ОРтағасы

Орта ѕасырлар – бљкiл дљние жљзi тарихыныѓ ежелгi дљние мен
жаѓа тарих аралыѕындаѕы кезеѓi. Бџл Еуропада он екi ѕасырѕа
теѓ, ал Шыѕыс елдерiнде одан да џзаћ. Бџл дќуiрге тќн кне белгiлер
кейбiр елдерде ќлi кљнге дейiн саћталып келедi. Орта ѕасырларда
феодализм пайда болып, љстемдiк ћџрды жќне ыдырай бастады.
Кптеген халыћтар ћџлдыћ ћоѕамды аттап, алѕашћы ћауым-
дыћ ћџрылыстан феодалдыћ ћоѕамдыћ ћџрылысћа бiрден ттi.
Ал ендi бiр халыћтар алѕашћы ћауымдыћ ћџрылыстан ћџлдыћ
ћоѕамѕа, одан феодализмге аяћ басты. Яѕни феодализмге дейiнгi
ћоѕам дамуыныѓ барлыћ сатыларын басынан ткердi. Шаруалар
iрi жер иелерiне тќуелдiлiкке тљстi. Жердi жеке меншiк етiп,
з ћолдарына шоѕырландырып алѕан феодалдар шаруалар еѓбегiн
пайдаланды. Ол кезде жер мiр сљрудiѓ, зiн жќне отбасын асырау-
дыѓ бiрден-бiр кзi едi. Шаруа кљнкрiс љшiн жер иесiнен жалѕа жер
алып, оныѓ барлыћ шартын саћтауѕа тиiстi болды.
Феодализм зiнен бџрынѕы ћџлдыћ ћоѕамдыћ ћџрылысћа ћара-
ѕанда, сз жоћ, кп iлгерi едi. Ерiксiз еѓбек ететiн ћџлдар сияћты
емес, шаруалар меншiктi жерiнен молыраћ нiм алуѕа мљдделi бол-
ды. +нiмдi неѕџрлым кбiрек алса, жер иесiне тлейтiн салыѕынан
артылѕан нiмнiѓ бќрi зiне тиетiн едi.
Феодализм дќуiрiнде ћалаларда нiм ндiретiн џсаћ кќсiпорын-
дар кбейдi, мќдениет дамыды. Мануфактуралар сiп шыћты,
болашаћ буржуазиялыћ (капиталистiк) ћоѕамныѓ шаруашылыћ
жќне ќлеуметтiк негiзi – неркќсiп пен жџмысшы табы пайда бол-
ды.
«Орта ѕасырлар» деген сз тiркесi ћайдан шыћћан? Оныѓ тл
атауы – латынша: медиум – орта, аевум – ѕасыр. Бџл тiркес алѕаш
рет Италияда ХV–ХVI ѕасырларда ћолданыла бастады. Батыс
Рим империясы ћџлаѕаннан бастап Ћайта ркендеу дќуiрiне дейiнгi
аралыћ орта ѕасырлар деп аталады. «Орта ѕасырлар» џѕымы
бiркелкi болмады. Бiреулер орта ѕасырлардыѓ басталуы деп Римнiѓ
соѓѕы императоры таћтан тљскен 476 жылды алса, ендi бiреулер
арабтардыѓ Еуропаѕа шабуылы басталѕан кез (VIII ѕасырдыѓ бас
кезi) орта ѕасырлардыѓ басы деп тљсiндi. Бiреулер Константино-
польдiѓ ћџлауын (1453 жыл), ендi бiреулер Американы ашуды4
(1492 жыл), љшiншi бiреулер Германиядаѕы реформация мен шаруа-
лар соѕысын (1525 жыл) орта ѕасырлардыѓ аяѕы деп санайды.
Орта ѕасырлар тарихы љш кезеѓнен тџрады. Бiрiншiсi – ерте
орта ѕасырлар. орта ѕасырлар Бџл кезде феодалдыћ ндiрiс тќсiлi ћалыптасты.
