту керек, уақыт өте келе табиғи апаттың зардабы ұмытылып, жаугершiлiк рухта тәрбиеленген, өзi де найза-қалқан асынып ат үстiнде өмiр өткiзуi мүмкiн дала ақыны қырғын себебiн бүгiн болмаса, ертең қылыш түйiстiретiн көршiлерiне аударып жiберген болуы әбден-ақ қисынды жайт. Мұндай патриотизмi үшiн дала ақынын ешкiм де кiнәлай алмайды. Миф астарына үңiле қарасақ, мiне, осындай да сарынның бар екендiгiн аңғарар едiк. Сосын көнеден жеткен қасқыр мифi нұсқаларының бiрiнде тұтқиылдан шабуыл жасаған көршiлес тайпа туралы бiр ауыз сөз айтылмайтындығын да ұмытпаған жөн. Тек жосадай қырылған халық қана бар. Бәлкiм, бiздi аңыз аясынан шындықты тануға бастайтын жол осы болар?
Қасиеттi сөз баяны
Сен бiр мақалаңда («Ау-у-у». Қасқыр мифi мен тотемi құпиясын шешуге талпыныс, «Парасат» журналы, 1997, №10) қас¬қыр мифiнiң негiзiнде өзiмiзге күнделiктi тiршiлiктен таныс бөрi бейнесi емес, қасиеттi «ау» сөзi жатқандығы туралы жазғансың-ды. Уақыт өте келе осы киелi сөз кәдiмгi қасқыр образымен ұштасып, тотемге айналды деген едiң. Мифтiң екiншi үзiгi бойына жасырған құпияның шешiмi осындай екендiгiне дау жоқ. Киелi сөздiң символдық мәнi бар затқа (бұл жерде жануарға) айналу процесi ұрпақтар санасында сандаған ғасырлар бойы үздiксiз жүрiп жатты. Нәтижесiнде ақындық қия묬дың жемiсiндей әдемi де қаһарлы қасқыр мифi дүниеге кел¬дi. Өйткенi, ендiгi бұлыңғыр тарих қойнауында қалған әлдебiр кездерi бағзы түркiлердiң жан-дүниесiн қозғап, қысылтаяң сәтте қорған бола бiлген Сөзге (иә, түркiлердi қасқыр емес, киелi сөз қорғап қалған) Тәңiрi құдiретiмен осы мақұлықтың да тiлi келетiн. Күлкiлi болса да айтайық, таңсәрiде мұнараға шығып алып сарнайтын мұсылман азаншысының бай¬ырғы бiр кездердегi далалық прообразы да сол серттен таймас жiгiттiң бейнесiндей көкжал Қасекең едi. Мажарлармен шайқасқа кiрер алдында қыпшақы елдiң көсемi Боняк ханның оңаша кетiп, қасқыр болып ұлитындығының осындай құпиясы бар. Себебi, оның арғы тегi де басқа емес, осы көкжал Бөрi бол¬ған!
Жазба тарихта ХI-ХII ғасырларда қыпшақтарда Бөрiтегiлер Ордасының болғандығы туралы нақты деректер бар. Олар да өздерiн түркiлердiң арғы атасы - (дәлiрек айтқанда анасы) қасқырдан тарататын. Бөрiтегiлер Ордасының (Орда атауы да қасқыр тотемiмен байланысты) көсемi Боняк хан бiр мезгiлде осы сенiмнiң бас абызы да едi. Орыс жылнамасында оның мажар-венгрлермен Вягреде 1097 жылы болатын шайқастың алдында Тәңiрге қалай сиынғаны туралы жазылады: «и яко бысть полунощи и встав Боняк отьеха от рати и поче выти волчьский и отвыся ему волк и начаша волци выти» (С.А.Плетнева. «Хан Боняк и его время» Проблемы археологии. Л. 1978. Выпуск 2. стр. 179). Бұл жерде бiздiң назар аударуға тиiстi тұсымыз Боняк ханның өз сарбаздарынан бөлек кетiп, қасқыр сияқты ұлуға кiрiскен сәтi болса керек. Ау-у-у... Ау-у-у... Ау-у-у... Киелi сәт. Түркiлердi қасқырға тағзым еткiзген де осы сыры тереңде жатқан Ау-у-у едi. (Бүгiнгi қайсыбiр исламнан өзге дiндерге көз алартып қарауға бейiм бауырларымыз осы сәттiң куәсi болса, «ойбай-ау, мына Боняк ханың нағыз буддашы ғой» деп шу шығарар едi. Сосын қосын арасында жалған үрей тудырғаны үшiн басы қағылар-ды. Әрине, басы болса. Дегенмен мiнеуге үйiр бауырлардың үрейiнiң де жаны жоқ емес. Буддизм АУМ-ымен түркi Ау-у-у-ының түбiрi бiр деуге болады. Тек оны аңғара бiлу керек).
Адамзат жады өзiнiң саналы ғұмырында басынан кешiрген дүрбелеңдер мен табиғи апаттарды ешқашан ұмытпаған. Тарихи парақтарға тiркелуге уақытынан кешiккен деректер сөз, ырым, ғұрып-дәс¬түр, миф тасасында жасырулы. Тек оларды байқай бiлетiн таным көзi керек. Пiскен алма ешқашан өз ағашынан алысқа түспейдi. Яғни, ақын қиялы да (миф тудырушы) қанша сұрапыл болғанымен, бастапқы нақтылықтан тым алшақ кетуi мүмкiн емес.
Шынында да, миф тудырушы Ақын оқиғаны баяндауда негiзгi желiден тым алыс¬қа кете қоймаған болып шықты. Ол бар бол¬ғаны, болған оқиғаны далалықтардың тарпаң дүниетанымына сай лайықтап, шеберлiкпен көркемдей бiлген. Шамасы, оның бүгiнгi ұрпақтарының миына сыймай жүргенi де сол бағзы заманғы еркiн дала поэзиясының көркемдiк әдiс-тәсiлдерi болар?!
Бiздiңше, көркем қиял тасасына жасырынған шындық мынау: баланы құтқарған қаншық қасқыр емес-тi. Сол себептi ол Ашина түркiнiң анасы да бола алмайтын. Яғни, баланың анасы ұзын бұрымды, алтын құрсақты кәдiмгi әйел затынан едi деп түсiнген дұрыс. Миф пен нақты ғылым арасындағы өзара түсiнiспеушiлiктi осылай шешуге болады. Жөнi де сол. Жер бетiнде адам қиялынан жүйрiк ештеңе де жоқ. Сен бiрде америкалық үндiстер жайлы фильм көрiп отырып, олардың бiр бiтiмге келерде «хау» деп айқайласатынын байқап қалдың. Үндiстегi «Хау» мен түркiдегi «Ау»-дың арасы алшақ болмаса керек. Шығыс даналығы «Қас қағым сәтте қырық мың жылдың тарихы бар» дейдi. Олай болса, жал¬ғыз ауыз сөзде де бүкiл адамзат тарихына қатысты сыр жатуы мүмкiн ғой. Болмаса, мына ғажайыпты қалай түсiндiруге болады? Әлемдiк мифологиядан «Ау» сөзiне тiкелей қатысы бар ондаған деректердi ұшырата аласыз. Солардың ең қызықтысы - үндiстердiң снохимиш тайпасынан жазылып алынған аңыз. Олар: «Көне бiр замандарда аспан жерге төнiп тұратын болған екен. Адамдар белiн жазып еркiн жүре алмайтын болғандықтан, тiршiлiк ету тым қиын едi. Уақыт өте келе адамдар бұлай ұзаққа бара алмаймыз, еңсенi көтертпей арқадан басқан аспанды қалайда көтеру керек деген ойға келедi, бұл мұратты қалай жүзеге асыру керектiгi жайлы ақылдасады. Әр халық әр жақта ғой, олай болса бiр тайпаның күшiмен алып аспанды қалай көтеру мүмкiн? Адамдарды қатты қамықтыр¬ғаны да - осы. Дегенмен «көп түкiрсе көл» емес пе, оның да амалы табылған. Данышпандардың кеңесiнен соң, жан-жаққа хабаршылар жiберiлiп, жер бетiнiң әр нүктесiндегi өмiр сүретiн адам баласына бiр мезгiлде «ау-у» деп айқайласын деген тапсырма берiледi. Шынында жер бетiнiң барлық бойлықтары мен ендiктерiнен бiр мезгiлде «ау-у» деген айқай шыққанда, қорғасын бұлттай болып жатып алған аспан сәл көтерiлгендей болған. Қуанған адамдар «ау-у-у-у» деп айқайла бередi, айқайлай бередi. Алып аспан да бiрiншi адам, сосын терек бойындай, кейiн құс ұшатындай биiкке алыстайды. Көтерiле-көтерiле бүгiнгi қалпына келедi. Адамдар белiн жазып, денесiн тiктеп, емiн-еркiн өмiр сүре бастайды. Адамзат бiрлiгiнiң қуатын көрсететiн сол бiр ғажайып кездерден естелiк ретiнде, бiз әлi күнге каноэ ескенде «ау-у» деп айқайлаймыз», - деп әңгiмелейдi (Иммануил Великовский, «Столкновение миров», Ростов-на Дону, «Феникс» баспасы, 210-бет).
Әрине, бұл аңыз. Кәдуiлгi көп аңыздың бiрi. Тек кейiпкерi қасқыр мифiне ұйытқы болған «Ау» сөзiне тел қозыдай ұқсас де¬месеңiз. Ал мұндай ұқсастық бекерден-бекер бола ма?! Демек, әлдебiр кездерi жер бетiндегi бүкiл адамзат баласына қатер болып төнген әлдеқандай табиғи апаттың бол¬ғандығы ғой. Және жер бетiнiң екiншi жарты шарындағы үндiс аңызы да, түркi қас¬қыр мифiндегiдей, бүкiл адамзат баласын апаттан алып қалған «Ау» сөзi бол¬ған¬ды¬ғына мегзейдi. Кездейсоқтық па? Мүмкiн емес. Бәлкiм, христиан дiнiнiң «Киелi хабарларының» бiрiндегi «Басында Сөз болды, Сөз Тәңiрiде едi, және сөз Тәңiрi болатын» деп келетiн тәмсiл тасасында да осы «Ау» сөзiне қатысты құпия жатқан болар? Бiрден айтайық, мұндай батылдықты өзгенiң сенiмiне арсыз қол сұғу емес, жеке адамның бiр сөз төңiрегiнде өрбiген ой тербелiсi деп қана түсiнген жөн.
Құдай мен қасқыр ұштасқан сәт
...Түйсiк алдамапты. Христиандар «Тәурат» арқылы жебiрейлерден алған иудаизм құдайының да бастапқы аты «Яу» немесе «Ау» болып шықты. Атақты «Кiтапхана¬ның» авторы, тарихшы Диодор Мұса ғалайссаламның Синай тауында негiзгi он қағиданы Яо немесе Яу (Яхья немесе Яхве сөздерiнiң түбiрi) есiмдi құдайдан алғандығын жазады (Иммануил Великовский, «Столкновение миров», Ростов-на Дону, «Феникс» баспасы, 113-бет). Байқайсыз ба, түркiлiк қасқыр тотемi иудей бауырларда жалғыз Құдай дәрежесiне көтерiлiп кеткен. Осы жерде Тәңiрiсiн танымай қалып, түркiлер қателестi ме, әлде қасқырды Құдай қылып жiберiп жебiрей ағайындар алжасты ма деген сауал өзiнен-өзi туындайды. Әрине, бұл, бар болғаны, ой ойыны ғана, мұндай қатерлi сұрақтың туындауы да, болуы да мүмкiн емес. Бәрiне тосқауыл бiлмес адам қиялы ғана кiнәлi едi. Түркiлер Тәңiрiсiн танымай қалған жоқ, оның мейiрiм-шапағатының көрiнiсi ретiнде небары қасқыр туралы мифтi ойлап шығарумен ғана шек¬телдi. Ал жебiрей халқы болса өзiнiң жалғыз Құдайға деген ынтызарлығын байқатып алған болатын. Нәтижесiнде бастап¬қы дыбысталуындағы Ау, кейiнгi нұсқаларындағы Яхве құдай дүниеге келдi. Ал аты он түрлi, мейлi, жүз түрлi болсын, жалғыз Құдайдың аты Ау-Яу немесе Яхведен бұрын Тәңiрi болғандығын зердемiзден шығарып алмасақ болғаны.
Ендi иудей Құдайының бастапқы есiмi нелiктен Ау болатындығына аз-маз тоқтала кетейiк. Ол үшiн жебiрей халқының Мұса ғалайссаламның басшылығымен Мысыр құлдығынан қашқан кезде жер бетiнде көрiнiс берген оқиғаларға, олардың се¬бептерiне үңiлу керек. Бұл табиғи апаттар Жер-Ана бетiнде бiрiнен кейiн бiрi қайталан¬ған қасiреттi уақыттар едi (Қасқыр мифiндегi қанды қырғынның «тәураттық», яки же¬бi¬рейлiк нұсқасы деп түсiнген жөн). Жерге төнiп келiп қалғандай болған аспанды әлдебiр құдiреттiң күшiмен пайда бол¬ған дыбыстың керi лақтырып жiбергенi де рас. Әлденеше тәулiк бойы қарасын көрсетпей қойғандай болған күн де содан кейiн қайта жарқырап шыға келген. Табиғаттағы мұндай құбылысты бүгiнгi ғылым тiлiмен былайша дәйектеп түсiндiруге болады: шамасы, тым жақын келген әлдебiр құйрықты жұлдыз кесiрiнен немесе көршi планеталармен өрiс күшiн таластырудан соң, бәлкiм, ғарышта қаңғып жүрген шойын тастардың бiрi құлағаннан кейiн орбитасынан шығып кете жаздаған Жер шары ыңыранып барып, Күн жүйе¬сiндегi бүгiнгi орнына сәтiмен түскен болса керек. Апат зардабы бiрнеше апта немесе айларға созылғандығы да анық («Тәураттағы» осы кездерi көрiнiс беретiн оқи¬ғаларды еске алыңыз). Осы бiрнеше ондаған тәулiк iшiнде адам санасына ұялап қалған үрей-қорқыныш жаңағы құтқарушыдай болып естiлген дыбысты Жаратқанның өзiнiң үнi деп қабылдауға молынан жетiп-артылатын. Екi жарты шардағы адамдар қиялын тербеп, құдайлар мен құтқарушы қаһармандар жайлы әфсаналар тудырған ол дыбыс бiзге қасқыр мифiнен белгiлi «Ау-у-у» немесе қысқаша «Ау» едi. (Иудаизм дiнiнiң ауызекi әңгiмелерiнде бұл кездерi Тәңiрiнiң даусын жер бетiнiң ар жақ, бер жағындағы жетпiс халық естiдi деп әңгiмеленедi. «Ау» сөзiне байланысты әңгiмелердiң жер бетiнiң түкпiр-түкпiрiнде кездесетiндiгiнiң себебiн осы көнекөз жетпiс халықтың ұрпақтарына қалдырған мұрасы деп түсiнген жөн). Дыбыс немесе сөз иесi де белгiлi. Кеңiстiкте тербелiп барып, бүгiнгi белдеуiне қайта түскен Жер-Ана болатын. Ол кездi ескi кiтаптар «Өзендер арнасынан ауытқып, тiк көтерiлген теңiздер құрлықты шайып кете жаздаған заман едi» деп суреттейдi.
Қасқыр мифiнiң екiншi, үшiншi үзiктерiн өзге бөлiктерiмен шынайы байланыстыратын ақиқат желi осындай. Күн жүйесiнде орын алуы әбден мүмкiн болған кезектi алапат апаттан Жер-Ана аман һәм жеңiмпаз болып шықты. Одан естелiк ретiнде әр құрлық, әр халықтарда өздерiне тән реңк-бояумен баяндалатын аңыз әңгiмелер қалды. Ежелгi элладалықтар анадан туған алып ұлдары Геркулеске аспанды көтерткiзсе, қытайлықтар сол кездегi әмiршiсiне Яо немесе Яу деген есiм бердi. Үндi буддашыларының бабалары «АУМ» деп дыбысталатын қасиеттi мантраны ұрпақтарына мұра етiп қалдырды. Жебiрей қауымы болса Жаратқан он негiзгi қағиданы Мұса ғалайссаламға осы жолы түсiрдi деп санады. Бағзы түркiлер болса Жер-Ана мен Қасқыр-Ананы астастыра iзет тұтты. Арада табиғи, бәлкiм, ғарыштық апат зардабы көмескiленiп не ұмытылатындай бiраз уақыт өткесiн, ақын қиялы көршiлер тарапынан жасалынған аяушылық бiлмес қанды қырғынды ойлап шығаратыны да сондықтан. Оқиғаның шындыққа жақындайтын интерпретациясы да осы едi. Түркi қауымы қолдан Құдай жасамады, қолынан келмес iстi мойындарына артып пенде баласын да мазалаған жоқ. Тек шабыты сұрапыл ақындық қиялға ғана ерiк бердi.
Иә, солай, қасқыр мифi мен тотемiнiң кемi үш мың жылдан асатын тарихы бар, ол адамзат баласында Ұлы Ана жалғыз-ақ екендiгiнен, оның есiмi Жер-Ана деп аталатындығынан сыр шертедi.
Осымен қасқыр мифi жайлы әңгiмемiз де тәмамдалып қалды.
Тәңiрiм Жер-Анамызға бiздiң бағымызға мыңдаған, миллиондаған жылдар ғұмыр бере көргей.
Тiлегiмiз қабыл болсын, Ау-м-ин.
Қанына тартпағанның қары сынсын.
Қазақ мәтелi
«Адам дегенiмiз құпия. Бүкiл ғұмырыңды осы құпияны шешуге сарп етер болсаң, уақытымды босқа өткiзiп алдым деп өкiнушi болма. Мен осы құпияны шешуге тырысамын, өйткенi адам болғым келедi».
Он сегiз жасар Достоевский осылай жазыпты. Ол үлкен әдебиетке ендi-ендi қадам жасар бозбала шағында жасаған осы байламына ғұмыр бойы адал болып өттi. Жиырмадан ендi асқанда жазған «Бейшара жандарынан» бастап соңғы дүниесiне дейiн адам жанына, оның қалтарыс-бұлтарыс терең иiрiмдерiне үңiлумен болды. Бәлкiм «Қылмыс пен жаза», «Зәбiрленгендер мен жапа шеккендер», «Нақұрыс» пен «Албастылардың» авторын Гомер, Данте, Шекспир iспеттi артына мыңжылдықтар мен жүзжылдықтарды тастап, бүгiнге келген адамзат тарихындағы ой алыптарымен бiр қатарда тұру құқына ие еткен адам жанының құпиясына үңiлсем, бiлсем деген осы ынтызар бiрбеткей жанкештiлiгi болар.
Шын, бүкiл саналы ғұмырында адам жанының құпиясына үңiлудi мұрат еткен Достоевскийдiң өзi де жеке адам ретiнде артына аз құпия қалдырған жоқ. Бұған оның өмiрi, шығармашылығы жайлы жазылған, жазылып жатқан жүздеген зерттеу еңбектер, кiтаптар куә.
