Қазақ поэзиясындағы постмодернизм

Қазіргі постмодернистік поэзия

Постмодернизм бүгінгі әдебиетшілердің назарына көптен ілігіп жүрген әдеби құбылыс. Ол – қазіргі әдебиеттің басты ағымы. Ең алдымен постмодернизмді ағым ретінде не болмаса ХХ ғасырдың құбылысы ретінде тану үшін постмодернизмнің негізгі қасиеттері мен ерекшеліктерін анықтап алуымыз керек. Постмодернизм – ХХ ғасырдың ІІ жартысында модернизмнен кейін өнер, сәулет, кескін, әдебиетте, жалпы көркем мәдениет тенденциялары негізінде пайда болған ағым. Модернизм өз кезеңін аяқтаған кезде ХХ ғасырдың ІІ жартысында оған қарсы бағытта – постмодернизм дәуірі тарих сахнасына шығады. Қарапайым сөзбен айтар болсақ, постмодернизм әдебиеті модернизм әдебиетінің дәстүрлі әдебиетпен отаспайтын тәсілдеріне мұрагерлік ете отырып, оны ең жоғары өреге көтеріп қана қалмай, ары қарай дамыған түрде, модернизм әдебиетінің түрліше тәсілінен де өзгеше, өзіне ғана тән бейнелеу әдістерін қалыптастыру негізінде туған.
Басты проблема постмодернизмнің мәні туралы нақты түсініктің болмауы, әрі айқын, әрі адамды баурап алатын, теледидардан, кинода жиі естілетін, журналдарда, көркем әдебиеттерде кездесіп қалатын осы сөздің тасасында нендей мағына жатыр деген сауалдардың туындауында. Көптеген осы терминді қолданып жүргендер оның мәнісін түсіндіріп бере алар ма екен, түсіндіре алған күннің өзінде олардың әрқайсысы осы ұғымның мағынасын өздеріне лайықтап түсіндіруге тырысады. Мынандай парадоксалдық жағдай туындайды, «постмодернизм деп жазып, іліп қойған плакаттың астында спектакльдер қойып, өлеңдер жазуға ғана болмайды, сондай-ақ құймақ пісіруге, әлем-жәлем киінуге, сүйісуге және керісуге, сонымен қатар әлемдік мәдениеттің қойнауынан кез келген өзіңе ұнаған авторды алып пір тұтуыңа болады» [1, 3].
М.Эпштейннің ойынша постмодерн – модерннен кейін немесе модернизмнен соң пайда болады. «Это два нравно значных понятия «пост», одно из которых «постмодерность (соотносимая с «модерностью»), есть длительная эпоха, в начале который мы живем – второе же "постмодернизм» (соотносимый с «модернизмом») есть первый период, вход в эту большую эпоху. Если две большие эпохи, модерная и постмодерная зеркально отражаются друг в друге, то естественно что последний период эпохи модерности, а постмодернизм это первый период эпохи постмодерности» М.Эпштейннің сенімі бойынша біз постмодерн мен постмодернизмнің арасында тұрмыз. «Модернизм Батыста 1960 жылдарға дейін созылса, Ресейде одан да ерте 1920 жылдары постмодернизмге, коммуникациялы формацияға орын беруі тегіннен тегін емес» дейді М.Эпштейн. [2,54].
«Постмодерн», «постмодернизм» терминдері тек қазігі заманғы философия мен ғылымдар лексиконында ғана емес, сонымен қатар, жалпы мәдени лексиконда талайдан бері өте кең қоланысқа енген. Бұл терминнің пайда болған уақытынан бастап, дәл қазіргі күнге дейін «постмодерн» анықтамасы белгісіз күйінде қалып отыр. Олай болып қалуының себебін, өздерін «постмодернистерміз» деп атап жүрген ғалымдардың сұрақтың жауабын табуға бар күштерін салмайтындықтарымен түсіндіруге болады. «Постмодернистердің» өкілдері бұл терминнің мағынасын түсіндірмек түгілі, оны «сәтсіз журналистикалық термин», ешнәрсені түсіндірмейтін «абрака-дабра» деп қарап, оны қабылдаудан мүлде бас тартады.
«Постмодерн» (фр. «postmoderne», англ. «postmodern») орыс тіліне аударған кезде сөзбе-сөз «постсовременный», «послесовременный» дегенді білдіреді. Бұл аударма термин бізді қосымша қиындыққа әкеліп соқтырады. Біріншіден, орыс тілді термин «постсовремменность» құлаққа жағымсыз естіледі және тіпті ғылыми тілдің маңына да жақындай алмайды. Екіншіден, «постмодерн», одан да кең таралған ұғым «постмодернизм» жалпыға бірдей кең көлемде таралып, соның ішінде орыс тілінің өзінде де мойындалған. Бұл екі терминнің «постсовремменность» ұғымынан тыс өзіндік мән-мағынасы бар.