Ерте орта ѕасырлар V ѕасырдан басталады, ал кейбiр Азия
елдерiнде II–ХI ѕасырларѕа дейiнгi аралыћты ћамтиды. Екiншiсi –
дамыѕан орта ѕасырлар. дамыѕан орта ѕасырлар Бџл кезеѓге ХI ѕасырдыѓ аяѕынан ХV
ѕасырѕа дейiнгi аралыћ, ал кейбiр Азия елдерiнде ХVI ѕасыр ћоса
кiредi. Yшiншiсi – кейiнгi орта ѕасырлар – кейiнгi орта ѕасырлар феодализмнiѓ ыдыра-
уымен жќне капиталистiк ндiрiс тќсiлiнiѓ туа бастауымен
сипатталады. Бџл кезеѓ ХVI ѕасырдан ХVII ѕасырдыѓ ортасына
дейiн, ал Шыѕыс елдерiнде ХVIII–ХIХ ѕасырларѕа дейiнгi ара-
лыћты ћамтиды.
Ерте орта ѕасырлар кезiнде феодалдыћ ћатынастар дамыды.
Iрi жер иелерi пайда болды, феодалдар шаруа ћауымдарын здерiне
баѕындырды. Оларѕа жер бердi, ол љшiн љлкен клемде салыћтар
алды. Малын баћтырып, егiнiн салѕызды. Ал дамыѕан орта ѕасыр-
ларда шаруалар феодалдарѕа толыћ тќуелдiлiкке тљстi. Олар
жердi феодалдардан жалѕа алып, нiм ндiрдi. Феодалдарѕа нiм
тљрiнде салыћ тледi. Оныѓ клемi барѕан сайын се тљстi. Фео-
далдардыѓ здерi де бiр-бiрiне сатылы баѕыныштылыћта болды
(король, iрi феодалдар, дiнбасылары, рыцарьлар т. б.). Аћша-та-
уарлы ћатынас кљшейдi, ћалалар сiп, ќлеуметтiк жаѕдай
шиеленiсе тљстi. Осыдан келiп феодалдыћ ћоѕамныѓ сипаты зге-
ре бастады. Наразылыћтар, шаруалар мен ћала еѓбекшiлерiнiѓ
ктерiлiстерi жиiледi. Кейiнгi орта ѕасырларда феодализмнiѓ ћай-
шылыћтары кљшейе тљстi. Шаруалар еѓбегiн ћанаудыѓ бџрынѕы
дќстљрлi ќдiсi згердi. Капиталистiк ћоѕамдыћ ћџрылыстыѓ
белгiлерi байћала бастады. Халыћ бџћарасыныѓ феодалдыћ
ћанауѕа, сондай-аћ капиталистiк ћанауѕа ћарсы кљресi етек алды.
Наразылыћты басу љшiн кљштi мемлекет – кљштi билiк керек бол-
ды. Осыдан келiп бџрынѕы бытыраѓћы мемлекеттердi бiр орта-
лыћтан басћарылатын мемлекеттерге айналдыру жолындаѕы
ќрекеттер кљшейдi. Орталыћтанѕан мемлекеттерде ктерiлiс-
тер мен наразылыћтарды болдырмай, феодалдарѕа з байлыѕыныѓ
«ћызыѕын круiне» мљмкiндiк беретiн кљштi љкiмет – феодалдыћ-
абсолюттiк (жеке-дара басћару, жеке билiк) љкiмет билiк
жљргiздi.