Ұлы жазушының жұрт көзiнен таса iшкi өмiрiне жарық түсiруге мүмкiндiк беретiн сондай құпиялардың бiрiне бүгiн бiздiң де үңiлгiмiз келiп отыр. Әңгiме жазушы өмiрiне, шығармашылығына кезiнде өзi айдауда болған қазақ даласы, Шоқан Уәлихановтай бiртуар қазақ перзентiмен достығы қаншалықты әсер еткендiгi, ықпал жасағандығы туралы болмақ. Әрине, бәрi ретiмен.
1845 жылдың әлдебiр айының әлдебiр күнiнде арысы әлем, берiсi орыс әдебиетiнiң тарихында жан тебiрентер ғажайып оқиға болған. Есiмiн Ресей түгiлi әлi Петербург те танып үлгермеген жазушының шығармасын жас Некрасов пен бозбала Григорович қолжазбасынан жылап отырып оқиды. Шығарма кейiпкерiнiң тағдырына әбден көңiлдерi босап алған олар ендi қолжазбаны алып, атақты сыншы Виссарион Белинскийге асыққан. Бөлмеге:
- Жаңа Гоголь пайда болды! - деп даурыға кiрген әдебиетшi шәкiрттерiнiң (екеуi де кейiн орыс әдебиетiнiң тарихында өз орнын алған жандар) желiкпе көңiлiн мiнезi қатал, қаламы одан да қаһарлы сыншы:
- Сiздерге сенсек, Гогольдер жаңбырдан кейiнгi саңырауқұлақтай қаптайтын болды ғой,- деген салмақты бiр ауыз сөзбен басып тастаған. Бiрақ бұл есiмi көпшiлiкке әлi беймәлiм талапкерге кесiлген үкiм емес-тi. Қолжазбамен танысып шыққан Белинский ендi жас жазушыны өзi көруге дiлгер болды. Сыншы жүрегi орыс әдебиетiне қаламы Гогольден де қарымды, тақырыбы одан да ауқымды жазушы келгендiгiн сезген-дi.
Әдебиет табалдырығын жиырма төрт жасар Достоевский осылай, Виссарион Белинскийдiң өзiнiң ақ батасымен аттады. Ал замандастарына жүрегi темiрден жаралғандай көрiнетiн, сол үшiн де «Темiр Виссарион» атанған сыншының көзiне жас алдырып, ризашылығын оятқан дүние «Бейшара жандар» деп аталатын шағын ғана роман едi. Бастау көзi осылай ашылды. Жазушы алдында ұзақ-сонар шығармашылық жол жатты. Осы бiр азапты жолдың әлдебiр тұсында Белинский де оған берген алғашқы бағасынан бас тартқаны бар. Сыншы нақтылыққа құрылған мына жерi бас, ана жерi аяқ деп тануға болатын салауатты денi сау шығармаларды талап еттi. Iзденiс үстiнде жүрген Достоевский шығармалары мұндай тар шеңбердiң аясына сия бермейтiн. Достоевскийдiң осы бiр шығармашылық iзденiстерi кейiнiрек әлемдiк әдебиеттiң бiрегей көркемдiк әдiс-тәсiлдерiне айналатынын сезгенде, Белинский де өз сөзiн керi қайтарып алған болар ма едi, кiм бiлсiн. Дегенмен, талантты дер шағында тани бiлу де аз ерлiк емес қой.
Достоевский тек әдебиетке ғана емес, адамтану iлiмiне де төңкерiс iспеттi үлкен жаңалықтар әкелгенiн ұмытпаған жөн. Ол он тоғызыншы ғасырдың екiншi жартысында-ақ өз әдеби шығармалары, сомдаған кейiпкерлерi арқылы ХХ ғасырда әйгiлi Зигмунд Фрейд негiзiн қалайтын психоанализ iлiмiнiң алғы шарттарын жасап кеттi.
Сәтi түссе орысты төмендеткiсi келiп тұратын батыстың Достоевскийге келгенде оны асқақтата жөнелетiндiгi де адам құпиясына үңiлуде теңдессiз шеберлiкке қол жеткiзген жазушының сол бейнетқор ұлылығынан болса керек.
Кiм-кiм де өз уақытының перзентi. Кемеңгер де, керi кеткен де. Достоевскийдiң әдебиетке келген кезi патшалық Ресейде әлеуметтiк мәселелердiң ушығып тұрған кезi болатын. Билiк басындағылардың тоғышарлығы, кедей-кепшiктiң қайғы-қасiретi, алғаш орыс әдебиетiнде Пушкин прозасы мен Гоголь дүниелерiнде көрiнiс тапқан мардымсыз жалақыға күнi қараған ұсақ адамдардың бейшара тiршiлiгi, осының бәрi асқынған үстiне асқына түскен. Өзiн Пушкин мен Гогольдiң iзбасары санайтын Достоевскийдiң мұндай әлеуметтiк әдiлетсiздiктерге iштей болса да қарсы шықпауы мүмкiн емес-тi. Жас жазушының алғашқы шығармалары-ақ оның кiмдердiң жағында екенiн айқын аңғартқан. Оның үстiне Жан Поль Марат, Жорж Дантон, Максимилан Робеспьер есiмдерiнiң халық аузында күркiрегенiне де бар болғаны жарты ғасырдай-ақ уақыт болған. Петербургтiң өзiнде болған декабристер көтерiлiсi де әлi ұмытыла қоймаған шақ. Мiне, осындай тұста Сен-Симон, Шарль Фурье, Оуэндердiң социализм жөнiндегi қияли iлiмдерi де Еуропаны қалықтай өтiп Ресейге жетiп үлгерген едi. Ығай мен сығай жиналған аристократиялық басқосу, жиын, отырыстарда оларды талдау үрдiсi де сәнге айнала бастаған. Әрине, бай-манаптың өз бiлiктiлiгiн көрсету үшiн.
Рас, оларды шын мәнiнде талдайтын, идеяларын халық игiлiгi үшiн iске асырғысы келетiн жасырын үйiрмелер де болды. Сондай топтардың бiрi петрашевшiлер үйiрмесiне жоғарыдағыдай көңiл-күйден кейiн Достоевский де келiп қосылады. Әрине, үйiрме мүшелерiнiң өз араларында құпия полицияның жансызы бар екендiгiн бiлмегенi анық. Көңiлде күмән жоқ жерде көкейдегi айтылатыны және рас. Үйiрме басқосуында осындай өз пiкiрiн ашық бiлдiргендердiң арасында Достоевский де бар едi.
Көп ұзамай бүлiкшiл үйiрме мүшелерi ұсталып, Петропавловск қамалының қамауханасына жабылғанда орталарында Достоевский де жүрген. Олар он сегiз ай тергеуде болды. Әскери сот отставкадағы инженер-поручниктi тағы да бiрнеше адаммен бiрге өлiм жазасына кестi. Сот шешiмi 1849 жылдың 22 желтоқсанында таңғы сағат сегiзде Петербургтегi Семеновск алаңында орындалатын болды.
Мiне, олар Семеновск алаңында тұр. Жазушы рухының биiктiгiн дәл осы бiр қаралы сәтте өзi сияқты тағдырласына «Кiшкентай қаһарман» атты повесiнiң желiсiн жүрегi селт етпей әңгiмелеп тұрғандығы да дәлелдей түссе керек. «Қырық жыл қырғын болса да ажалды өледi, кебенек киген келедi» деген сөздiң рас екендiгiн дәлелдегiсi келгендей жаңада ғана өлiм аузында тұрған жандарды «жарты құдай» ақ патша өмiр сыйлап жарылқай салған. Патша ұйғарымы бойынша Достоевский төрт жыл каторга жұмысына айдалуға, кейiн қатардағы жауынгер болып қызмет етуге тиiс деп шешiлiптi.
Достоевскийдi аман қалғанына қуанбады деуге болмайды. Ұлылар да ет пен сүйектен жаратылған жан емес пе, кейiнiректе екiншi әйелi Анна Григорьевнаға Семеновск алаңында өлiм жазасын қалай күткендiктерiн, күтпеген жерден жасалған кешiрiмнен кейiн қаземат iшiнде бар даусымен ән салып, балаша қуана билегенiн айтқаны бар.
Алда қазақ даласы, Омбы мен Семей қалалары жатты.
Мiне, осы арада бiз өзiмiз шешпек құпияға алғашқы барлауды жасауға мүмкiндiк аламыз.
Неге екенi белгiсiз, өмiрбаянын жазушылар осы жазушының ата-тегiн таратып жатуға тым шорқақ. Яки құлықсыз. Шамасы ұлы жазушының түбi түркi екенiн мойындаудап қоюдан қашқақтайтын болар. Жазушының түбi түркi екенiн өмiрбаяны, ойлау жүйесi, шығармашылығы, тiптi ең арысы фамилиясы да растап тұрған жоқ па! Иә, иә, Федор Достоевскийдi қазақшалап жiберсек (Орыс тiлiнiң дыбысталу ерекшелiгiне орай екiншi буындағы о әрiпiнiң а болып дыбысталатынын ескерген жөн). Достайдың Федоры болып шығар едi. Немесе Достайлық Федор. Сонда Достай деген есiм түркiде болмай славянда болмақ па! Достай, Қажытай, Маралтай, Нартай... Басқа басқа, дәл қазақтың өзiнен осындай ондаған есiмтайларды тауып алуға болады. Таза түркiлiк есiм. Жазушы шығармашылығымен, өмiрiмен тереңiрек таныса бастаған алғашқы кездерiмде көкейiме осындай ойлар келген. Түйсiгiм алдамапты. Достоевскийдiң түбi расында да түркi екен. Бiрақ, әрине, бәрi өз ретiмен...
Топырақ тартпай тұрмайды.
Тәңiрi Достай шал ұрпағының талайына ата-баба мекенiне тағзым етудi жазыпты. Гогольдiң әдеби ықпалынан құтылған жазушының ұлы шығармалары да осы сапардан кейiн жазылмақ. Бұл сапар ауыр сапар болды.
Аяқта шынжыр, баста қиял, қазақ даласына айдалып бара жатып болашақ ұлы жазушының не ойлауы мүмкiн?
Есiне арғы аталарының Алтын Ордадан шыққандығына мақтанып отыратын әкесiнiң әңгiмесi түскен болар (Марк Слоним, «Три любви Достоевского», Москва, «Советский писатель», стр 18). «Әкесi арғы аталарымыздың бiрi князь Курбскойдың өзiмен сен деп сөйлесетiн кiсi болған деп отырмаушы ма едi. Иә, арғы атасы бiр кездерi тастап кеткен далаға бұл қайтып келе жатыр. Өз еркiмен емес, жер айдалып. Алғаш Руське жол тартқан (1389 жылы) арғы атасы Аслан Мырза Шелеби күндердiң күнiнде өз белiнен тараған ұрпақтарының бiрi туған жерiне осылай оралатынын сездi ме екен. Әй, қайдам. Әйтпесе, анау айтулы ақсүйек саналатын Арсеньев, Сомов, Юсупов, Артищевтер де сол Аслан атаның ұрпағы емес пе. Солардың қайсысы бұл сияқты аяғына кiсен түсiп сорлап қалды дейсiң?»
«Жетi атасын танымаған жетесiз» деген. Жасы ендi ғана отызға тақаған Достоевскийдiң қиялында осындай ойлар да жүз беруi мүмкiн-ау. Қалай дегенмен де бiр кездегi төлеңгiттiң ұрпағы ата-баба мекенiмен қауышуға дайындалғандығы анық.
Омбыда төрт жыл каторгасын өткiзген ол Семей қаласына солдаттыққа ауысқанда түркi ғалымы Шоқан Уәлихановпен танысты. Осы Шоқанның бiр кезде өз ата-бабалары қызмет еткен төренiң тұқымынан екенiн бiлгенде таңқалған да болар-ау. Басқасын қайдам, жазушының жас Шоқанды ғалым, бiлiмдар жан ретiнде ғана емес, түбi бiр түркi ретiнде де құрметтегенi анық. Бұл арада жазушының жұбайы Анна Григорьевна Достоевскаяның күнделiгiнде баяндалатын мына бiр оқиғаны да еске ала кеткен жөн сияқты. Жазушы өзiне стенографшы болып жүрген жиырма жасар қызға көрген түсiн баяндайды.
- Бiлесiз бе, мен өте құрметтейтiн, қайда жүрсем де, қайда көшсем де әрдайым өзiммен бiрге алып жүретiн қастерлi бiр зат бар. Ол Шыңғыс тұқымы (Чингизид) Шоқан Уәлиханов сыйлаған қобдиша. Түнде түсiнде осы қобдиша iшiнен бiр асыл тас көрдiм. Бұны жақын арада өмiрiмде бiр оң өзгерiс болады екен деп жорыдым.
Бұл - отбасылық бақытты өмiр құруда талайдан жолы болмай келе жатқан жазушының өзi ұнатып қалған қызға алғаш жан дүниесiн ашып, ағытылуы едi. Осы бiр қобдишадағы асыл тасқа байланысты түс соңы 45-тегi жазушы мен жап-жас стенографшы қыздың үйленуге уағдаласуымен бiтетiнi естелiктен белгiлi. Достоевскийдiң осы некеден кейiн ғана бiршама еркiн тыныстауға мүмкiндiк алатындығы да оның өмiрбаянын бiлуге құмартушыларға аян. Қаны бiр Шоқан досы Достоевскийдiң отбасылық бақытын құруына осылай көмектеседi. Таза түркiлiк сыйластық. Бұны қанына тарту деймiз бе, қалай деймiз. Түбi түркi Достоевскийдiң тiлегiн түркi Шоқандай ешбiр славян тiлемеген шығар. Екi арадағы сыйластық: «Мен сiздi тiптi туған бауырымнан да артық жақсы көремiн, сүйемiн десем де болады» деген жүрекжарды лебiзге дейiн ұласқаны тарихтан жақсы мәлiм.
Әлем әдебиетiнде Еуропаны дәл Достоевскийдей сынаған бiрде-бiр жазушы жоқ. Ол «дүниенiң болашағы Шығыста» деп санады. Ғұмыр бойы осы үшiн күрестi. Бүгiнгi күн биiгiнен қарап отырып, жазушының мұндай шешiмге келуiне жасандылыққа жаны қас дала табиғаты, түркi топырағы әсер еттi деп айтуға әбден болады. Ол тiптi, орыс мақтанышы саналатын әлемдегi ең әдемi қалалардың бiрi - Петербургтi де жоққа шығарды. Қолдан жасалған жасанды «Түс қала» деп атады. Қаланың адамзатқа дайындап отырған қандай зауалы барлығын ол кезде дiлi далалық Достоевскийдей ешкiм де түйсiне алған жоқ. Түйсiнуi де мүмкiн емес едi. Достоевский шығармалары табиғатпен байланыстырар сезiмiнен айырылып қалған жандардың iшкi айғайы, iзденiс, iркiлiстерi туралы болатын.
Қазақ даласында ерiксiз айдауда болған кезi жазушы шығармашылығында iзсiз қалған жоқ. Оның «Жасөспiрiм» романының басты кейiпкерi Версиловтың прототипi Шоқан Уәлиханов болғандығы бүгiнде жазушы күнделiктерiнен жақсы мәлiм.
Әр түрлi уақыт үзiктерiнде қазақ даласымен тағдыры байланысқан орыс ақын-жазушыларының өмiрi туралы тамаша повестердiң авторы Павел Косенко Достоевский өз шығармаларының үш жерiнде қазақ даласы туралы сағынышпен, оны биiк идеалдық үлгiге айналдыра отырып еске алатындығы туралы жазады. Олардың бiрi «Өлi үйден жазылған жазбаларда» болса, екiншiсi «Қылмыс пен жазада». Бiз тек үшiншiсiн, «Құмарпаздан» («Игрок») ғана үзiндi келтiрмекпiз.
«- Немiс пұтына табынғаннан гөрi ғұмыр бойы қырғыздың (қазақтың - Ә.Б.) киiз үйiнде көшiп-қонғанды қалар едiм,- деп айқай салдым мен.
- Қандай пұтқа?
- Немiстiң байлық жинау тәсiлi iспеттi...».
Достоевский Семейден жазылған хаттарының бәрiнде Дала деген сөздi үлкен әрiппен жазып отырған. Далаға бұдан артық қандай перзенттiк құрмет болмақ?!
Ұлы жазушы үлкен қалаларда етек ала бастаған рухани тоқырауды да Даладан ескен самал тоқтата алады деп түсiнген сыңайлы. Бұған «Нақұрыс» романы куә бола алады.
Роман князь Мышкин дегеннiң Швейцариядан емделiп қайтып келе жатқан кезiнен басталады. Өзi әулие шатыс қасиеттi адам. Қашаннан қасиеттi адамдарға ғана тән деп саналатын ұстамалы ауруы да (Достоевскийдiң өзi) бар. Швейцарияда осы ауруынан емделген-дi. Мiне, ол генерал Епанчиннiң өзiне алыс туысқан болып келетiн әйелi мен қыздарына әңгiме айтып отыр. Әңгiме Мари атты бейшара қыз жөнiнде. Сонау Швейцарияда көкiрек ауруынан қайтыс болған бейшара жан. Аз ғана өмiрiнде көрмеген қорлығы жоқ. Деревняның қарғысына ұшыраған бейбақ. Сол бейбақты қиянаттан князь Мышкин арашалап алады. Деревня балаларының көкiрегiнде Мариге деген аяушылық сезiмiн оятады. Шағын болғанымен өте әсерлi әңгiме.
Ал осы оқиғаны Швейцариядан қарама-қарсы бағытқа, қазақ даласына көшiрiңiзшi. Достоевскийдiң өз сұлбасы, алғашқы әйелi Мария Исаевамен арасында болған оқиғалар тiзбегi көрiнер едi. Шын мәнiндегi дiлi, рухы таза адам (князь Мышкин) Швейцариядан емес, түркi даласынан келе жатқан. Рухани тазалықтың тек түркi даласында ғана сақталғанын ұлы жазушы осылай ишаралаған.
Менiң бүгiнгi әрiптестерiмнiң арасында Достоевский шовинист, әсiре ұлтшыл жазушы болды деген пiкiр қалыптасқан. Пiкiр аржағында Достоевский заманын, жазушыны мазалап, жанына тыншу таптырмаған ойлар тiзбегiн түсiнбеу нышаны аңғарылады. Бiрақ, әңгiменi созып қажетi не, уақыттың өзi-ақ Достоевскийдiң ой-тұжырымдары шындыққа жақын болғандығын дәлелдеп берген жоқ па! Ұлы инквизитор бейнесi тарихта «мұртты қасапшы» ретiнде көрiнiс бердi. Кiндiк атасы Маркс саналатын коммунизм идеясы билiк басындағы аз ғана топтың бүкiл халықтың байлығын бөлiсiп алуымен аяқталды. Маркстiң Ресей сияқты аграрлық елде коммунизм идеясын жүзеге асыруға тiптi мүмкiн емес деген ескертпесiне қарамай, қазан төңкерiсiн жасап жiберген Ленин бүгiнде немiс алпауыттарының жансызы болғаны ретiнде белгiлi.
Достоевский рухани жаңаруды Еуропаның сәнқой iлiмсымақтарынан емес, өзiнiң қарапайым орыс халқынан, бiр кезде бабалары мекен еткен қазақ даласынан күттi. Оның үмiтi, қаншалықты ақталды, уақыт көрсетедi.