Әр ұлттың әдебиетінде көркемдік әдіс, бағыттар, ағымдар әр кезеңде әр түрлі жағдайда өзгеше қалыппен пайда болып, дами бастайды. Қайсыбір әдіс, бағыттар басқа топыраққа тамыр жібермей жатады. Ол орта табиғатына байланысты. Ал, қазіргі постмодернизмнің қазақ әдебиетіндегі көріністері тұтас бағыт деңгейіне көтерілмеген, олар өзара ара-жігін де ашып дараланбағандықтан, бүгінгі күн бедерінде көркем-әдеби ағым ретінде өмір сүруде. Бірақ, біз бұл үдерісті жылдамдатуға да, кідіртуге де құқылы емеспіз. Постмодернизм қазақ топырағына кенжелеу келіп жатқан әдеби ағым болса да бұл жөнінде ақындардың да, ақын шығармашылығын зерделей қарайтын ғалымдардың да өзіндік пікірі бар.
Филология ғылымдарының докторы, академик С.Қасқабасов постмодернизм туралы өз ойын былайша білдіреді. «Шынтуайтына келгенде модернизм дегеннің өзі – жаңа деген сөз. Постмодернизм – өндірісі қатты дамыған постиндустриялы елдерде кең таралған. Өйткені, олар бұрынғы классикалық әдебиеттен қол үзіп кеткен. Біз болсақ, классикалық реализмнен, классикалық әдебиеттен қол үзгеміз жоқ. Одан қол үзе алмайтын себебіміз, бізде әлі постиндустриялық қоғам құрылған жоқ. Ол үшін өндіріс өте мықты дамып, капитализмнің ең биік шыңына жетіп, бүкіл өмірдің бәрі индустриялануы керек, қалалық ұлт болып қалыптасуымыз керек. Сосын бүкіл қалалық өмір мен далалық өмір араласып, құжынап жатуы тиіс. Бірақ біз оған жеткен жоқпыз. Сондықтан постиндустриялық қоғам болмай тұрып, постиндустриялық қоғамның өмірін суреттей алмаймыз. Алайда, постмодернистік тәсілді меңгеріп алған біздің кейбір қаламгерлердің ісі сыртқы көрініс қана. Кейіпкердің сандырақтауы, елес көруі, болмаса кейіпкердің басқа бір нәрсені ойлап, басқа бір әлемге шарлауы, осының бәрі шындап келгенде, өз әдебиетіміздің әсерінен шыққан нәрсе Постмодернизмнің сыртқы көрінісі қандай деген сауалға жауап беретін болсақ, ол – өмірдің бейнесінен алыстап кету, ойда жоқ нәрсені айту. Я болмаса, елес қуып, адамның екіге бөлінуі, екі ойлы болуы, сандырақтап бір нәрсені айтуы.». [3,4].
Бір қарағанда, постмодернизм түрлі «измдердің» бір нұсқасы сияқты. Қолдан жасалған нәрсе сияқты көрінуі де мүмкін. Көкейімізде біздің әдебиет реалистік бағытта дамуы тиіс деген сауалдың да жатқаны жасырын емес. Бірақ, өмірдің өзін суреттейтін әдебиет реалистік болумен қатар, сондай-ақ адамның қиялын да суреттеуі керек. Өмірде жоқ нәрсені көрсетумен де әдебиет – өнер.
«Қазіргі қазақ поэзиясына бұлқыныс, сілкініс керек. Поэзиямызды неғұрлым тезірек модернизациялауымыз керек. Қазақ поэзиясы, әсіресе, жас ақындарымыз әлемдік поэзияға жіті көзбен қарап, ескіні есте сақтауға қалдырып, модернизм жолына түсуі керек, жастар жаңаша жазуға ұмтылуы жөн. Бұл қолдан келмейтін нәрсе емес. Өзімізде бәрі бар. Сол бар нәрсені іске қосу керек. Поэзиямызды модернизациялағанда есте болатын ең маңызды проблема, жаппай науқаншылыққа жол бермей, өзіміздің ұлттық дәстүрімізді, әсіресе өлеңдегі ұлттық ерекшелігімізді, ұлттық ұғымымызды, ұлттық философиямызды берік ұстануымыз парыз. Жаңа өлеңдегі жаңа формаға, жаңа өлшемге, жаңа логикаға әр ақынөзінше бірте-бірте көшкені дұрыс болмақ. Әлем елдері поэзияның жаңа бағытына көшіп алса да, біздің қазақ поэзиясы ескі әләулаймен әлі келе жатыр.Біз әлі төрт жолы бір шумақтан тұратын ескі өлең құрылысынан шыға алған жоқпыз», [4, 10]. - дейді ғалым Әубәкір Нілібаев.