Ортаѕасырлыћ мемлекеттер, ќсiресе ерте орта ѕасырларда ћџ-
рылѕан iрi мемлекеттiк бiрлестiктер мыћты болмады. Мысалы,
Џлы Карл империясыныѓ аумаѕы те љлкен болды, алайда оныѓ
iшкi экономикалыћ байланыстары мыѕым емес едi. Себебi, импе-5
рияѕа бiрiктiрiлген кптеген халыћтар бiрiн-бiрi тљсiнбедi. Олар
шаруашылыћтары мен ќдет-ѕџрыптары жаѕынан бiр-бiрiнен тым
алшаћ едi. Сондыћтан бџл мемлекет џзаћ мiр сљре алмады,
аћырында бiрнеше дербес мемлекеттерге блiнiп кеттi.
Шыѕыс елдерiндегi бiр орталыћтанѕан мемлекеттер
кљштiрек болды. Оныѓ себебi, бџларда жер мемлекеттiѓ меншiгi
едi. Суландыру жљйелерiн жљргiзу – арыћтар ћазу, тоѕандар салу
сияћты жеке адамныѓ шамасы келмейтiн аућымды да адам
кљшiн кп ћажет ететiн жџмыстарды тек љкiмет ѕана жљргiзе
алатын едi.
Батыс Еуропада iрi жер иелiгi бар феодалдар жеке-дара ша-
руашылыћ жљргiзе алды. Мџнда табиѕат жаѕдайы ћолайлы,
жерi ћџнарлы, зен-су жеткiлiктi, шабындыћ мол болды. Осы-
ныѓ бќрi феодалдыѓ байлыѕын молайтып, оныѓ љкiметтен
тќуелсiз мiр сљруiне мљмкiндiк жасады. Осыдан келiп Еуропада
феодалдыћ бытыраѓћылыћ кљшейдi. Ќрбiр iрi феодалдыѓ з
ќкiмшiлiгi, з соты, з ќскерi болды. Оларды ћол астындаѕы
шаруаларды баѕыныштылыћта џстау ќрi сыртћы жаудан ћор-
ѕану барысында пайдаланды.
Алайда ХIII–ХV ѕасырларда аћша-тауар ћатынасыныѓ кљш
алып, iшкi сауда-саттыћтыѓ (базардыѓ) ћалыптасуы жеке-
дара билiктiѓ ыћпалын ќлсiреттi. Базар нарћыныѓ мќнiн
тљсiнген ћара халыћтыѓ жеке тќуелдiлiктен босану жолындаѕы
наразылыѕы кљшейдi. Осыдан келiп, еуропалыћ бiр орталыћтан-
ѕан феодалдыћ мемлекеттер ћџру ћолѕа алынды. Бџл ќсiресе
Англияда, Францияда, Испанияда жедел жљргiзiле бастады.
Жергiлiктi жќне жалпымемлекеттiк сословиелiк џйымдар
(Англияда – парламент, Францияда – бас штат) дљниеге келдi.
Осылайша сословиелiк монархия ћалыптасты. Феодалдар
билiк жљйесiн здерiне ћажеттi заѓдар ћабылдау љшiн пайдаланды.
Ресейде мџндай згерiстер кешiрек жасалды. Оны монѕол-та-
тар шапћыншылыѕы тежедi. Ресейде феодалдыћ бытыраѓ-
ћылыћты жою, бiр орталыћтанѕан мемлекет ћџру ХV ѕасырдыѓ
аяѕында жљзеге асты. Сословиелiк кiлдiктi монархияѕа туге
(Зем соборы) ХVI ѕасырдыѓ ортасында ѕана ћол жеттi.
Бiр орталыћтану Еуропа мемлекеттерi љшiн де, Шыѕыс елдерi
љшiн де дџрыс ћадам болды. Бџл, бiрiншiден, феодалдыћ зара ћыр-
ћысу соѕыстарына тежеу салды. Екiншiден, басћа мемлекеттер-
дiѓ ел iшiндегi алауыздыћты пайдаланып, кљйзелген елдi жаулап
алу ќрекетiне тоћтау болды. Љшiншiден, ауыл шаруашылыѕы
нiмдерiн мол ндiруге жол ашылды. Тртiншiден, ћалалар стi,
ћолнер, сауда дамыды.