Рас, жаңашыл боп көрiнгiсi келгендер, «семiздiктен сән қуалағандар» қай кезде де болған. Өз төл топырағынан тамыр тартқан, сол тамырын тереңдете түскiсi келетiн қазақ әдебиетiне, сол әдебиеттiң үнi iспеттi бүгiнгi мазмұнына ескiшiл, уақыт ағымына iлесе алмай қалды деп сын таққысы келетiндер де сондай «жаңашылдар» Маркстiк-лениндiк философиядан кейiн сырттан тағы бiр «бағалы» философияны әкелгiсi келетiндер де солар.
Жоқ, бiз кезiнде ұлы Әуезовтiң өзi социализм идеологиясының мансұқтауынан арашалап сөз сөйлеген, қалам тербеген Достоевский, Абайлармен бiрге боламыз. Екеуi де халықтық төл әдебиет жасады. Биiктiктерi де, тереңдiктерi де сонда. Ал биiктiк пен тереңдiк қай кезде де тағзым етуге лайық ұлылық өлшемдерi.
2001 жыл.
(жалғасы бар)
Қанына тартпағанның қары сынсын.
Қазақ мәтелi
«Адам дегенiмiз құпия. Бүкiл ғұмырыңды осы құпияны шешуге сарп етер болсаң, уақытымды босқа өткiзiп алдым деп өкiнушi болма. Мен осы құпияны шешуге тырысамын, өйткенi адам болғым келедi».
Он сегiз жасар Достоевский осылай жазыпты. Ол үлкен әдебиетке ендi-ендi қадам жасар бозбала шағында жасаған осы байламына ғұмыр бойы адал болып өттi. Жиырмадан ендi асқанда жазған «Бейшара жандарынан» бастап соңғы дүниесiне дейiн адам жанына, оның қалтарыс-бұлтарыс терең иiрiмдерiне үңiлумен болды. Бәлкiм «Қылмыс пен жаза», «Зәбiрленгендер мен жапа шеккендер», «Нақұрыс» пен «Албастылардың» авторын Гомер, Данте, Шекспир iспеттi артына мыңжылдықтар мен жүзжылдықтарды тастап, бүгiнге келген адамзат тарихындағы ой алыптарымен бiр қатарда тұру құқына ие еткен адам жанының құпиясына үңiлсем, бiлсем деген осы ынтызар бiрбеткей жанкештiлiгi болар.
Шын, бүкiл саналы ғұмырында адам жанының құпиясына үңiлудi мұрат еткен Достоевскийдiң өзi де жеке адам ретiнде артына аз құпия қалдырған жоқ. Бұған оның өмiрi, шығармашылығы жайлы жазылған, жазылып жатқан жүздеген зерттеу еңбектер, кiтаптар куә.
Ұлы жазушының жұрт көзiнен таса iшкi өмiрiне жарық түсiруге мүмкiндiк беретiн сондай құпиялардың бiрiне бүгiн бiздiң де үңiлгiмiз келiп отыр. Әңгiме жазушы өмiрiне, шығармашылығына кезiнде өзi айдауда болған қазақ даласы, Шоқан Уәлихановтай бiртуар қазақ перзентiмен достығы қаншалықты әсер еткендiгi, ықпал жасағандығы туралы болмақ. Әрине, бәрi ретiмен.
1845 жылдың әлдебiр айының әлдебiр күнiнде арысы әлем, берiсi орыс әдебиетiнiң тарихында жан тебiрентер ғажайып оқиға болған. Есiмiн Ресей түгiлi әлi Петербург те танып үлгермеген жазушының шығармасын жас Некрасов пен бозбала Григорович қолжазбасынан жылап отырып оқиды. Шығарма кейiпкерiнiң тағдырына әбден көңiлдерi босап алған олар ендi қолжазбаны алып, атақты сыншы Виссарион Белинскийге асыққан. Бөлмеге:
- Жаңа Гоголь пайда болды! - деп даурыға кiрген әдебиетшi шәкiрттерiнiң (екеуi де кейiн орыс әдебиетiнiң тарихында өз орнын алған жандар) желiкпе көңiлiн мiнезi қатал, қаламы одан да қаһарлы сыншы:
- Сiздерге сенсек, Гогольдер жаңбырдан кейiнгi саңырауқұлақтай қаптайтын болды ғой,- деген салмақты бiр ауыз сөзбен басып тастаған. Бiрақ бұл есiмi көпшiлiкке әлi беймәлiм талапкерге кесiлген үкiм емес-тi. Қолжазбамен танысып шыққан Белинский ендi жас жазушыны өзi көруге дiлгер болды. Сыншы жүрегi орыс әдебиетiне қаламы Гогольден де қарымды, тақырыбы одан да ауқымды жазушы келгендiгiн сезген-дi.
Әдебиет табалдырығын жиырма төрт жасар Достоевский осылай, Виссарион Белинскийдiң өзiнiң ақ батасымен аттады. Ал замандастарына жүрегi темiрден жаралғандай көрiнетiн, сол үшiн де «Темiр Виссарион» атанған сыншының көзiне жас алдырып, ризашылығын оятқан дүние «Бейшара жандар» деп аталатын шағын ғана роман едi. Бастау көзi осылай ашылды. Жазушы алдында ұзақ-сонар шығармашылық жол жатты. Осы бiр азапты жолдың әлдебiр тұсында Белинский де оған берген алғашқы бағасынан бас тартқаны бар. Сыншы нақтылыққа құрылған мына жерi бас, ана жерi аяқ деп тануға болатын салауатты денi сау шығармаларды талап еттi. Iзденiс үстiнде жүрген Достоевский шығармалары мұндай тар шеңбердiң аясына сия бермейтiн. Достоевскийдiң осы бiр шығармашылық iзденiстерi кейiнiрек әлемдiк әдебиеттiң бiрегей көркемдiк әдiс-тәсiлдерiне айналатынын сезгенде, Белинский де өз сөзiн керi қайтарып алған болар ма едi, кiм бiлсiн. Дегенмен, талантты дер шағында тани бiлу де аз ерлiк емес қой.
Достоевский тек әдебиетке ғана емес, адамтану iлiмiне де төңкерiс iспеттi үлкен жаңалықтар әкелгенiн ұмытпаған жөн. Ол он тоғызыншы ғасырдың екiншi жартысында-ақ өз әдеби шығармалары, сомдаған кейiпкерлерi арқылы ХХ ғасырда әйгiлi Зигмунд Фрейд негiзiн қалайтын психоанализ iлiмiнiң алғы шарттарын жасап кеттi.
Сәтi түссе орысты төмендеткiсi келiп тұратын батыстың Достоевскийге келгенде оны асқақтата жөнелетiндiгi де адам құпиясына үңiлуде теңдессiз шеберлiкке қол жеткiзген жазушының сол бейнетқор ұлылығынан болса керек.
Кiм-кiм де өз уақытының перзентi. Кемеңгер де, керi кеткен де. Достоевскийдiң әдебиетке келген кезi патшалық Ресейде әлеуметтiк мәселелердiң ушығып тұрған кезi болатын. Билiк басындағылардың тоғышарлығы, кедей-кепшiктiң қайғы-қасiретi, алғаш орыс әдебиетiнде Пушкин прозасы мен Гоголь дүниелерiнде көрiнiс тапқан мардымсыз жалақыға күнi қараған ұсақ адамдардың бейшара тiршiлiгi, осының бәрi асқынған үстiне асқына түскен. Өзiн Пушкин мен Гогольдiң iзбасары санайтын Достоевскийдiң мұндай әлеуметтiк әдiлетсiздiктерге iштей болса да қарсы шықпауы мүмкiн емес-тi. Жас жазушының алғашқы шығармалары-ақ оның кiмдердiң жағында екенiн айқын аңғартқан. Оның үстiне Жан Поль Марат, Жорж Дантон, Максимилан Робеспьер есiмдерiнiң халық аузында күркiрегенiне де бар болғаны жарты ғасырдай-ақ уақыт болған. Петербургтiң өзiнде болған декабристер көтерiлiсi де әлi ұмытыла қоймаған шақ. Мiне, осындай тұста Сен-Симон, Шарль Фурье, Оуэндердiң социализм жөнiндегi қияли iлiмдерi де Еуропаны қалықтай өтiп Ресейге жетiп үлгерген едi. Ығай мен сығай жиналған аристократиялық басқосу, жиын, отырыстарда оларды талдау үрдiсi де сәнге айнала бастаған. Әрине, бай-манаптың өз бiлiктiлiгiн көрсету үшiн.
Рас, оларды шын мәнiнде талдайтын, идеяларын халық игiлiгi үшiн iске асырғысы келетiн жасырын үйiрмелер де болды. Сондай топтардың бiрi петрашевшiлер үйiрмесiне жоғарыдағыдай көңiл-күйден кейiн Достоевский де келiп қосылады. Әрине, үйiрме мүшелерiнiң өз араларында құпия полицияның жансызы бар екендiгiн бiлмегенi анық. Көңiлде күмән жоқ жерде көкейдегi айтылатыны және рас. Үйiрме басқосуында осындай өз пiкiрiн ашық бiлдiргендердiң арасында Достоевский де бар едi.
Көп ұзамай бүлiкшiл үйiрме мүшелерi ұсталып, Петропавловск қамалының қамауханасына жабылғанда орталарында Достоевский де жүрген. Олар он сегiз ай тергеуде болды. Әскери сот отставкадағы инженер-поручниктi тағы да бiрнеше адаммен бiрге өлiм жазасына кестi. Сот шешiмi 1849 жылдың 22 желтоқсанында таңғы сағат сегiзде Петербургтегi Семеновск алаңында орындалатын болды.
Мiне, олар Семеновск алаңында тұр. Жазушы рухының биiктiгiн дәл осы бiр қаралы сәтте өзi сияқты тағдырласына «Кiшкентай қаһарман» атты повесiнiң желiсiн жүрегi селт етпей әңгiмелеп тұрғандығы да дәлелдей түссе керек. «Қырық жыл қырғын болса да ажалды өледi, кебенек киген келедi» деген сөздiң рас екендiгiн дәлелдегiсi келгендей жаңада ғана өлiм аузында тұрған жандарды «жарты құдай» ақ патша өмiр сыйлап жарылқай салған. Патша ұйғарымы бойынша Достоевский төрт жыл каторга жұмысына айдалуға, кейiн қатардағы жауынгер болып қызмет етуге тиiс деп шешiлiптi.
Достоевскийдi аман қалғанына қуанбады деуге болмайды. Ұлылар да ет пен сүйектен жаратылған жан емес пе, кейiнiректе екiншi әйелi Анна Григорьевнаға Семеновск алаңында өлiм жазасын қалай күткендiктерiн, күтпеген жерден жасалған кешiрiмнен кейiн қаземат iшiнде бар даусымен ән салып, балаша қуана билегенiн айтқаны бар.
Алда қазақ даласы, Омбы мен Семей қалалары жатты.
Мiне, осы арада бiз өзiмiз шешпек құпияға алғашқы барлауды жасауға мүмкiндiк аламыз.
Неге екенi белгiсiз, өмiрбаянын жазушылар осы жазушының ата-тегiн таратып жатуға тым шорқақ. Яки құлықсыз. Шамасы ұлы жазушының түбi түркi екенiн мойындаудап қоюдан қашқақтайтын болар. Жазушының түбi түркi екенiн өмiрбаяны, ойлау жүйесi, шығармашылығы, тiптi ең арысы фамилиясы да растап тұрған жоқ па! Иә, иә, Федор Достоевскийдi қазақшалап жiберсек (Орыс тiлiнiң дыбысталу ерекшелiгiне орай екiншi буындағы о әрiпiнiң а болып дыбысталатынын ескерген жөн). Достайдың Федоры болып шығар едi. Немесе Достайлық Федор. Сонда Достай деген есiм түркiде болмай славянда болмақ па! Достай, Қажытай, Маралтай, Нартай... Басқа басқа, дәл қазақтың өзiнен осындай ондаған есiмтайларды тауып алуға болады. Таза түркiлiк есiм. Жазушы шығармашылығымен, өмiрiмен тереңiрек таныса бастаған алғашқы кездерiмде көкейiме осындай ойлар келген. Түйсiгiм алдамапты. Достоевскийдiң түбi расында да түркi екен. Бiрақ, әрине, бәрi өз ретiмен...
Топырақ тартпай тұрмайды.
Тәңiрi Достай шал ұрпағының талайына ата-баба мекенiне тағзым етудi жазыпты. Гогольдiң әдеби ықпалынан құтылған жазушының ұлы шығармалары да осы сапардан кейiн жазылмақ. Бұл сапар ауыр сапар болды.
Аяқта шынжыр, баста қиял, қазақ даласына айдалып бара жатып болашақ ұлы жазушының не ойлауы мүмкiн?
Есiне арғы аталарының Алтын Ордадан шыққандығына мақтанып отыратын әкесiнiң әңгiмесi түскен болар (Марк Слоним, «Три любви Достоевского», Москва, «Советский писатель», стр 18). «Әкесi арғы аталарымыздың бiрi князь Курбскойдың өзiмен сен деп сөйлесетiн кiсi болған деп отырмаушы ма едi. Иә, арғы атасы бiр кездерi тастап кеткен далаға бұл қайтып келе жатыр. Өз еркiмен емес, жер айдалып. Алғаш Руське жол тартқан (1389 жылы) арғы атасы Аслан Мырза Шелеби күндердiң күнiнде өз белiнен тараған ұрпақтарының бiрi туған жерiне осылай оралатынын сездi ме екен. Әй, қайдам. Әйтпесе, анау айтулы ақсүйек саналатын Арсеньев, Сомов, Юсупов, Артищевтер де сол Аслан атаның ұрпағы емес пе. Солардың қайсысы бұл сияқты аяғына кiсен түсiп сорлап қалды дейсiң?»
«Жетi атасын танымаған жетесiз» деген. Жасы ендi ғана отызға тақаған Достоевскийдiң қиялында осындай ойлар да жүз беруi мүмкiн-ау. Қалай дегенмен де бiр кездегi төлеңгiттiң ұрпағы ата-баба мекенiмен қауышуға дайындалғандығы анық.
Омбыда төрт жыл каторгасын өткiзген ол Семей қаласына солдаттыққа ауысқанда түркi ғалымы Шоқан Уәлихановпен танысты. Осы Шоқанның бiр кезде өз ата-бабалары қызмет еткен төренiң тұқымынан екенiн бiлгенде таңқалған да болар-ау. Басқасын қайдам, жазушының жас Шоқанды ғалым, бiлiмдар жан ретiнде ғана емес, түбi бiр түркi ретiнде де құрметтегенi анық. Бұл арада жазушының жұбайы Анна Григорьевна Достоевскаяның күнделiгiнде баяндалатын мына бiр оқиғаны да еске ала кеткен жөн сияқты. Жазушы өзiне стенографшы болып жүрген жиырма жасар қызға көрген түсiн баяндайды.
- Бiлесiз бе, мен өте құрметтейтiн, қайда жүрсем де, қайда көшсем де әрдайым өзiммен бiрге алып жүретiн қастерлi бiр зат бар. Ол Шыңғыс тұқымы (Чингизид) Шоқан Уәлиханов сыйлаған қобдиша. Түнде түсiнде осы қобдиша iшiнен бiр асыл тас көрдiм. Бұны жақын арада өмiрiмде бiр оң өзгерiс болады екен деп жорыдым.
Бұл - отбасылық бақытты өмiр құруда талайдан жолы болмай келе жатқан жазушының өзi ұнатып қалған қызға алғаш жан дүниесiн ашып, ағытылуы едi. Осы бiр қобдишадағы асыл тасқа байланысты түс соңы 45-тегi жазушы мен жап-жас стенографшы қыздың үйленуге уағдаласуымен бiтетiнi естелiктен белгiлi. Достоевскийдiң осы некеден кейiн ғана бiршама еркiн тыныстауға мүмкiндiк алатындығы да оның өмiрбаянын бiлуге құмартушыларға аян. Қаны бiр Шоқан досы Достоевскийдiң отбасылық бақытын құруына осылай көмектеседi. Таза түркiлiк сыйластық. Бұны қанына тарту деймiз бе, қалай деймiз. Түбi түркi Достоевскийдiң тiлегiн түркi Шоқандай ешбiр славян тiлемеген шығар. Екi арадағы сыйластық: «Мен сiздi тiптi туған бауырымнан да артық жақсы көремiн, сүйемiн десем де болады» деген жүрекжарды лебiзге дейiн ұласқаны тарихтан жақсы мәлiм.
Әлем әдебиетiнде Еуропаны дәл Достоевскийдей сынаған бiрде-бiр жазушы жоқ. Ол «дүниенiң болашағы Шығыста» деп санады. Ғұмыр бойы осы үшiн күрестi. Бүгiнгi күн биiгiнен қарап отырып, жазушының мұндай шешiмге келуiне жасандылыққа жаны қас дала табиғаты, түркi топырағы әсер еттi деп айтуға әбден болады. Ол тiптi, орыс мақтанышы саналатын әлемдегi ең әдемi қалалардың бiрi - Петербургтi де жоққа шығарды. Қолдан жасалған жасанды «Түс қала» деп атады. Қаланың адамзатқа дайындап отырған қандай зауалы барлығын ол кезде дiлi далалық Достоевскийдей ешкiм де түйсiне алған жоқ. Түйсiнуi де мүмкiн емес едi. Достоевский шығармалары табиғатпен байланыстырар сезiмiнен айырылып қалған жандардың iшкi айғайы, iзденiс, iркiлiстерi туралы болатын.
Қазақ даласында ерiксiз айдауда болған кезi жазушы шығармашылығында iзсiз қалған жоқ. Оның «Жасөспiрiм» романының басты кейiпкерi Версиловтың прототипi Шоқан Уәлиханов болғандығы бүгiнде жазушы күнделiктерiнен жақсы мәлiм.
Әр түрлi уақыт үзiктерiнде қазақ даласымен тағдыры байланысқан орыс ақын-жазушыларының өмiрi туралы тамаша повестердiң авторы Павел Косенко Достоевский өз шығармаларының үш жерiнде қазақ даласы туралы сағынышпен, оны биiк идеалдық үлгiге айналдыра отырып еске алатындығы туралы жазады. Олардың бiрi «Өлi үйден жазылған жазбаларда» болса, екiншiсi «Қылмыс пен жазада». Бiз тек үшiншiсiн, «Құмарпаздан» («Игрок») ғана үзiндi келтiрмекпiз.
«- Немiс пұтына табынғаннан гөрi ғұмыр бойы қырғыздың (қазақтың - Ә.Б.) киiз үйiнде көшiп-қонғанды қалар едiм,- деп айқай салдым мен.
- Қандай пұтқа?
- Немiстiң байлық жинау тәсiлi iспеттi...».
Достоевский Семейден жазылған хаттарының бәрiнде Дала деген сөздi үлкен әрiппен жазып отырған. Далаға бұдан артық қандай перзенттiк құрмет болмақ?!
Ұлы жазушы үлкен қалаларда етек ала бастаған рухани тоқырауды да Даладан ескен самал тоқтата алады деп түсiнген сыңайлы. Бұған «Нақұрыс» романы куә бола алады.
Роман князь Мышкин дегеннiң Швейцариядан емделiп қайтып келе жатқан кезiнен басталады. Өзi әулие шатыс қасиеттi адам. Қашаннан қасиеттi адамдарға ғана тән деп саналатын ұстамалы ауруы да (Достоевскийдiң өзi) бар. Швейцарияда осы ауруынан емделген-дi. Мiне, ол генерал Епанчиннiң өзiне алыс туысқан болып келетiн әйелi мен қыздарына әңгiме айтып отыр. Әңгiме Мари атты бейшара қыз жөнiнде. Сонау Швейцарияда көкiрек ауруынан қайтыс болған бейшара жан. Аз ғана өмiрiнде көрмеген қорлығы жоқ. Деревняның қарғысына ұшыраған бейбақ. Сол бейбақты қиянаттан князь Мышкин арашалап алады. Деревня балаларының көкiрегiнде Мариге деген аяушылық сезiмiн оятады. Шағын болғанымен өте әсерлi әңгiме.
Ал осы оқиғаны Швейцариядан қарама-қарсы бағытқа, қазақ даласына көшiрiңiзшi. Достоевскийдiң өз сұлбасы, алғашқы әйелi Мария Исаевамен арасында болған оқиғалар тiзбегi көрiнер едi. Шын мәнiндегi дiлi, рухы таза адам (князь Мышкин) Швейцариядан емес, түркi даласынан келе жатқан. Рухани тазалықтың тек түркi даласында ғана сақталғанын ұлы жазушы осылай ишаралаған.
Менiң бүгiнгi әрiптестерiмнiң арасында Достоевский шовинист, әсiре ұлтшыл жазушы болды деген пiкiр қалыптасқан. Пiкiр аржағында Достоевский заманын, жазушыны мазалап, жанына тыншу таптырмаған ойлар тiзбегiн түсiнбеу нышаны аңғарылады. Бiрақ, әңгiменi созып қажетi не, уақыттың өзi-ақ Достоевскийдiң ой-тұжырымдары шындыққа жақын болғандығын дәлелдеп берген жоқ па! Ұлы инквизитор бейнесi тарихта «мұртты қасапшы» ретiнде көрiнiс бердi. Кiндiк атасы Маркс саналатын коммунизм идеясы билiк басындағы аз ғана топтың бүкiл халықтың байлығын бөлiсiп алуымен аяқталды. Маркстiң Ресей сияқты аграрлық елде коммунизм идеясын жүзеге асыруға тiптi мүмкiн емес деген ескертпесiне қарамай, қазан төңкерiсiн жасап жiберген Ленин бүгiнде немiс алпауыттарының жансызы болғаны ретiнде белгiлi.
Достоевский рухани жаңаруды Еуропаның сәнқой iлiмсымақтарынан емес, өзiнiң қарапайым орыс халқынан, бiр кезде бабалары мекен еткен қазақ даласынан күттi. Оның үмiтi, қаншалықты ақталды, уақыт көрсетедi.
Рас, жаңашыл боп көрiнгiсi келгендер, «семiздiктен сән қуалағандар» қай кезде де болған. Өз төл топырағынан тамыр тартқан, сол тамырын тереңдете түскiсi келетiн қазақ әдебиетiне, сол әдебиеттiң үнi iспеттi бүгiнгi мазмұнына ескiшiл, уақыт ағымына iлесе алмай қалды деп сын таққысы келетiндер де сондай «жаңашылдар» Маркстiк-лениндiк философиядан кейiн сырттан тағы бiр «бағалы» философияны әкелгiсi келетiндер де солар.
Жоқ, бiз кезiнде ұлы Әуезовтiң өзi социализм идеологиясының мансұқтауынан арашалап сөз сөйлеген, қалам тербеген Достоевский, Абайлармен бiрге боламыз. Екеуi де халықтық төл әдебиет жасады. Биiктiктерi де, тереңдiктерi де сонда. Ал биiктiк пен тереңдiк қай кезде де тағзым етуге лайық ұлылық өлшемдерi.
2001 жыл.
(жалғасы бар)
Шахмаранға хат
Шахмаран Жүрсiнбекұлы, орысша сауат ашсаңыз да қазақ тiлiне жанашыр, оның әдебиетiне үңiлiп, бүгiнiмен ойланып, ертеңiне бас қатырып жүрген жандардың бiрi екенсiз. Мына мақала сипатындағы хаттың жазылуына да Сiздiң қазақ әдебиетiнiң болашағына алаңдаулы сауалдарыңыз себепшi болды.
Бiрде Францияның ұлы әдебиетiнiң тарихында адам күлерлiк һәм қынжыларлықтай оқиға болыпты. Поштаға маңдайшасында «Au plus grand poete de France» – «Францияның ең ұлы ақынына» деген жазуы бар хат келiп түспей ме? Поштадағылар хатты атақты «Аласталғандардың» авторы Виктор Гюгоға жөнелтедi. Қайран тектiлiк, Гюго хатты ашпастан Альфред де Мюссеге, Мюссе өз кезегiнде сырбаздық танытып Ламартиннiң үйiне жiбертедi. Ламартин де өзiн ұлы ақын санамаған ба, хат ақыры айналып Гюгоның өзiн тапқанда, конверттi амалсыз ашуға мәжбүр болған әйгiлi романтиктiң таңқалғанын көрсеңiз. Сөйтсе хат бiр белгiлi газеттiң жексенбiлiк нөмiрiне ұйқаспен жазылған фельетондары жарияланып жүретiн өлеңшiге арналған екен. Талғамға талас жоқ деген рас болса керек. Уақытында париждiк әдеби ортада бiраз күлкi тудырған оқиға осындай.
Бiз бұл мысалды не үшiн келтiрiп отырмыз? Әрине, көпшiлiк дауысқа салсақ, Нобель сыйлығын алуға лайық қазақ жазушыларының тiзiмi кемi жиырмадан асып жығылатындығын аңғарту үшiн. Олардың қатарында қызық-шыжық газеттердiң ортақол жазғыштарының есiмдерi кездесiп қалып жатса және күлмеңiз. Көпшiлiк Бальзак пен Гюголардан гөрi соларды жақсы бiледi. Жоғарыдағы оқиға поляк жазушысы Ян Парандовскийдiң «Сөз алхимиясы» атты кiтабынан алынғанын айта отырып, осы кiтаптан тағы бiр дерек келтiре кетсек. Бiздiң әдетте жүз жылдық, он жылдық әдебиеттi қорытындылап жататынымыз бар емес пе. Бұл үрдiс әдебиетi дамыған барлық елдерге жат емес көрiнедi. Сондай сауалнаманың бiрiн, әдебиеттiң жиырма ғасырын қорытындылауды «Britan Today» – «Бүгiнгi Ұлыбритания» журналы да өткiзiптi. Сонда оқырмандарға бiздiң дәуiрiмiздiң басынан бергi қырық үздiк әдеби туындыны атаңыз деген өтiнiшi бар анкетаға әлемнiң төрт тарапынан келген жауаптар нәтижесi төмендегiдей болып шыққан: бiрiншi орынды «Дон Кихот», екiншi орынды «Соғыс және бейбiтшiлiк» иемденсе, «Гулливердiң саяхаты» мен «Аласталғандар» өзара жетiншi орынды бөлiскен. «Бовари ханым» он бiр, «Кандид» он жетiншi боп орын тепсе, үздiк қырықтықты Дюманың «Үш нояны» түйiндеген. Ал Бальзак пен Стендальға бұл төрт ондықтың соңынан болса да орын тимеген.
Әдебиеттiң Прометейi атанған Бальзактың тағдыры осылай шешiлiп жатқанда, басқаға не жорық дегiң келгенмен, сөз өнерiнiң Олимпiн жаулағысы келетiндердiң адамзат барда бәрiбiр бола беретiндiгi және аян. Қазақ жазушысы Нобель сыйлығын қашан алады деп сауал тастайтынымыз да сондықтан. Тура бiр Нобель сыйлығын алғандардың барлығын оқып тастағандай шiренетiнiмiз және бар. Жер бетiнде бес миллиардтай халық, жүздеген мемлекет, мыңдаған тiл бар екендiгi, олардың барлығының жақсылы-жаманды өз әдебиетi барлығы есiмiзге де кiрiп шықпайды. Бiр сәтке он миллион қазақтың он бес миллион тұрғыны бар Қытайдың Шанхай секiлдi қаласын да толтыра алмайтындығын ұмытамыз. Қарап отырсақ, бiр ғана Шанхайдың өзi Нобель сыйлығын бiзбен бiрдей армандауға қақылы екен-ау деген ой басымызға да келмейдi. Көбiмiздiң Батыс әдебиетiн аз-маз бiлгенмен, Оңтүстiк-Батыс және Оңтүстiк-Шығыс Азия мен арал мемлекеттерiнiң әдебиетiнен түк хабарымыз жоқ екендiгi де рас қой. Сөйте тұра көзжұмбайлыққа барамыз. Бәлкiм, үлкен әдебиеттiң соңғы ошағы сонда қайнап жатқан шығар? Әлде Африкада ма?
Иә, қолына қалам ұстаған пенденiң көбiне бақ-атақ көзi тiрiсiнде-ақ жоламаса, бiразы одан өлгесiн айырылмақ. Бiрiнiң ныспысы өлген заматта-ақ ұмытылса, бiрiнiң есiмi ұрпақ жадында он, жиырма, арысы отыз жыл, ендi бiрi бiр-екi ғасыр сақталмақ. Он ғасырға қалатындары некен-саяқ. Ал Гомер, Овидий, Фирдоуси секiлдi араға мыңжылдықтарды салып та ұрпағымен табыса беретiндерi – миллиардтардан бiреу ғана. Галактиканың алыс түкпiрiнде жаңа жұлдыз пайда болғанындай сирек оқиға. Қорқынышты болғанымен ақиқат осындай.
Қазақ жазушысы Нобель сыйлығын қашан алады деген сауалды естiгенде басыңа осындай ойлар келедi. Бүгiн еленбей жатқан еңбегiңдi ертең ешкiм елемесе тыраштанып не керек дейсiң. Қолыңнан келер қайран болса, бәрiн тастап безiп кеткiң бар. Бiрақ қайда? Бала-шағаңды қандай күйде тастамақшысың? Әлi де жанарың үмiтпен қарайтын ана қолжазбаларың кiмге мұра болмақ? Кiм бар сенi көзiң тiрiсiнде ашып беретiн? Шөлiңдi басатын. Саусақпен санарлықтай ғана сыншылар ма? Том-том кiтаптардың арасынан олардың саған жете қоюы қиын-ау. Жеткенде де сен дiттеген мақсатты сезбей айдалада лағып кетсе ше? Ғабеңнiң, Ғабит Мүсiреповтiң өзiнiң өлеңдерiн талдап, мақтағанына риза болмай, «Шал түсiнбедi, түсiнбей талдады» демеп пе едi Тоқаш Бердияров. Мұндай сөздi Гарсиа Маркес те айтқан. «Сыншылар сенiң ойыңда болмаған нәрсенi бөсе бередi екен» деген. Ғабеңнiң талдауына Тоқаштың көңiлiн толтырмаған не нәрсе сонда? Жоқ, сен Нобель сыйлығы туралы ойлап отырған жоқсың, шығармашылығыңның болашағы жайлы толғанудасың. Осылай отырғанда осы мен не бiтiрдiм деген ой санаңды найзағайдай тiлiп өтсе жаманы сол. Соңы күйзелiске, тоқырауға, аяғы аурухананың төсегiне алып жықпақ. Құдай сақтасын!
Осы тақылеттес ойлар қолына қалам ұстаған қай жұмыр басты пенденiң басында болмады дейсiз. Болған, бiрақ болдырта алмаған. Әрине, мықтыларын. Әлсiздерi сынып кеткен. Сол бәрiмiз тамсанып айта беретiн Гарсиа Маркес Парижде дүкенге шиша өткiзiп жан сақтапты. Сонда да мұқалмаған. Он жетi жыл санасында пiсiрген романның толғағы келген сәтте он алты ай бойы тапжылмай жұмыс үстелiне отыруға күш-жiгер тапқан. Бәрiн ұмытқан. Бәрiн ұмыттырған әйелi болған. Тек романын ойлаттырған. Тек романымен жұмыс iстеттiрген. Қазiр Маркес шиша жинаған күндерiн сағынышпен еске алады. Атақ-даңқтан (Еске Жұмекен Нәжiмеденовтiң романы түседi) жалыққан. Нобель сыйлығын алып берген сол «Жүз жылдық жалғыздығынан» гөрi «Ел ағасының еңкейген шағындағысын» жоғары қояды. Асылы, артықтау болып кетсе атақ-даңқ та адамды шаршататын болса керек. Бүкiл тiршiлiгiң, жүрген-тұрғаның жұрттың көз алдында болғанның несi жақсы дейсiз.
Тағы да со Парандовскийден оқыдым, кезiнде Франция газеттерiнде «Аптаның кiтабы» iспеттi рубрикалар болыпты. Бiздердегi «Аптаның айтулы оқиғасы» деген айдар секiлдi болса керек. Ғасырдың емес, жылдың емес, аптаның. Бiр-ақ апта «билiк» құрады, сосын орнын басқа кiтапқа бермек. Газет бетiнде осындай айдардың ашылуына қарсы болмаған қаламгерлердi аяйсың. Шамасы, солары қаламгер емес, демеушi тауып, не өз ақшасына кiтабын бұрқылдатып бастырып шығара беретiн бiздегi халтурашылар сияқты болар-ау. Ешкiмге керегi жоқ, тоғышарлықтан тырсиған, түртiп қалсаң, жарылып кете жаздайтын осындай кiтаптарды көргенде газеттiң мардымсыз жалақысына күнiң түскен өзiңдi де аяйсың. Түкке керегi жоқ ағымдағы мақалаларды жазуға кеткен есiл уақытыңа қынжылатының бар. Есiңе Бальзактың «Үзiлген үмiттерi», талапкер ақын Льюсеннiң тағдыры түседi. Иә, өлеңiн шыңдаудың орнына бар талантын газеттiң интриган (Еске тағы да Жұмекеннiң өлеңi түседi) мақалаларына ысырап қып, ақыры тақырға отыратын Льюсен. Атаққұмар Льюсен. Дў Артез болуға шамасы жоқ Льюсен. Аннан-мұннан қосымша жұмыс тауып жан бағамын деу бүгiнгi шығармашылық адамына қайыршылықтың қамытын мойынға өз еркiмен iлуге келiскенмен бiрдей. Басқа түк те емес. Бүгiнгi талант торығуда емес, зорығуда деп ұғынсақ жөн-ау, асылы. Бiлсеңiз, кешегi бес адам отырған бөлiмде бүгiн бiр-ақ адам. Бiрақ жалақыны кеңес кезiндегiден кем болмаса, артық алмайды. Қаламақысы ол кездiң қаламақысының қолына су құюға жарамайтыны және рас.
Анда-санда есiңе Көшiм хан туралы роман жазғың келетiнi түспесе, басқа рақат сезiм жоқ. Мұхтар Мағауиннiң «Аласапыран» романының Алматы-Көктөбел-Касимов-Алматы деп аяқталатын жерiне сондай тұста бiр қарап қоятының бар. Көктөбел өзi де ақын-визионер Максимиллиан Волошиннiң ақындарды қонақ қылып күтетiн жерi. Касимов – Рязаньның маңы. Айтпақшы, Сергей Есенин осы «Аласапырандағы» Есенейдiң ұрпағы емес пе екен. Олай болмағы да мүмкiн-ау. Осылай, санаңда ой сәулелерiн шағылыстырып отырып, өзiңнiң роман жазу үшiн Iбiр-Сiбiрдi аралауың керек екенi есiңе түседi. Анау Жайықтан бастап. Өйткенi Көшiм хан тағдырын Ермактың жүрiп өткен жолынсыз көзге елестету қиын. Бiрақ қаладағы жағдайың сенiң тау-тас пен дала кезуiңе мүмкiндiк бере қояр ма екен. Әлi мардымды ештеңе жазбағаның да мұндайда көңiлге жұбаныш-ау. Ешкiм саған үмiт артпайды. Яғни, мойныңа жүктелген жауапкершiлiк те жоқ.
Бiр бiлетiнiм, Нобель сыйлығы қазақ жазушыларынан алыстап барады. Алпысыншы жылғылардың бiрқатары лайық деуге болар едi, ендiгi олардан да қайран қалмағандай. Ауруын жасырған өледi демекшi, ендiгi тұста ұлы Гюгомен атақ-даңқ таластырған қарапайым газет фельетоншысының күнi туып келе жатқан секiлдi. Солай болуы заңды да шығар. Өйткенi кейiнгi толқын қазақ жазушыларының барлығы дерлiк редакциялар мен баспалардан нәпақасын тауып жеп жүр. Бұл жағдай еске ОўГенридiң әңгiмесiн түсiредi. Иә, иә,газеттен бақытын тауып масайраған әзiлкеш туралы әңгiменi. Ақырында апта сайын жазылуға тиiс әңгiмесiне өзек табу үшiн анау не айтады, мынау не айтады, балам не айтып жатыр, қызым не деп жүр деп әрқайсысының аузына құлағын тосумен жүрiп, туған-туысын түгелiмен жалықтырып бiтетiн сықақшы жайлы әңгiмесiн. Ал бiзге қаламгердiң өзi де жалығып отырып жазған, өзгенi де зерiктiрiп бiтiретiн бұндай шығармалары қажет емес.
Әрине, бұл қазақ әдебиетi тоқтап тұр деген сөз емес. Әлем әдебиетi тоқтап тұр деген сөз емес. Соңғы жаңалық. Биылғы жылдың қорытындысы бойынша, әдебиет саласында Нобель сыйлығын ағылшындық еуропашыл үндi Видьядхару Найпол иемденiптi. Академиктер оның «нәзiк баяндау мәнерiн, туындыларындағы шыншылдығын, езгiдегi мәдениеттердiң хал-жағдайын суреттеу арқылы оқырмандарын ойландыратын пәлсафасын» алға тартыпты. Бiлетiндер бұл жерде саяси да астар бар деген әңгiме айтады. Өйткенi Найполдың соңғы «Сенiмнен де биiк» атты кiтабы ислам фундаменталимзiне арналған көрiнедi. Бұл тұста бiздiң айтпағымыз, қазақ әдебиетiне саясатпен берiлетiн Нобель сыйлығы керек пе деген сөз ғана.
Шахмаран бауырым, төтелеп болса да, тұспалдап болса да бiраз әңгiме айттық қой деймiн. Айтылған әңгiмемен бiреу келiсер, бiреу келiспес. Бiреу пiкiрiн бiлдiрер, бiреу ойын қағазға түсiрiп үн қатар, сөз соңына жүйелi сөзге ден қоюға бiз қашанда құлдық екенiмiздi айтқым келедi…
Сосын, әдебиет, үлкен әдебиет ешқашан Нобель сыйлығымен өлшенбейдi ғой.
Мұса пайғамбар мысырлық па?
Тарих парақтары киелi кiтапта “Тәңiрiнiң таңдауы түскен халық” ретiнде аталатын еврей ұлтына жасалған талай-талай қысастықтарды бiледi. “Тәураттан” белгiлi Мысыр мен Бабыл құлдығы, Рим шапқыншылығы, ХIХ ғасырдағы атышулы “Дрейфус iсi”, Ресейдегi “қара жүзiктер”, фашистiк Германия және қанқұйлы Холокост, бұл тiзiм осылай созылып кете бередi. Тiптi дүниелерiнен жылылықтың лебi есетiн жүзi жайдары ақсақал Вальтер Скоттың өзi де бұл тақырыпты айналып өте алмапты. Оның әйгiлi “Айвено” романында да орта ғасырларда Ангоияны отарлаған норман серiлерiнiң еврей көпесi мен оның қызына жасаған қиянаттары туралы бiрқыдыру әңгiме болатыны бар.
Иә, еврей тарихын тауқымет пен азап, қайғы-нала мен көз жасынан құралған деуге болады. Бiрақ еврейлер тек өзгелердiң тарапынан ғана қиянат көрдi ме екен/ Өз халқының ұлы тарихын тұтқындардың iшiнде еврей перзенттерi де болмады деп айта аламыз ба? Жоқ, айта алмайды екенбiз. Тарих беттерi ондай оқиғаны да бiлетiн болып шықты. Және бұл оқиғаны еврей тарихы мен дүниетанымына жасалған ең ауыр соққы деуге болатындай.
“Тән жарасы жазылар, жан жарасы жазыла ма?” Бұл сөздi аңсарына қолы жетпеген кез келген мәжнүн мұңлықтың айтатыны мәлiм. Бiрақ мәселө тек махаббатта емес, сенiң ұлтыңның тарихында, сан ғасырлар ұрпақтан-ұрпаққа мұра қылып аялап ұстаған баба дiнiнде, сол дiнмен егiз қозыдай болып бiрге бiте қайнасып кеткен дiлiнде болса ше? Және сол тарихыңның, дiнiң мен дiлiңнiң негiзiн әлдекiм, әлдекiм емес-ау, өз қандасың күйрете жоққа шығарып жатса не болмақ? Және ол бауырың анау-мынау емес, беделiн әлем мойындаған, қайсыбiреулер ХХ ғасырдың пайғамбары деп ұлықтаудан да тайынбайтын ұлы ғалым болса?
Мiне, Гитлер қырғынынан сәл бұрын, екiншi дүниежүзiлiк соғыстың қарсаңында еврей ұлтына жасалған соққы деп дәл осындай мазмұнға ие едi. Сызат-жарақат алдымен тәнге емес, жанға, бәлкiм жүрекке түстi. Және бұл соққыны жасаған өзге емес, еврейдiң өзi, адамтанудағы ең соңғы жетiстiк – психоанализдiң атасы саналатын ұлы ғалым Зигмунд Фрейд болатын.
Сонда адам жанының қалтарыс-бұлтарыстарына үңiлудiң хас шеберi есептелетiн Зигмунд Фрейд “не бүлдiрдi” дейсiз ғой? Бәрiн бүлдiрдi.
Ол ең алдымен “Бiз Құдайдың қалауы түскен халықпыз” деген сан ғасырлардан берi келе жатқан жаралы жанға шипа iспеттi еврейлiк түсiнiктiң быт-шытын шығарды. Иә, иә, Мұса пайғамбарды “еврей қауымынан емес, перғауынның тәрбиесiн көрген тегi жат мысырлық” едi дедi. Қазақтың бiртуар ақыны Жұмекен Нәжiмеденовтiң “Кейбiр елдiң Құдайы да көшiрме” деп келетiн жыр жолдарының расымен де ақиқаттығын дәлелдедi. Әрине, адамзат тарихындағы, ең алғашқы монотеистiк (бiрқұдайшылық) дiн болып саналатын еврей иудаизмiнiң абырой-атағына нұқсан келтiре отырып, Фрейдтiң түсiндiруiнде еврей иудаизмi көне Мысыр (Египет) перғауыны ұстанған, мемлекеттiк дiн ретiнде ендiрмек болып талпынған сенiмнiң жаңаланған, еврей топырағында дамытылған плагиат нұсқасы ғана болып шықты.
Фрейдтiң өсиетi iспеттi ең соңғы “Мұса пайғамбар және бiрқұдайшылық” атты еңбегi (1939 жылы жеке кiтап болып шыққан) осындай оқырманын естен тандырар мәлiмдемелерге толы едi.
Бұл еңбегiнде психоаналитик Фрейд ең алдымен тарихшы һәм тiл маманы ретiнде танылды. Дәлiрегi, оны “өз ойынан ештеңе де шығарған жоқ, өзiне дейiн де әртүрлi ғалымдарды мазалап келген Мұса пайғамбар өмiрiн қатысты күдiктi жаттардың қараңғы түкпiрлерiне жарық түсiруге ғана талпынды” деген дұрыс болар. Сонымен, Мұса пайғамбардың ешқандай да еврей емес, толыққанды мысырлық екенiн дәлелдеу үшiн Фрейд қандай деректер мен дәйектерге жүгiндi дейсiз ғой? Бұл үшiн Фрейдтiң өз еңбегiне үңiлген жөн: “Ең алдымен бiздi Мұса пайғамбардың тұлғасында қызықтыратын нәрсе – оның иврит тiлiнде Моше деп дыбысталатын есiмi. Ендi “Бұл есiм қайдан шыққан, не мағына бiлдiредi?” деген сауалдар қояйық. Өзiмiзге белгiлi болғанындай, бұл сауалдарға Шығудың (“Тәураттың” бөлiмi) екiншi тарауында жауап берiледi. Онда Мысыр перғауынының қызы сәбидi Нiл өзенiнiң суына тұншығып өлуден құтқарып тұрып, “Судан алынған”, яғни, есiмi Моше болсын дегенi туралы айтылады.
Дегенмен бұл түсiндiрме жеткiлiксiз. Өйткенi, иудей сөздiк қорында бұл сөздiң “тартқылаушы, деп түсiнiлетiн басқалай да нұсқасы бар. Өзара кiрiкпейтiн бұл екi түсiндiрмеге бiз өз тарапымыздан екi бiрдей даулы пiкiр айта аламыз: алдымен, Мысыр перғауынының қызы, әрине. Нiл екендiгi күмәндi судан құтқарып алған сәбиге өз ана тiлiндегi аттарды былай қойып, иудей есiмiн қоюы тiптi де қисынға келмейдi.
Екiншiден, бiраздан берi мамандар тарапынан “Мұса” есiмiнiң шығу төркiнi мысырлық болуы мүмкiн деген пiкiрлер айтылып жүр. Осындай пiкiрлердiң жиынтық нұсқасы ретiнде “Египет тарихы” (1906) деп аталатын классикалық еңбектiң авторы Бристедтiң жақында ғана шыққан “Ұяттың оянуы” (1934) кiтабынан мына үзiндiнi келтiргiм келедi: “Оның, Мұсаның есiмi мысырлық екенiн атап өткен ләзiм. Бұл мысырдың “мос”, яғни, “бала” деген сөзi. “Амен-мос”, яғни, “Амонның баласы” немесе “Птах-мос”, яғни, “Птахтың баласы” деген нұсқалардың түрi…
Кейiннен Мос (“бала”) деген екiншi түбiрi ғана қалып, айтуға бiршама жеңiлдендiрiлген. Мұсаның әкесiнiң баласының есiмiнiң алдына Амон немесе Птах секiлдi құдайлардың бiрiнiң есiмiн қойғанына ешқандай күмәнiм жоқ…” (Зигмунд Фрейд, “Моисей и монотеизм”, интернеттiк нұсқасы, 1-2 беттер).
Осылайша, зерттеуiн алдымен Мұса пайғамбардың есiмiн ежiктеуден бастаған Фрейд мұнымен тоқталып қалмайды. Мұсаның өмiрде шын болған тарихи тұлға екенiн, оның Мысыр перғауыны Аменхотеп IҮ сарайында тәрбиеленген белгiсiз Египет ақсүйегiнiң баласы болуы мүмкiндiгiн тiлге тиек етедi. Тiптi қарадүрсiндеу болса да алғашқы монотеистiк дiннiң негiзiн қалаушы есептелетiн осы перғауынның тiкелей шәкiртi, iзбасары едi деп те салады.
Қысқасы, Фрейд өз еңбегiнде еврей иудаизмiнiң аяғын аспаннан бiр-ақ келтiрген-дi.
Еврейден еврейше қорғану
Қазақта әзiл-шыны аралас “қожаға қожа ғана қожаңдайды” деген сөз бар. Бұл сөздi осы арада өңiн сәл өзгертiп, еврей ағайынға да байланыстырып айтуға болатын секiлдi. Әрине, әлем мойындаған Фрейдке тағы да әлем мойындаған еврей баласының ғана шамасы келмек. Солай болып шықты да. Ендi еврей баласы еврей оспадарлығынан өз халқының намысын қалай қорғағандығына қысқаша тоқтала кетейiк.
Бiрде қолыма жайма базардан америкалық еврей тарихшысы Иммануил Великовскийдiң “Эдип және Эхнатон” һәм “Түнек қойнауындағы ғасырлар” атты екi еңбегi түстi. Кiтап сатушы бұл кiтаптарды “еврей халқының дертiне шипа болып келген бальзамы” деп түсiндiрдi. Тарихшы бiрiншi еңбегiнде Эдип патша туралы әфсананың (Фрейд психоанализмiнiң басты жаңалығы болып саналатын “Эдип комплексiнiң” басты кейiпкерi) тарихи түп-негiзiн iздей отырып, аңыздың ақиқат сұлба-өзегiн жасауға талпынады. Тарихшы бiрiншi кезекте Эдип патшалық құрған қаланың Грекиядағы Фивы емес, Египет Фивысы екендiгiн дәлелдейдi. Өйткенi, аңыздағы Эдипке жұмбақ жасыратын Сфинкс ескерткiшi осы төңiрекке орналасқан (қанаты сынып, мұрны мүжiлген бұл тарихи жәдiгердi Мысыр пирамидаларының маңынан әлi күнге тамашалауға болады). Яғни, әфсана тудырушылардың қиялына қанат бiтiрген құбыжықтың түпнұсқасы осы Сфинкс ескерткiшi болуға тиiс. Демек, Эдип жолаушылап келе жатып кездестiрген қаланың шын аты да әфсанадағыдай жетi қақпалы Фивы емес, тарихтан белгiлi Нiл жағасындағы Но-Амон (“Амонның резиденциясы”) шаһары болып шығады. Бұдан кейiн ғалым “Эдиптiң өзi де Мысыр перғауындарының бiрi болуы керек” деген ойды негiзге ала отырып, iзденiс жасайды. Тарихи деректердi әфсана желiсiмен сабақтастыра дамыту арқылы Эдиптiң прототипi Мысыр перғауыны Аменхотеп IҮ (Эхнатон перғауын – Фрейдте Мұса пайғамбардың ұстазы саналатын Мысыр билеушiсi – Ә.Б.) болуы керек деген шешiмге келедi.
И.Великовский әфсанадағы Эдип пен тарихтағы Эхнатонды ұқсастыратын бiрнеше деректер мен дәйектемелердi де алға тартады. Ол ұқсастықтар мынадай:
1. Эхнатон (Аменхотеп IҮ) туралы әкесi Аменхотеп III тұсындағы жазбаларда ешқандай дерек жоқ. Оның кескiнi бұл кездегi барельфтерде де кездеспейдi. Ал бағзы Мысыр суретшiлерiнiң, бәлкiм, сарайдың жазылмаған заңы бойынша, патша отбасы барельфтерде әдетте толық кескiнделетiн болған. Яғни, Эхнатон таққа отырғанға дейiн сыртта болды, сарай суретшiлерiнiң көзiне түскен жоқ. Әкесi өлiп, таққа мұрагер ретiнде елге қайта оралғанда, шешесi Ти патшайым билiк жүргiзiп жатқан-ды.
Эдип туралы аңызда да осы желi. Бiрақ нақты тарихтан гөрi ақын баяндаушының көркем қиялын аңғаратын әфсаналық бояу басымдау. Әкесi Лай көрiпкелген болашақ ұлының (Эдип) өзiн өлтiретiнiн, туған шешесiне үйленiп, бала сүйетiнiн бiледi. Өз өмiрiне қауiптенген патша қолында жаңа туылған шарана нәрестенi қызметкерлерiнiң бiрiне далаға апарып тастауға бұйырады. Және бiр қызығы, әлдебiр сәттiлiктермен сәби аман қалып, көршiлес патшалардың бiрiнiң қолында тәрбиеленiп, ер жетедi. Кейiнiрек тағдырдың айдауымен өз қаласына қайта оралғанда, иесiз тақтың үстiнен түсетiнi және бар. Сосын, баяғы көрiпкел айтқандай, таққа отырып, шешесiмен некесiн қидырады.
2. Таққа отырған Эхнатонның алғашқы жұмысы тарихи ескерткiштер мен шежiре жазбалардан өз әкесiнiң есiмiн өшiрту болады. Ғалым мұны “әке мейiрiмiн көрмеген, қайта оның тарапынан қудалауға түскен баланың екiнiң бiрiне ұғынықты қарапайым iшкi ренiшi едi” деп түсiндiргiсi келедi (Бұл еңбектiң Фрейд психоанализмiнiң негiзгi тұжырымдарын жоққа шығару үшiн жазылғанын ұмытпаған жөн – Ә.Б.).
Әфсанадағы Эдип болса, әкесiнiң есiмiн тарихи жазбалардан өшiрткiзумен әуестенбейдi. Бар болғаны, оны әкесi екенiн бiлмей өлтiрiп қояды. Бiрақ ғалымның пiкiрiнше, әфсанадағы әкенi өлтiру мен өмiрдегi оның есiмiн тарихи дерек көздерiнен өшiрткiзу өзара мотивтерi ұқсас әрекеттер болып табылмақ.
Әфсанадағы Эдип өз төсектесiнiң туған шешесi екенiн кейiнiрек көрiпкелден бiлген кезде, бiлмей жасаған күнәсi үшiн өзiн отқа да, суға да лақтырады. Дала кезiп, қаңғырып кетедi. Әке алдындағы күнәдан өзiн-өзi қарабет сезiнiп, жұрт бетiне қарай алмайтындай халге түседi. Великовскийдiң пiкiрiнше, тарихтағы Эхнатон да (ал ол әфсанадағы Эдиптiң прототипi ғой – Ә.Б.) әке есiмiне, әке рухына, тiптi ол сенген дiнге “қиянат” жасағаны үшiн жергiлiктi тұрғындар тарапынан моральдық тұрғыдан азғындаған күнәһар жан ретiнде жеккөрушiлiк сезiмдерiн тудырған болуы әбден мүмкiн. Ал әфсана кейiпкерiнiң күнәсiн сезiнiп, дала кетуiн кейiнiректе нақты тарихи оқиғадан ұрпаққа айтар тағылымы бар аңыз тудырушы ақын қиялының жемiсi деп тануға болады.
Великовский, сондай-ақ, аңыздағы Эдипке де, тарихтағы Эхнатонға да тән дене кемiстiктерiн де алға тартады.
3. Эдип те, Эхнатон да өмiрлерiнiң соңғы жағында сарай маңындағылар мен дiн өкiлдерi тарапынан қуғынға ұшырайды. Великовскийдiң тұжырымдауынша, тарихи Эхнатон мен әфсаналық Эдип арасындағы соңғы ұқсастық осы. Бiрi әфсанада, бiрi тарихта iз қалдырған олардың шын мәнiнде бiр адам екендiгiне осы дәлелдер де жетiп артылады.
Великовский әңгiме болған осы еңбегiнiң соңында “Фрейд Эхнатон iс-әрекетiнен өзiнiң әйңiгi жаңалығы “Эдип комплексiне” негiз болған бейсана iшкi қозғаушы күштердi аңғармады, қайта күнәһар Эхнатонды еврейлердiң ел көсемi болған Мұса пайғамбардың ұстазы ретiнде ұлықтаймын деп әбден алжасты” деп кiнәлайды. Иә, осылайша еврей Великовскийдi еврейдiң қорасына тас атқысы келген тағы бiр еврей баласы Фрейдтiң ғалым ретiндегi бедел-абыройын оны мақтап отырып-ақ тас-талқан еттi деуге әбден болатындай.
Бiрақ олай болмаса ше? Мысалы, Фрейд өзiнiң қорытынды iспеттi соңғы еңбегiнде тарихта шынымен болған оқиғаларға шындықтың сәулесiн түсiрген, одан талай ғасырлар бойы еврей халқы аңғарғысы келмей келген ақиқаттың сұлбасын таныған болса ше? Әрине, бұл жерде кiмнiң ақ, кiмнiң қара екендiгiн анықтау үшiн екi ғалымның да басты кейiпкерлерi iспеттес перғауын Аменхотеп IҮ-нiң өзiнiң өмiрiне үңiлiп көруден басқа жол жоқ.
“Тәураттағы” көшiрмелер. Бұл қалай?
Иә, Аменхотеп IҮ тарихта расымен де болған адам. Әке орнына таққа отырған ол жаңа дiндi дәрiптедi. Есiмiн өзгертiп, өзiн Эхнатон (Кунитон) деп атады. Перғауынның резиденциясын Нiлдiң келесi бетiне, жаңа қала Ахмет-Атонға көшiрттi. Мiне, осы Эхнатонның дәрiптеген жаңа дiнiн көптеген ғалымдар монотеизмнiң (бiр Құдайға сыйынушылық) алғашқы үлгiсi деп есептейдi. Эхнатонның жалғыз Құдай ретiнде Күндi дәрiптегенi және бұл дiннiң басты символы шашақты Күн шеңберi болғаны белгiлi. (Ал мұндай шашақты Күн шеңберлерiн бiздiң Ұлы Даланың қай-қай бұрышынан да кездестiре алатыныңызға еш күмән жоқ – Ә.Б.).
Эхнатонның жаңа дiнi қалың бұқарадан қолдау көрсе де, сарай маңындағылар мен байырғы дiн билiк төңiрегiндегiлер ұйымдастырған бүлiк нәтижесiнде тақтан тайдырылып, дiнбұзар ретiнде қуғын-сүргiнге ұшырады.
Бiзге Эхнатоннан қалған бiршама Күн Тәңiрiге мадақ айтылатын жырлардың мәтiндерi белгiлi. Олардың бiрiнде мынадай жыр жолдары бар:
Жердi сенiң нұрың орап жатыр…
Сен өз махаббатыңмен адамдарға өмiр сыйлайсың.
Өзiң тым алыстасың, бiрақ нұрың жерде…
Сен жерге нұрыңды төккенде,
Ағаштар бүршiк жарып,
Шөп көгередi.
Құстар саған мадақ айтып, қанатын қағады…
Әйел жатырында баланы,
Еркек белiнде ұрықты жарататын да Сенсiң,
О, Күндидарды Құдай…
Басқасына күмән болса да, Эхнатонның адамзат баласы бiлетiн ең алғашқы ұлы ақындардың бiрi екенiне еш шәк келтiруге болмайды. Эхнатон жырлары мен “Тәураттағы” қайсыбiр псаломдардың мәтiнiн салыстыра келiп, байырғы әдебиет мамандары да осындай пiкiрге ұйиды. Ең алдымен оларды таңқалдыратыны – перғауын ақын қиялына тиесiлi жыр жолдарының тiкелей “Тәураттағы” еврей пайғамбарының аузынан шыққандай әсер қалдыратындығы. Өзара ұқсастықтар менмұндалап, көзге ұрып тұрады. “Мұндай сәйкестiктердi байқағанда, ерiксiз екi туындының арасында қандай да бiр тығыз байланыс болуы керек деген ойға қаласың. Эхнатон гимнi мен иудей псаломының ортақ сириялық түпнұсқасы болмады ма екен деген сауал бой көтередi. 103-псалом тiкелей перғауын өлеңiнiң әсерiмен жазылған болуы мүмкiн екендiгiн де жоққа шығара алмайсың. Әрине, екi пайымдаманы да есептен шығарып тастауға болмайды. Бiрақ Эхнатонның қайталанбас жоғары ақындық қуатын ескерсек, дұрысы перғауын ақын өлеңiнiң мәтiнi псалом авторының қиялын қозғаушы үлгi болған деуге әбден болатындай” (Артур Вейгалл, “Эхнатон”, Москва, “Центрополиграф”, 2004 ж., 148 б).
Ал ендi осындай жекелеген өлең жолдары ұрланып болса да “Тәурат” беттерiне кiрiп кеткен перғауын ақынды дiни реформатор болуға, Мұса секiлдi пайғамбардың ұстазы ретiнде дәрiптелуге лайық емес едi деп айта аласыз ба? Әрине, айта алмайсыз. Демек, Фрейдтiң, еврей перзентiнiң, өз халқының тарихын терiстегендей, оның “Құдайдың қалауы түскен халық” екендiгiне күмәнданғандай болып отырып айтқан жорамалында да бiр шындықтың ұшқыны жатқан болғандығы ғой.
Фрейд өз еңбегiнде (“Мұса пайғамбар және бiр құдайшылық”) “Мысыр перғауынының жаңа дiндi қалыптастырудағы әрекеттерi сәтсiздiкке ұшырағаннан кейiн, оның жолын қуушылардың бiразы құлдықтан босанған еврейлермен бiрге жаңа Отанға аттанды, оларды да, еврейлердi де перғауынның шәкiртi, түбi мысырлық Мұса пайғамбар басқарды, монотеизмдi еврейлердiң арасында алғаш жан-тәнiмен дәрiптеген перғауын ақынның осы iзбасары едi” деген жорамал жасайды. Бұдан кейiн “Өз елiнде пайғамбарлар болмайды” деген ұлы сөздiң ақиқаттығына қалай иланбассыз!
Эхнатонның есiмi өз Отанында қарғысқа ұшырады, есесiне еврейлердiң бағы жанды, олар “Тәңiрiнiң таңдауы түскен халық” деген абырой-атаққа ие болды.
Мiне, осы оқиғалардың көне мысырлық баяндалу нұсқасынан хабардар болған көне грек ақындары перғауын ақынды әфсаналық қаһарман деңгейiне көтерiп жiбердi. Бiрақ бұл әфсанада оның жан-дүниесiне, iс-әрекеттерiне қозғау берген негiзгi күш, яғни, оқиғалардың дiни астары ұмыт қалдырылды. Бұл үшiн байырғы элладалықтарды кiнәлауға да болмас. Зевсi, Аполлоны мен Афинасы бар халыққа Мысырдың перғауын ақыны табынғысы келген Күн Тәңiрi неге керек болмақ? Эллиндер түгiлi мысырлықтардың өзi де одан бас тартты емес пе! “Өз елiнде пайғамбарлар болмайды”. Тағы да сол қанатты сөз алдан шығады. Тек Мұса емес, Эхнатонның тағдырын да осы сөздiң аясына сыйғызып жiберуге болатындай. Бiрақ адамзат баласы өзiңiз ұлы перзенттерiнен бас тартса да, тарихтан бас тарта алмайды. Жасанды емес, шынайы тарихтан. Өз халқын сүйiп тұрып, оның шамына тиетiн өзi түйсiнген ақиқат тарихтан бүгiнгi заманның ұлы перзентi Зигмунд Фрейд те терiс айналып кете алмады. Өйткенi рух тарихына бақай есеп пен көңiл жықпастық жүрмейтiнiн еврей халқының осы бiр ұлы перзентi жақсы бiлетiн.
Түйiн
Эдип туралы грек әфсанасында да, Эхнатон жайлы көне Мысыр тарихи деректерiнде де кейiпкердiң жат елде, өзге патшалықта тәрбиеленгенi туралы айтылады. Егер “әфсанадағы Эдип пен тарихтағы Эхнатон бiр адам едi” деген Иммануил Великовскийдiң қисынына сенетiн болсақ, онда грек әфсанасы мен Фрейдтiң еңбегiндегi басты қаһарманның балалық шағы өткен бұл елдiң қай ел екендiгiн анықтау да екi еврей оқымыстысы өзiнше түсiндiрiп отырған оқиғалардың шындыққа ұмтылған шырайына қосымша айқындаушы реңктер бере түсетiндей. Себебi, бала Эхнатонның (Эдип деуге де болады) дүниетанымы, өмiрге көзқарасы, ақындық дарыны осы өзi тәрбиеленген елде қалыптасқанын кiм жоққа шығара алмай. Тiптi Эхнатонның кейiн өзiнiң Мысырға алып барған дiнiнiң негiзiн осы елден, өсiп, ержеткен ортасынан қабылдаған болуы да әбден мүмкiн ғой. Тарих мұндай болжамды да жоққа шығармайды.
Сонымен, болашақ перғауын ақынның балалық шағы өткен ел бағзы заман картасында iз қалдырған қай ел болуы мүмкiн?
Великовский бұл елдi Миттания (бүгiнгi Иранның территориясында болған бағзы арийлер мемлекетi) едi дейдi. Және Эхнатонның нағашы жұрты болған болуы керек деп топшылайды. Арийлердiң бағзы заманда бүгiнгi қазақ даласынан кеткенiн, олардың расымен-ақ Күнге табынғанын ескерсек (тағы да айтамыз, қазақ даласының қай бұрышынан да шашақты күн бейнесi бедерленген бағзы заман суреттерiн кездестiруге болады – Ә.Б.), онда болашақ перғауын ақынның арийлер арасында болып, олардан жаңа дiндi қабылдап, кейiн өз елiне апаруы мүмкiн деген жорамал әбден-ақ шындыққа жанасатындай. Оқиғалардың осылайша өрiстеуi растығына Фрейд те қосылады: “Бiз Мұса уағыздаған ұлы дiни идея оның өзiнiкi болған жоқ, Эхнатоннан алынды” деп есептеймiз. Ал дiннiң негiзiн қалаушы ретiнде ұлылығына ешқандай да күмән жоқ Эхнатон оны Азияның алыс түкпiрлерi немесе жақын маңдарынан жеткен емеурiндерден анасының араласуы арқылы аңғарды (Эхнатонның анасы жат жерлiк едi деген пiкiр бар. Қазiр жоққа шығарылды дегенмен бiз осы болжамның растығына қосыламыз) немесе басқа жолдар арқылы қабылдады” (З.Фрейд, “Моисей и монотеизм”, интернеттiк нұсқасы).
Иә, осылай, Эхнатон байырғы қазақ даласынан барған нағашыларының дiнiне жиендiк жасады. Оны қары қарата дамытып, ең алғашқы монотеистiк дiн деңгейiн көтердi. Бiрақ өз елiнде қолдау таппады. Эхнатонның басынан бақ тайғасын адал шәкiртi Мұса және басқа да iзбасарлары бұл дiннiң еврейлер арасында тарап, монотеизмнiң сақталып қалуына еңбек сiңiрдi.
Монотеизмнiң бiзге беймәлiм болып келген алғашқы сапары осылайша қазақ даласынан басталып едi. Кiм бiледi, бәлкiм Мағжан ақынның:
Қайғыланба, соқыр сорлы, шекпе зар,
Мен – Күн ұлы, көзiмде Күн нұры бар.
Мен келемiн, мен келемiн, мен келем,
Күннен туған, Гуннен туған пайғамбар,– деп келетiн жыр жолдарында перғауын Эхнатон ақынның алыс ғасырлардан бүгiнге жеткен ой-арманының жаңғырығы жатқан да болар-ау!
Иә, бiр Құдайға сенушiлiкке бастайтын жол ең алғаш Қазақ даласынан бастау алған.
Мұса пайғамбар мысырлық па?
Тарих парақтары киелi кiтапта “Тәңiрiнiң таңдауы түскен халық” ретiнде аталатын еврей ұлтына жасалған талай-талай қысастықтарды бiледi. “Тәураттан” белгiлi Мысыр мен Бабыл құлдығы, Рим шапқыншылығы, ХIХ ғасырдағы атышулы “Дрейфус iсi”, Ресейдегi “қара жүзiктер”, фашистiк Германия және қанқұйлы Холокост, бұл тiзiм осылай созылып кете бередi. Тiптi дүниелерiнен жылылықтың лебi есетiн жүзi жайдары ақсақал Вальтер Скоттың өзi де бұл тақырыпты айналып өте алмапты. Оның әйгiлi “Айвено” романында да орта ғасырларда Ангоияны отарлаған норман серiлерiнiң еврей көпесi мен оның қызына жасаған қиянаттары туралы бiрқыдыру әңгiме болатыны бар.
Иә, еврей тарихын тауқымет пен азап, қайғы-нала мен көз жасынан құралған деуге болады. Бiрақ еврейлер тек өзгелердiң тарапынан ғана қиянат көрдi ме екен/ Өз халқының ұлы тарихын тұтқындардың iшiнде еврей перзенттерi де болмады деп айта аламыз ба? Жоқ, айта алмайды екенбiз. Тарих беттерi ондай оқиғаны да бiлетiн болып шықты. Және бұл оқиғаны еврей тарихы мен дүниетанымына жасалған ең ауыр соққы деуге болатындай.
“Тән жарасы жазылар, жан жарасы жазыла ма?” Бұл сөздi аңсарына қолы жетпеген кез келген мәжнүн мұңлықтың айтатыны мәлiм. Бiрақ мәселө тек махаббатта емес, сенiң ұлтыңның тарихында, сан ғасырлар ұрпақтан-ұрпаққа мұра қылып аялап ұстаған баба дiнiнде, сол дiнмен егiз қозыдай болып бiрге бiте қайнасып кеткен дiлiнде болса ше? Және сол тарихыңның, дiнiң мен дiлiңнiң негiзiн әлдекiм, әлдекiм емес-ау, өз қандасың күйрете жоққа шығарып жатса не болмақ? Және ол бауырың анау-мынау емес, беделiн әлем мойындаған, қайсыбiреулер ХХ ғасырдың пайғамбары деп ұлықтаудан да тайынбайтын ұлы ғалым болса?
Мiне, Гитлер қырғынынан сәл бұрын, екiншi дүниежүзiлiк соғыстың қарсаңында еврей ұлтына жасалған соққы деп дәл осындай мазмұнға ие едi. Сызат-жарақат алдымен тәнге емес, жанға, бәлкiм жүрекке түстi. Және бұл соққыны жасаған өзге емес, еврейдiң өзi, адамтанудағы ең соңғы жетiстiк – психоанализдiң атасы саналатын ұлы ғалым Зигмунд Фрейд болатын.
Сонда адам жанының қалтарыс-бұлтарыстарына үңiлудiң хас шеберi есептелетiн Зигмунд Фрейд “не бүлдiрдi” дейсiз ғой? Бәрiн бүлдiрдi.
Ол ең алдымен “Бiз Құдайдың қалауы түскен халықпыз” деген сан ғасырлардан берi келе жатқан жаралы жанға шипа iспеттi еврейлiк түсiнiктiң быт-шытын шығарды. Иә, иә, Мұса пайғамбарды “еврей қауымынан емес, перғауынның тәрбиесiн көрген тегi жат мысырлық” едi дедi. Қазақтың бiртуар ақыны Жұмекен Нәжiмеденовтiң “Кейбiр елдiң Құдайы да көшiрме” деп келетiн жыр жолдарының расымен де ақиқаттығын дәлелдедi. Әрине, адамзат тарихындағы, ең алғашқы монотеистiк (бiрқұдайшылық) дiн болып саналатын еврей иудаизмiнiң абырой-атағына нұқсан келтiре отырып, Фрейдтiң түсiндiруiнде еврей иудаизмi көне Мысыр (Египет) перғауыны ұстанған, мемлекеттiк дiн ретiнде ендiрмек болып талпынған сенiмнiң жаңаланған, еврей топырағында дамытылған плагиат нұсқасы ғана болып шықты.
Фрейдтiң өсиетi iспеттi ең соңғы “Мұса пайғамбар және бiрқұдайшылық” атты еңбегi (1939 жылы жеке кiтап болып шыққан) осындай оқырманын естен тандырар мәлiмдемелерге толы едi.
Бұл еңбегiнде психоаналитик Фрейд ең алдымен тарихшы һәм тiл маманы ретiнде танылды. Дәлiрегi, оны “өз ойынан ештеңе де шығарған жоқ, өзiне дейiн де әртүрлi ғалымдарды мазалап келген Мұса пайғамбар өмiрiн қатысты күдiктi жаттардың қараңғы түкпiрлерiне жарық түсiруге ғана талпынды” деген дұрыс болар. Сонымен, Мұса пайғамбардың ешқандай да еврей емес, толыққанды мысырлық екенiн дәлелдеу үшiн Фрейд қандай деректер мен дәйектерге жүгiндi дейсiз ғой? Бұл үшiн Фрейдтiң өз еңбегiне үңiлген жөн: “Ең алдымен бiздi Мұса пайғамбардың тұлғасында қызықтыратын нәрсе – оның иврит тiлiнде Моше деп дыбысталатын есiмi. Ендi “Бұл есiм қайдан шыққан, не мағына бiлдiредi?” деген сауалдар қояйық. Өзiмiзге белгiлi болғанындай, бұл сауалдарға Шығудың (“Тәураттың” бөлiмi) екiншi тарауында жауап берiледi. Онда Мысыр перғауынының қызы сәбидi Нiл өзенiнiң суына тұншығып өлуден құтқарып тұрып, “Судан алынған”, яғни, есiмi Моше болсын дегенi туралы айтылады.
Дегенмен бұл түсiндiрме жеткiлiксiз. Өйткенi, иудей сөздiк қорында бұл сөздiң “тартқылаушы, деп түсiнiлетiн басқалай да нұсқасы бар. Өзара кiрiкпейтiн бұл екi түсiндiрмеге бiз өз тарапымыздан екi бiрдей даулы пiкiр айта аламыз: алдымен, Мысыр перғауынының қызы, әрине. Нiл екендiгi күмәндi судан құтқарып алған сәбиге өз ана тiлiндегi аттарды былай қойып, иудей есiмiн қоюы тiптi де қисынға келмейдi.
Екiншiден, бiраздан берi мамандар тарапынан “Мұса” есiмiнiң шығу төркiнi мысырлық болуы мүмкiн деген пiкiрлер айтылып жүр. Осындай пiкiрлердiң жиынтық нұсқасы ретiнде “Египет тарихы” (1906) деп аталатын классикалық еңбектiң авторы Бристедтiң жақында ғана шыққан “Ұяттың оянуы” (1934) кiтабынан мына үзiндiнi келтiргiм келедi: “Оның, Мұсаның есiмi мысырлық екенiн атап өткен ләзiм. Бұл мысырдың “мос”, яғни, “бала” деген сөзi. “Амен-мос”, яғни, “Амонның баласы” немесе “Птах-мос”, яғни, “Птахтың баласы” деген нұсқалардың түрi…
Кейiннен Мос (“бала”) деген екiншi түбiрi ғана қалып, айтуға бiршама жеңiлдендiрiлген. Мұсаның әкесiнiң баласының есiмiнiң алдына Амон немесе Птах секiлдi құдайлардың бiрiнiң есiмiн қойғанына ешқандай күмәнiм жоқ…” (Зигмунд Фрейд, “Моисей и монотеизм”, интернеттiк нұсқасы, 1-2 беттер).
Осылайша, зерттеуiн алдымен Мұса пайғамбардың есiмiн ежiктеуден бастаған Фрейд мұнымен тоқталып қалмайды. Мұсаның өмiрде шын болған тарихи тұлға екенiн, оның Мысыр перғауыны Аменхотеп IҮ сарайында тәрбиеленген белгiсiз Египет ақсүйегiнiң баласы болуы мүмкiндiгiн тiлге тиек етедi. Тiптi қарадүрсiндеу болса да алғашқы монотеистiк дiннiң негiзiн қалаушы есептелетiн осы перғауынның тiкелей шәкiртi, iзбасары едi деп те салады.
Қысқасы, Фрейд өз еңбегiнде еврей иудаизмiнiң аяғын аспаннан бiр-ақ келтiрген-дi.
Еврейден еврейше қорғану
Қазақта әзiл-шыны аралас “қожаға қожа ғана қожаңдайды” деген сөз бар. Бұл сөздi осы арада өңiн сәл өзгертiп, еврей ағайынға да байланыстырып айтуға болатын секiлдi. Әрине, әлем мойындаған Фрейдке тағы да әлем мойындаған еврей баласының ғана шамасы келмек. Солай болып шықты да. Ендi еврей баласы еврей оспадарлығынан өз халқының намысын қалай қорғағандығына қысқаша тоқтала кетейiк.
Бiрде қолыма жайма базардан америкалық еврей тарихшысы Иммануил Великовскийдiң “Эдип және Эхнатон” һәм “Түнек қойнауындағы ғасырлар” атты екi еңбегi түстi. Кiтап сатушы бұл кiтаптарды “еврей халқының дертiне шипа болып келген бальзамы” деп түсiндiрдi. Тарихшы бiрiншi еңбегiнде Эдип патша туралы әфсананың (Фрейд психоанализмiнiң басты жаңалығы болып саналатын “Эдип комплексiнiң” басты кейiпкерi) тарихи түп-негiзiн iздей отырып, аңыздың ақиқат сұлба-өзегiн жасауға талпынады. Тарихшы бiрiншi кезекте Эдип патшалық құрған қаланың Грекиядағы Фивы емес, Египет Фивысы екендiгiн дәлелдейдi. Өйткенi, аңыздағы Эдипке жұмбақ жасыратын Сфинкс ескерткiшi осы төңiрекке орналасқан (қанаты сынып, мұрны мүжiлген бұл тарихи жәдiгердi Мысыр пирамидаларының маңынан әлi күнге тамашалауға болады). Яғни, әфсана тудырушылардың қиялына қанат бiтiрген құбыжықтың түпнұсқасы осы Сфинкс ескерткiшi болуға тиiс. Демек, Эдип жолаушылап келе жатып кездестiрген қаланың шын аты да әфсанадағыдай жетi қақпалы Фивы емес, тарихтан белгiлi Нiл жағасындағы Но-Амон (“Амонның резиденциясы”) шаһары болып шығады. Бұдан кейiн ғалым “Эдиптiң өзi де Мысыр перғауындарының бiрi болуы керек” деген ойды негiзге ала отырып, iзденiс жасайды. Тарихи деректердi әфсана желiсiмен сабақтастыра дамыту арқылы Эдиптiң прототипi Мысыр перғауыны Аменхотеп IҮ (Эхнатон перғауын – Фрейдте Мұса пайғамбардың ұстазы саналатын Мысыр билеушiсi – Ә.Б.) болуы керек деген шешiмге келедi.
И.Великовский әфсанадағы Эдип пен тарихтағы Эхнатонды ұқсастыратын бiрнеше деректер мен дәйектемелердi де алға тартады. Ол ұқсастықтар мынадай:
1. Эхнатон (Аменхотеп IҮ) туралы әкесi Аменхотеп III тұсындағы жазбаларда ешқандай дерек жоқ. Оның кескiнi бұл кездегi барельфтерде де кездеспейдi. Ал бағзы Мысыр суретшiлерiнiң, бәлкiм, сарайдың жазылмаған заңы бойынша, патша отбасы барельфтерде әдетте толық кескiнделетiн болған. Яғни, Эхнатон таққа отырғанға дейiн сыртта болды, сарай суретшiлерiнiң көзiне түскен жоқ. Әкесi өлiп, таққа мұрагер ретiнде елге қайта оралғанда, шешесi Ти патшайым билiк жүргiзiп жатқан-ды.
Эдип туралы аңызда да осы желi. Бiрақ нақты тарихтан гөрi ақын баяндаушының көркем қиялын аңғаратын әфсаналық бояу басымдау. Әкесi Лай көрiпкелген болашақ ұлының (Эдип) өзiн өлтiретiнiн, туған шешесiне үйленiп, бала сүйетiнiн бiледi. Өз өмiрiне қауiптенген патша қолында жаңа туылған шарана нәрестенi қызметкерлерiнiң бiрiне далаға апарып тастауға бұйырады. Және бiр қызығы, әлдебiр сәттiлiктермен сәби аман қалып, көршiлес патшалардың бiрiнiң қолында тәрбиеленiп, ер жетедi. Кейiнiрек тағдырдың айдауымен өз қаласына қайта оралғанда, иесiз тақтың үстiнен түсетiнi және бар. Сосын, баяғы көрiпкел айтқандай, таққа отырып, шешесiмен некесiн қидырады.
2. Таққа отырған Эхнатонның алғашқы жұмысы тарихи ескерткiштер мен шежiре жазбалардан өз әкесiнiң есiмiн өшiрту болады. Ғалым мұны “әке мейiрiмiн көрмеген, қайта оның тарапынан қудалауға түскен баланың екiнiң бiрiне ұғынықты қарапайым iшкi ренiшi едi” деп түсiндiргiсi келедi (Бұл еңбектiң Фрейд психоанализмiнiң негiзгi тұжырымдарын жоққа шығару үшiн жазылғанын ұмытпаған жөн – Ә.Б.).
Әфсанадағы Эдип болса, әкесiнiң есiмiн тарихи жазбалардан өшiрткiзумен әуестенбейдi. Бар болғаны, оны әкесi екенiн бiлмей өлтiрiп қояды. Бiрақ ғалымның пiкiрiнше, әфсанадағы әкенi өлтiру мен өмiрдегi оның есiмiн тарихи дерек көздерiнен өшiрткiзу өзара мотивтерi ұқсас әрекеттер болып табылмақ.
Әфсанадағы Эдип өз төсектесiнiң туған шешесi екенiн кейiнiрек көрiпкелден бiлген кезде, бiлмей жасаған күнәсi үшiн өзiн отқа да, суға да лақтырады. Дала кезiп, қаңғырып кетедi. Әке алдындағы күнәдан өзiн-өзi қарабет сезiнiп, жұрт бетiне қарай алмайтындай халге түседi. Великовскийдiң пiкiрiнше, тарихтағы Эхнатон да (ал ол әфсанадағы Эдиптiң прототипi ғой – Ә.Б.) әке есiмiне, әке рухына, тiптi ол сенген дiнге “қиянат” жасағаны үшiн жергiлiктi тұрғындар тарапынан моральдық тұрғыдан азғындаған күнәһар жан ретiнде жеккөрушiлiк сезiмдерiн тудырған болуы әбден мүмкiн. Ал әфсана кейiпкерiнiң күнәсiн сезiнiп, дала кетуiн кейiнiректе нақты тарихи оқиғадан ұрпаққа айтар тағылымы бар аңыз тудырушы ақын қиялының жемiсi деп тануға болады.
Великовский, сондай-ақ, аңыздағы Эдипке де, тарихтағы Эхнатонға да тән дене кемiстiктерiн де алға тартады.
3. Эдип те, Эхнатон да өмiрлерiнiң соңғы жағында сарай маңындағылар мен дiн өкiлдерi тарапынан қуғынға ұшырайды. Великовскийдiң тұжырымдауынша, тарихи Эхнатон мен әфсаналық Эдип арасындағы соңғы ұқсастық осы. Бiрi әфсанада, бiрi тарихта iз қалдырған олардың шын мәнiнде бiр адам екендiгiне осы дәлелдер де жетiп артылады.
Великовский әңгiме болған осы еңбегiнiң соңында “Фрейд Эхнатон iс-әрекетiнен өзiнiң әйңiгi жаңалығы “Эдип комплексiне” негiз болған бейсана iшкi қозғаушы күштердi аңғармады, қайта күнәһар Эхнатонды еврейлердiң ел көсемi болған Мұса пайғамбардың ұстазы ретiнде ұлықтаймын деп әбден алжасты” деп кiнәлайды. Иә, осылайша еврей Великовскийдi еврейдiң қорасына тас атқысы келген тағы бiр еврей баласы Фрейдтiң ғалым ретiндегi бедел-абыройын оны мақтап отырып-ақ тас-талқан еттi деуге әбден болатындай.
Бiрақ олай болмаса ше? Мысалы, Фрейд өзiнiң қорытынды iспеттi соңғы еңбегiнде тарихта шынымен болған оқиғаларға шындықтың сәулесiн түсiрген, одан талай ғасырлар бойы еврей халқы аңғарғысы келмей келген ақиқаттың сұлбасын таныған болса ше? Әрине, бұл жерде кiмнiң ақ, кiмнiң қара екендiгiн анықтау үшiн екi ғалымның да басты кейiпкерлерi iспеттес перғауын Аменхотеп IҮ-нiң өзiнiң өмiрiне үңiлiп көруден басқа жол жоқ.
“Тәураттағы” көшiрмелер. Бұл қалай?
Иә, Аменхотеп IҮ тарихта расымен де болған адам. Әке орнына таққа отырған ол жаңа дiндi дәрiптедi. Есiмiн өзгертiп, өзiн Эхнатон (Кунитон) деп атады. Перғауынның резиденциясын Нiлдiң келесi бетiне, жаңа қала Ахмет-Атонға көшiрттi. Мiне, осы Эхнатонның дәрiптеген жаңа дiнiн көптеген ғалымдар монотеизмнiң (бiр Құдайға сыйынушылық) алғашқы үлгiсi деп есептейдi. Эхнатонның жалғыз Құдай ретiнде Күндi дәрiптегенi және бұл дiннiң басты символы шашақты Күн шеңберi болғаны белгiлi. (Ал мұндай шашақты Күн шеңберлерiн бiздiң Ұлы Даланың қай-қай бұрышынан да кездестiре алатыныңызға еш күмән жоқ – Ә.Б.).
Эхнатонның жаңа дiнi қалың бұқарадан қолдау көрсе де, сарай маңындағылар мен байырғы дiн билiк төңiрегiндегiлер ұйымдастырған бүлiк нәтижесiнде тақтан тайдырылып, дiнбұзар ретiнде қуғын-сүргiнге ұшырады.
Бiзге Эхнатоннан қалған бiршама Күн Тәңiрiге мадақ айтылатын жырлардың мәтiндерi белгiлi. Олардың бiрiнде мынадай жыр жолдары бар:
Жердi сенiң нұрың орап жатыр…
Сен өз махаббатыңмен адамдарға өмiр сыйлайсың.
Өзiң тым алыстасың, бiрақ нұрың жерде…
Сен жерге нұрыңды төккенде,
Ағаштар бүршiк жарып,
Шөп көгередi.
Құстар саған мадақ айтып, қанатын қағады…
Әйел жатырында баланы,
Еркек белiнде ұрықты жарататын да Сенсiң,
О, Күндидарды Құдай…
Басқасына күмән болса да, Эхнатонның адамзат баласы бiлетiн ең алғашқы ұлы ақындардың бiрi екенiне еш шәк келтiруге болмайды. Эхнатон жырлары мен “Тәураттағы” қайсыбiр псаломдардың мәтiнiн салыстыра келiп, байырғы әдебиет мамандары да осындай пiкiрге ұйиды. Ең алдымен оларды таңқалдыратыны – перғауын ақын қиялына тиесiлi жыр жолдарының тiкелей “Тәураттағы” еврей пайғамбарының аузынан шыққандай әсер қалдыратындығы. Өзара ұқсастықтар менмұндалап, көзге ұрып тұрады. “Мұндай сәйкестiктердi байқағанда, ерiксiз екi туындының арасында қандай да бiр тығыз байланыс болуы керек деген ойға қаласың. Эхнатон гимнi мен иудей псаломының ортақ сириялық түпнұсқасы болмады ма екен деген сауал бой көтередi. 103-псалом тiкелей перғауын өлеңiнiң әсерiмен жазылған болуы мүмкiн екендiгiн де жоққа шығара алмайсың. Әрине, екi пайымдаманы да есептен шығарып тастауға болмайды. Бiрақ Эхнатонның қайталанбас жоғары ақындық қуатын ескерсек, дұрысы перғауын ақын өлеңiнiң мәтiнi псалом авторының қиялын қозғаушы үлгi болған деуге әбден болатындай” (Артур Вейгалл, “Эхнатон”, Москва, “Центрополиграф”, 2004 ж., 148 б).
Ал ендi осындай жекелеген өлең жолдары ұрланып болса да “Тәурат” беттерiне кiрiп кеткен перғауын ақынды дiни реформатор болуға, Мұса секiлдi пайғамбардың ұстазы ретiнде дәрiптелуге лайық емес едi деп айта аласыз ба? Әрине, айта алмайсыз. Демек, Фрейдтiң, еврей перзентiнiң, өз халқының тарихын терiстегендей, оның “Құдайдың қалауы түскен халық” екендiгiне күмәнданғандай болып отырып айтқан жорамалында да бiр шындықтың ұшқыны жатқан болғандығы ғой.
Фрейд өз еңбегiнде (“Мұса пайғамбар және бiр құдайшылық”) “Мысыр перғауынының жаңа дiндi қалыптастырудағы әрекеттерi сәтсiздiкке ұшырағаннан кейiн, оның жолын қуушылардың бiразы құлдықтан босанған еврейлермен бiрге жаңа Отанға аттанды, оларды да, еврейлердi де перғауынның шәкiртi, түбi мысырлық Мұса пайғамбар басқарды, монотеизмдi еврейлердiң арасында алғаш жан-тәнiмен дәрiптеген перғауын ақынның осы iзбасары едi” деген жорамал жасайды. Бұдан кейiн “Өз елiнде пайғамбарлар болмайды” деген ұлы сөздiң ақиқаттығына қалай иланбассыз!
Эхнатонның есiмi өз Отанында қарғысқа ұшырады, есесiне еврейлердiң бағы жанды, олар “Тәңiрiнiң таңдауы түскен халық” деген абырой-атаққа ие болды.
Мiне, осы оқиғалардың көне мысырлық баяндалу нұсқасынан хабардар болған көне грек ақындары перғауын ақынды әфсаналық қаһарман деңгейiне көтерiп жiбердi. Бiрақ бұл әфсанада оның жан-дүниесiне, iс-әрекеттерiне қозғау берген негiзгi күш, яғни, оқиғалардың дiни астары ұмыт қалдырылды. Бұл үшiн байырғы элладалықтарды кiнәлауға да болмас. Зевсi, Аполлоны мен Афинасы бар халыққа Мысырдың перғауын ақыны табынғысы келген Күн Тәңiрi неге керек болмақ? Эллиндер түгiлi мысырлықтардың өзi де одан бас тартты емес пе! “Өз елiнде пайғамбарлар болмайды”. Тағы да сол қанатты сөз алдан шығады. Тек Мұса емес, Эхнатонның тағдырын да осы сөздiң аясына сыйғызып жiберуге болатындай. Бiрақ адамзат баласы өзiңiз ұлы перзенттерiнен бас тартса да, тарихтан бас тарта алмайды. Жасанды емес, шынайы тарихтан. Өз халқын сүйiп тұрып, оның шамына тиетiн өзi түйсiнген ақиқат тарихтан бүгiнгi заманның ұлы перзентi Зигмунд Фрейд те терiс айналып кете алмады. Өйткенi рух тарихына бақай есеп пен көңiл жықпастық жүрмейтiнiн еврей халқының осы бiр ұлы перзентi жақсы бiлетiн.
Түйiн
Эдип туралы грек әфсанасында да, Эхнатон жайлы көне Мысыр тарихи деректерiнде де кейiпкердiң жат елде, өзге патшалықта тәрбиеленгенi туралы айтылады. Егер “әфсанадағы Эдип пен тарихтағы Эхнатон бiр адам едi” деген Иммануил Великовскийдiң қисынына сенетiн болсақ, онда грек әфсанасы мен Фрейдтiң еңбегiндегi басты қаһарманның балалық шағы өткен бұл елдiң қай ел екендiгiн анықтау да екi еврей оқымыстысы өзiнше түсiндiрiп отырған оқиғалардың шындыққа ұмтылған шырайына қосымша айқындаушы реңктер бере түсетiндей. Себебi, бала Эхнатонның (Эдип деуге де болады) дүниетанымы, өмiрге көзқарасы, ақындық дарыны осы өзi тәрбиеленген елде қалыптасқанын кiм жоққа шығара алмай. Тiптi Эхнатонның кейiн өзiнiң Мысырға алып барған дiнiнiң негiзiн осы елден, өсiп, ержеткен ортасынан қабылдаған болуы да әбден мүмкiн ғой. Тарих мұндай болжамды да жоққа шығармайды.
Сонымен, болашақ перғауын ақынның балалық шағы өткен ел бағзы заман картасында iз қалдырған қай ел болуы мүмкiн?
Великовский бұл елдi Миттания (бүгiнгi Иранның территориясында болған бағзы арийлер мемлекетi) едi дейдi. Және Эхнатонның нағашы жұрты болған болуы керек деп топшылайды. Арийлердiң бағзы заманда бүгiнгi қазақ даласынан кеткенiн, олардың расымен-ақ Күнге табынғанын ескерсек (тағы да айтамыз, қазақ даласының қай бұрышынан да шашақты күн бейнесi бедерленген бағзы заман суреттерiн кездестiруге болады – Ә.Б.), онда болашақ перғауын ақынның арийлер арасында болып, олардан жаңа дiндi қабылдап, кейiн өз елiне апаруы мүмкiн деген жорамал әбден-ақ шындыққа жанасатындай. Оқиғалардың осылайша өрiстеуi растығына Фрейд те қосылады: “Бiз Мұса уағыздаған ұлы дiни идея оның өзiнiкi болған жоқ, Эхнатоннан алынды” деп есептеймiз. Ал дiннiң негiзiн қалаушы ретiнде ұлылығына ешқандай да күмән жоқ Эхнатон оны Азияның алыс түкпiрлерi немесе жақын маңдарынан жеткен емеурiндерден анасының араласуы арқылы аңғарды (Эхнатонның анасы жат жерлiк едi деген пiкiр бар. Қазiр жоққа шығарылды дегенмен бiз осы болжамның растығына қосыламыз) немесе басқа жолдар арқылы қабылдады” (З.Фрейд, “Моисей и монотеизм”, интернеттiк нұсқасы).
Иә, осылай, Эхнатон байырғы қазақ даласынан барған нағашыларының дiнiне жиендiк жасады. Оны қары қарата дамытып, ең алғашқы монотеистiк дiн деңгейiн көтердi. Бiрақ өз елiнде қолдау таппады. Эхнатонның басынан бақ тайғасын адал шәкiртi Мұса және басқа да iзбасарлары бұл дiннiң еврейлер арасында тарап, монотеизмнiң сақталып қалуына еңбек сiңiрдi.
Монотеизмнiң бiзге беймәлiм болып келген алғашқы сапары осылайша қазақ даласынан басталып едi. Кiм бiледi, бәлкiм Мағжан ақынның:
Қайғыланба, соқыр сорлы, шекпе зар,
Мен – Күн ұлы, көзiмде Күн нұры бар.
Мен келемiн, мен келемiн, мен келем,
Күннен туған, Гуннен туған пайғамбар,– деп келетiн жыр жолдарында перғауын Эхнатон ақынның алыс ғасырлардан бүгiнге жеткен ой-арманының жаңғырығы жатқан да болар-ау!
Иә, бiр Құдайға сенушiлiкке бастайтын жол ең алғаш Қазақ даласынан бастау алған.
Қалтама тиын-тебен түскенде, қолым қалт еткенде кiтап дүкенiне кiремiн. Басқалары да бар ғой, бiрақ өмiрбаяндық кiтаптарға көбiрек үңiлем. Бұл жағынан орыс ағайындардың көш iлгерi кетiп қалғанын байқап, түңiлетiн кездерiм де аз емес. Мiне, Огюст Ренуар, Поль Гоген, Пабло Пикассо, Модильянилер. Мұның бәрi -ащылы-тұщылы тағдыр-талайымен бiр дүкеннен ұшырасар әлемге әйгiлi суретшiлер. Орыстың өз Крамскойы, Репинi, Суриковтары мен Левитандары - оларды да осы дүкеннен кездестiре аласыз. Пушкин, Толстой, Чехов, Шукшин - орыс ақын-жазушыларының ұзын-ырғасы да осылай кете барады. Бiр бұрыштағы «ЖЗЛ» сериясымен шыққан кiтаптарға көзiңiз түскенде жүрегiңiз тоқтап қала жаздайтыны және бар. Жалпы, бiлетiн жұрт «кiтаппен қауышу - қуанышпен қауышу» деп жатады. Өз басым бұл пiкiрмен толық келiсе бермеймiн. Менiңше, кiтаппен қауышудың да көңiлге кiрбiң ұялататын кездерi аз емес. Әсiресе, өзiңде, өзiңнiң халқыңда жоқты сезiндiруге келгенде ұлтты, ұлысты талғамайтын кiтап жарықтық тым қатал, тым қатыгез болып кетедi. Оның бiр көрiнiсiн жаңағы кiтаптарының мұқабалары жаймашуақ «ЖЗЛ»-дан-ақ аңғаруға болады. Сенбесеңiз, бiр сәт «ЖЗЛ» сериясының соңғы кiтаптарына зер салып көрiңiз.
Әне, анау - Николай Рубцов. Кеше 75 жылдығы тойланған бiздiң Мұқағали ақыннан бес жас кiшi бауыры. 1936 жылдың түлегi. Орыстар оны Есениннен кейiнгi мықты ақынымыз деп шуласып жүр. Биыл 70 жылдығын Ресей бойынша тойлау басталды. Мәскеуде ескерткiшi орнатылмақ. Ал мынау - кәдуiлгi Владимир Высоцкий. Бiр дәуiрдiң символына айналған тұлға. Ақын, актер һәм сазгер-орындаушы. Бұл да бiздiң Мұқаңның поэзиядағы 7 жас кiшi iнiсi болып келедi. Бiрi Мұқаңнан 5 жыл бұрын, бiрi 4 жыл кейiн о дүниелiк болған. Ендi әйгiлi «ЖЗЛ»-дың бiр-бiр томына айналулы. Бұйыртса, Данте, Шекспир, Гетелермен сөрелес болады. Пушкин, Лермонтов, Есениндердiң ортасында жүредi. Кiм бiледi, бәлкiм, Рубцов өзi пiр тұтатын Федор Тютчевпен, Высоцкий Франсуа Вийонмен ендiгi тiл табысып та үлгерген болар. Әйтеуiр, мен зер салып кеткелi әлдебiр ыждаһатты оқырманның кiтапханасынан құтты орындарын тауып үлгергендерiне еш күмәнiм жоқ. Сосын, осы «ЖЗЛ»-ға анау-мынау өмiрбаяндық кiтаптардың кiре бермейтiнi және бар. Олай дейтiнiң, бiр дүкеннiң өзiнде Есениннiң тағдыры мен шығармашылығына қатысты төрт бiрдей кiтапты парақтап тұрып, ақынжанды орыс ағайынның өз шайырларына деген iлтипат-құрметiне таң қаласың. Бiрi Есениннiң жеке болмысын, оның шығармашылығын психоанализ ғылымының қол жеткiзген жетiстiктерi негiзiнде талдаса, ендi бiрiнiкi ақын ажалына, оның жұмбақ өлiмiне қатысты зерттеулерге ұласады. Бiрақ бұл да, ол да емес, «ЖЗЛ» сериясынан басылып шығуға әкелi-балалы Куняевтардiң кiтабы лайық деп танылған. Демек, Рубцов пен Высоцкий жайлы мына кiтаптар да әбден сүзгiден өткен, екi ақын жайлы жазылған еңбектердiң нағыз дарабоздары саналатын дүниелер болғаны. Орыста таңдауға мүмкiндiк көп. Осыны сезiнгенде iшiң қыз-қыз қайнайды. Мұқағали таланты, Мұқағали тағдыры Рубцов яки Высоцкийдiкiнен кем, әлде қызықсыз ба едi деген ойлар мазалайды. «ЖЗЛ»-ға кiрген екi ақыннан да жасы үлкен Мұқағали туралы толыққанды кiтап қашан бiздiң оқырман қолына тимек деп күйiнесiң.
Иә, тек кiтап емес, басқа да күйiндiретiн жайттар жетерлiк.
Мәне, редакцияға, саған, өзiңмен түйдей құрдас талапкер келiп отыр. «Өлеңдерiмдi оқы, пiкiрiңдi айт, ұнағандарын газетке бастыруға алып қал» дейдi. Өлең деп отырғаны өлең емес, жай шимай-шатпақтар ғана. Сөз өлтiру, қағаз өлтiру өнерi. Құрдасыңның талайына жазылғаны басқа емес, дәл осы екенiн әбден-ақ сезiнiп отырсың.
Бiрақ оның өзi бұлай деп ойламайды, ақыры ренжiсiп тарқасуға тура келедi.
Тағы бiраз күннен соң сен кештетiңкiреп кiрiп келген кафеде сол ескi танысың отырады. Жалғыз емес. Қасында өзi қатарлы бiреу, орталарында жартылықтары бар. Сенi өздерiмен дастархандас болуға шақырады. Ниеттерi - сыйлап жiбермек. Бәлкiм, «сыйлау» арқылы «сындырмақ».
Сен қазiр достарыңның келетiнiн айтып оңаша тұрған орынға жайғасасың. Ескi танысың серiгiне, саған естiрте Мұқағали ақын туралы әңгiме бастайды.
- Мұқағалиды да тiрi кезiнде көп адам түсiнбеген. Менi де түсiнбейдi. Бiрақ менде Мұқағали көкем сияқты жаза беремiн. Мейлi, тартпамда жата берсiн. Өлгесiн, жылап-сықтап жүрiп өздерi кiтап қып басып шығарады. Естелiктер айтатын болады...
Әсiлi, бiреуден бiлгiш деп естiген болуы керек, сосын маған қарата сауал тастайды.
- Қазiр ғалымдардың Мұқағали Мақатаев өлеңдерiн зерттеп жатқаны рас па?
- Рас, - деймiн мен, - төрт докторлық, тоғыз кандидаттық жұмыс қорғалды. Қорғалатындары және бар.
Әрине, жауабым «Тисе терекке, тимесе бұтаққаның» керi. Әйтпесе докторлық немесе кандидаттық жұмыстардың тiзiмiн түгендеп жүрген жайым жоқ. Әйтеуiр, ақын шығармашылығы туралы зерттеулердiң бар екенiн естiгем.
Жартылықтарын тауысып, орнынан тұрған бауырым әлi достары келмеген маған кетерде бәрiбiр сес көрсетiп кетедi.
- Бұл халық Мұқағалиды түсiнбей құртқан, қасындағы талантсыз ақындар қызғаныштан iшкiзiп өлтiрген. Тағы бiр Мұқағали келсе, тағы да сөйтедi. Сол үшiн де абай болу керек.
Ол қатырдым деп бара жатады. Iшiң жылап сен қаласың.
Жыламағанда қайтесiң, сенiң қазақ бауырың Есенин, Рубцовтар түгiлi өзiнiң сүйiктi Мұқағалиының да шынайы тарихын бiлмейдi. Оның ойындағы Мұқағали күйiктен iшiп келген де, жаза берген. Солай ма?..
Мұқағалидың үш жүзi. Олар кiмдер?
Әйгiлi жапон жазушысы Акутагава Рюноскэнiң бiр әдебиетшi кейiпкерi «Менiң арғы-бергi халықтар мен арғы-бергi уақыттардан үш жүз қаралы сайдың тасындай таңдаулы сайыпқыран достарым бар» дейдi. Әрине, мұны кейiпкерiнiң аузымен айтып отырған Акутагаваның өзi. Егер Акутагаваның осы достарының тiзiмiн жасасаңыз, олардың қатарынан кiмдердi ұшыратуыңыз мүмкiн? Бәлкiм, бұл тiзiм Гомер мен Вергилийлерден басталар. Әлде шумердiң Гiлгәмештi жырға қосқан белгiсiз ақынынан бастау алар ма екен? Әйтеуiр, бұл тiзiмнiң ылғи ығай-сығайдан тұратынына күмән жоқ. Өйткенi, достары мықты болмаса, Акутагава да мықты болмас едi ғой.
Ал бiздiң Мұқағали ақынның үш жүзiнiң iшiнде кiмдер бар? Жалпы Мұқағали ақында арғы-бергi әдебиет ұлыларынан үш жүз дос болды ма? Әлде ол ешкiмдi оқымай-ақ, ешкiмдi бiлмей-ақ айтулы ақын болып кеттi ме? Жоқ, олай болуы мүмкiн емес. Мұқағалидың әлем әдебиетiн оқуды бала кезден бастағанын ақынның балғын шағына куә болғандардың бәрi айтады. Демек, шынайы достарды жинауды, олармен сырлас болуды Мұқағали ақын ерте кезден-ақ әдет еткен. Дәстүрге айналдырған. Өлеңiнде «Бiлiмiм орта, бiрақ өзiм жоғарыға санаймын» дейтiнi сондықтан. Ақынның «Мәскеулiктердiң бiлетiнi де өзiм бiлетiн дүниелер екен. Сондықтан көп аялдамай қайтып кеттiм» дейтiн әңгiмесiнде де осындай шындықтың ұшқыны жатыр. Яғни, аудармалары мен өлеңдерiнен таныс Вергилий, Данте, Шекспир, Пушкин мен Лермонтов, Есениндер мен Маяковскийлер осылардың, Мұқағали үш жүзiнiң бiр парасы ғана. Бар болғаны, алып мұзтаудың көзге көрiнер жоғарғы қабаты деуiмiз керек. Ал оның судың астында ендi қанша көлемi көрiнбей бұғынып жатқанын бiр Құдайым ғана бiледi.
Иә, бiле бiлсеңiз, сол үш жүз ұлымен астасып, тұтасып кеткен Мұқағалидың өзi - алып Мұзтау. Бiр ұлы организм. Бiзге оның көзi бардың бәрiне байқалар жоғары жағын ғана қызықтауды доғарар кез жеттi. Ендi Мұқағалидың тереңнiң тасасында бұғынып жатқан тылсым құпиясын үңiлуге тырысуға тиiспiз. Өмiрi мен өлеңiн қатар өре отырып, оқырманды ақынның шын тағдырымен таныстыру мiндет.
Иә, Мұқағали туралы естелiктер аз жазылған жоқ. Тiптi жеке жинақ болып та шықты. Бағыда бiр оқып ек, ендi тағы да бiр сүзiп шықтық. Мұнда топтастырылғандардың денi ақын туралы еш айтары жоқ ортаңқол ғана дүниелер екенiн аңғардық. Айтулы Мұқағали кагортасының исi де шықпайды. Мұқағали көп қазақ ақындарының бiрi ғана болып қалыпты. Иә, тағдырына жауапсыздау қараған, көп уақыт баспанасыз жүрген, әдебиет шенеунiктерiнен жапа шеккен жаны жайсаң көп мұңлықтың бiрi. Қысқасы, Мұқағалидың есiмiн алып тастап, сол кездегi мықты ақындардың талайына тели салуға болатын қатардағы естелiктер жинағы.
Мысалы, менiң бұл жинақтан Мұқағали ақынның Дантенiң «Құдiреттi комедиясын» аударуға қалай келгенiн, оған қалай дайындалғанын бiлгiм келген. Ақынның сырқатының тарихы туралы деректермен танысуды жөн көргем. Ақын тағдырындағы әйелдер рөлi, қатарлас әрiптестерiнiң ақын шығармашылығына әсерi, бұлар да менi қызықтырған жайттар едi. Жинақта бұлардың бiрде-бiрiне жауап жоқ. Әлдебiр тұспалдаулар ғана ұшырасады. Қысқасы, «iшiң бiлсiн, әлуайдың» керi.
Ақынның Қызылқұмға сапары, Қарақалпақстанға барып Төлеген ақынды жерлеуге қатысуы, Мәскеуде өткен күндерi - бұлардың бәрi жадыдан өшiрiлiп кеткен жайттар секiлдi.
Орыстар Есениннiң Тәшкенге қалай келгенiн, Бакуде күндердi қалай ұзатқанын, Тифлисте нендей жағдаяттарды басынан кешiргенiн, бәр-бәрiн жасырмай жазады. Тiптi жезөкшелермен қалай дәм-тұздас болғанына дейiн ақтарып салады. Деректiң молдығы соншалық, «Есенин және жезөкшелер», «Есенин және еврей бойжеткендерi» деген тақырыптарда мақала жазуыңызға әбден жетiп-артылады. Бұл тақырыптарды қомсынсаңыз, «Есенин және атаққұмарлық», «Есенин және жоғары мансаптылар», «Есенин және қала мен дала» секiлдi тақырыптарды қаузауыңызға мүмкiндiк бар. Және бұлардың бәрi Есенинiң тағдырына, сол арқылы шығармашылығына ықпал еткен күнделiктi пендешiлiк өмiрдiң көлеңкелi жақтары. Иә, ақын тағдыры оның жайма-шуақ шақтарын емес, осы күңгiрт, қалтарыста жататын сәттерiн көрсеткенде ғана өзiнiң шын сырын ашпақ.
Сосын, Вийон қарақшы, Аллан По апиыншы, Есенин жүргiш ретiнде мәлiм болып жатқанда, бiздiң Мақатаевты перiште еді дегенге кiм нанады? Шынын айту керек, өткен ХХ ғасырдан, ендi мынау тәй-тәй басқан ХХI ғасырдан да перiштелердi iздеу тек қазақ ағайынның ғана қиялына келетiн шаруа. Шындығында, өзiн-өзi алдау, жоқ нәрсеге емексу. Шiркiн, ұлы ақыннан гермофродит жасауға талпыну - табиғаттың заңына қайшы келу екенiн сезiне алсақ қой...
Мұқағали перiште емес. Оны ақынның өзi мойындаған. Егер «бар өмiрiм - өлеңдерiмде» деген ақынның сөзiне сенетiн болсақ, бiр ғана «Сол түнi» атты өлеңiнен-ақ көп жайтты аңғарар едiк:
Ауады да тұрады аңсарым-ай!
Әлi сен есiмдесiң, Аршалы сай.
Сол түнi неге менi өлтiрмедiң?
Сол түнi риза едiм алса Құдай.
Сен куә, Аршалы сай,
Сол түнi мен,
Аққуға тұзақ салып, өлтiрiп ем.
Сол түнi неге менi аяп қалдың?
Жаңадан ауызданған бөлтiрiк ем.
(Бөлтiрiк ем, арлан боп аяқтандым).
Шырылдап сонда сенi оятқан кiм?
Есiңде ме?
Көз жасы...
Жалынышты үн?..
Сол түнi неге менi аяп қалдың?!
Қара түннiң iшiнде, қара бақтың,
Атар таң, келер күнге қарамаппын.
Тағдырдың өзi берген махаббатты,
Тәрк етiп, мәңгiлiкке жаралаппын...
Аршалы сай!
Неғылған көркем едiң!
Сол түнi неге менi өртемедiң?
Сол түннiң қияметiн есiме алсам,
Сенен де, өзiмнен де жиiркенемiн.
Ақын сiз бен бiз сияқты бұғынып, қашқақтамайды. Ақиқатты айтады. Күнәға батқан көңiлдiң тазалыққа iңкәрлiгiн, ынтықтығын жырлайды. Өлеңге бар жан-сырын жайып салады. Жүрегiнiң бiр жақпарында бозбала кезде түсiрiп алған жарақат сызат бар екенiн ескертедi. Ал бiз болсақ, ақынның қаншалықты қарсыласқанына қарамай, одан пұт жасамақ боп әлекпiз. Мұқағалидан пұт жасауға қалған үш жүз досы келiсе қоя ма, оған бас қатырғымыз да келмейдi.
Мұқағали және музыка
Бiздiң бiлуiмiзде, Мұқағали үш жүзiнiң iшiнде әйгiлi Бетховен де бар. Ақын немiс композиторының тағдыры һәм шығармасымен жақсы, жан-жақты таныс болған. Бұл сөзiмiзде «Ильич» поэмасындағы «Аппассионата» тарауы және «Бетховен» өлеңi куә.
Соңғы өлеңдi нағыз жыр жауһары деп бағалауға болады:
Сәнiмен емес,
Әнiмен оған қымбатты,
Қырық мың ғалам,
Қырық мың түрлi үн қатты.
Көзiмен көрмей, әлемнiң мына бояуын,
Көңiлiмен ғана керемет сазын тыңдатты.
Жетiмек бұлттар жер ауып, қайда көшедi,
Өшедi қашан бүгiнгi және кешегi?
Дауылдың соғар,
Жауынның жауар шақтарын,
Бетховен ғана дыбыстан сезген деседi.
Сыйқырлы үнмен сыбырлап оған тұр ғалам,
Ғалам да оны,
Ғаламды ол да тыңдаған.
Сынымен емес, сырымен Айдың сәулесi,
Сорғалап соның саусақтарымен жырлаған.
Қия алмай оны,
Қиылып айлы түн кеттi.
Жалауын алып, жеңiмпаз жаңа күн жеттi.
Жым-жылас, жым-жырт, таскерең етiп Тәңiрi,
Табиғат та оны күндеген екен, бiлмептi.
Сыңғырлап үнi,
Күмбiрлеп күйi бұрқанбай,
Дүние тынды...
Тiлi кесiлген мылқаудай.
Айлы кештерден сорғалап сазды үн тамбай,
Құлазып қалды қу тiрлiк өлi вулкандай.
Не дерсiң мынау таскерең мылқау шақтарға!
Дыбыссыз бәрi - орман да, тау да, бақтар да.
Тек қана аспан азан сап оған естiрттi,
Керең тiрлiктi қалдырып бара жатқанда.
Күркiреп аспан,
Ойнатты-ау дейсiң жасынды,
Сайратты-ау дейсiң мелшиген тау мен тасыңды.
Мылқаудың үнi, кереңнiң құлағы ашылды,
Кешiрiм сұрап,
Бәрi де оған бас ұрды.
Мiне, бұл өлеңде Бетховеннiң тағдыры да, шығармашылығы да бар. Бейнелеп айтқанда, бұл ақынның Бетховен рухының стихиясына өлеңмен арнап жазылған симфониясы iспеттi.
Жақында телеарналардың бiрiнде «Мәңгiлiк ғашық жар» атты фильм көрсетiлдi. Фильм арқауына осы Бетховеннiң өмiрi алынған. Негiзгi өзегi - композитордың «Мәңгiлiк ғашығым» деп басталатын кiмге жазылғаны белгiсiз хатының құпиясын шешуге талпыныс. Ғажап фильм.
Ал бiз Мұқағалидың махаббат өлеңдерiнiң кiмге арналғанын шешуге тырысып көрдiк пе?
Анықтап қарасаңыз, осы өлендерден де Бетховен стихиясының, Бетховен сөз саптасының әсерi байқалатындай.
Мiнеки, екi өлеңнен алынған екi шумақ:
Сарғайған сағынышты басып толық,
Бар үмiт, бар сенiмдi шашып болып,
Өтермiн сiрә де мен бұл өмiрден,
Мәңгiлiк қалармын мен ғашық болып.
Немесе:
Қайтсем екен сенi ұстап қалу үшiн?!
Сен маған шексiз дала сағымысың.
Мен өтермiн, өтермiн, өтермiн мен,
Мәңгiлiк сен қаласың, сағынышым!!!
Бетховен хатымен үндесiп, қауқылдасып жататын бұл үздiксiз сағыныш пен мәңгiлiк махаббаттың кейiпкерi кiм?
Бәлкiм, Бетховен жайлы фильмдегi тосын шешiм секiлдi, бұл өлеңде ақынның Лашын апамызға деген махаббаты жатқан болар?! Әлде адрес иесi басқа ма?
Бiздiңше, ақынның Бетховен тағдырын жете зерттеп, оның шығармасына ден қоюы бекер емес. Яғни, бiрi Азия, бiрi Еуропада дүниеге келген екi тұлға табиғатында бiз байқай бермейтiн әлдебiр өзара ұқсастықтың болғаны. Жiтi үңiле қарасақ, бұл ұқсастықты тiптi ақын мен композитордың сыртқы бейнелерiнен де аңғаруға болатындай.
Иә, бiздi мазалайтын бұл сауалдарға бүгiнгi көзi тiрi ақын замандастарының қайсыбiреулерi жауап бере алуы мүмкiн. Олар ертеңгi ұрпаққа ақиқатты естелiк қылып жазып қалдырар ма екен, әлде өздерiмен бiрге қараңғы көрдiң түнегiне ала ала кете ме, мәселе сонда.
Естуiмiзше, ақын дүниеден өткен күнi Алматыдағы қарт теректердiң бiрiне жай түскен деседi. Ал Бетховен дүниеден өткенде аспан толассыз шатырлапты. Осының өзi-ақ болмысы тарпаң ақын өмiрiн адуын мiнездi композитор тағдырымен жақындастыра түспей ме?
(Жалғасы бар)