Ал, ағымның негізгі сипаттары қандай деген сауалдың да жиі мазалайтыны рас. Мұның бәрі қазақ әдебиетінде де постмодернистік бағыттағы өкілдердің бар екенін, осы бағытта да біраз ізденістер мен сынақтар жасалынып жатқанын және олардың бәрі саналы түрде емес, шығарманың ішкі көркемдік тұтастығынан туындап, ішкі үндестігінен, табиғи заңдылығынан шығып отырғанын да көрсетеді. Демек, қазіргі өлеңтанудағы көрініп отырған жанрлық өзгерістерге шығарма көркемдігін әр түрлі тропалар жүйесімен тұтастырып тұрған сипатты тануға болады.
Қазаққа өлең, өлеңге ақын көптік етпейді. лардың дені Т. Әбдікәкімұлы, Е. Раушан, С. Ақсұңқарұлы сияқты арнайы саналы түрде эксперимент жасап, постмодернистік стиль қалыптастыруға, соған лайықты сөз құрап, ойлау жүйесін жасауға талпынған таланттардың өзіндік табиғи талантынан, суреткерлік шеберліктерінен, көркемдік бейнелеу құралдарын шебер ойната білуінен туындап жатқан даралық сипат екенін ескерген жөн. Бүгінгі поэзиямызда Маралтай Райымбекұлы, Ақберен Елгезек, Ерлан Жүніс, Ұларбек Нұрғалым, Ырысбек Дәбей, Азамат Тасқараұлы сияқты ізденіс үстіндегі бір топ ақын сол бір соны соқпақтарға түрен салғысы келетіндігімен қуантады. Өзін-өзі тануға ұмтылыс жасап жатқан ақындарымыздың түрлі ізденіске баруының астарына үңіліп көрейік.
«Қазіргі қазақ ақындарынан постмодерндік ағымына алғаш қалам тартқан – Тыныштықбек Әбдікәкімұлы. Оған өлең құрылымы мен поэтикалық жүйе, өзіне ғана ұқсас ойлау жүйесі куәгер. «Ақпан прозасы»:
Алтын тәжді күн – анау,
Қызыл түкті құлағы неткен ұзын.
Жердің милығына дейін,
Судың құйрығына дейін жеткені шын!?
Күміс тонды Ақпан – мынау,
Ақ тырнақты аязымен алып түсердей
бет терісін!

Алаштың несін айтасың,
Ата тілі отыз тіске қамаулы,
Ата Мекені обалсыздарға тонаулы.
Шүлдірлек көкпегі үшін,
Нан табу мектебі үшін,
Оқалы шекпен үшін,
Қыңсыған көк итке айналдырды, тәңірлік
Көк Бөрісін... [5, 23]. – дейді ақын.
Қасқырдың анасы – табиғат. Ол – біздің арғы бастауға қатысты ырықсыздық деңгейіндегі тұрақты сағынышымыз. Бөрі – біздің тотеміміз. Адамның ой астарында осындай ежелден таныс нысандарға кезіккенде барынша жігерлі кейіп алуға ұмтылады.
Постмодернистік поэзияға тән транслиризм, психолиризм сияқты тәсілдер Маралтай өлеңдеріне жат емес. Ақын «Ымырт» өлеңінде:
Түн мекені түнекке
Серік таппай бойлаған.
Біздің ғазиз жүрекке
Жұлдыз шашып ойнаған, – дейді [6, 43].
Түннің мұндай қалпы мен әрекетін ақынның ақындық көзі мен түйсігі ғана аңғарса керек. Таптаурын баяндау мен қалыптасқан дағдыдан өзгеше өрнекке бой ұру келесі жолдарда жалғасын тапқан:
Кексе дүние тұр үнсіз,
Көкке сүйреп көңілді.
Қалатындай ғұмырсыз
Санам санға бөлінді.
Алғашқы шумақтан басталған транслиризм сарыны шумақтан шумаққа өткен сайын күшейе түседі. Сөйтіп ақынның ішкі әлеміндегі құбылысты, психологиялық ахуалды микро-әлемнен макро-әлемге көшіреді. Лирикалық кейіпкер мен кеңістік біртұтас бейнеге айналғандай. Психологиялық сарын мен лиризмнің тоғысуына – психолиризмге қарай бет бұрған келесі шумақтағы бейнелеулердің әсерлілігін пайымдап көрелік:
Құстың тынып шырылы,
Жаным аңсап, егіліп,
Қайыңдардың бұрымы
Жүрегіме төгіліп.
Артық сөз жоқ. Құс шырылын аңсаған мазасыз жан, қайыңның «бұрымына» мекен болған жүрек тосындығымен, шебер үйлесімділігімен санамызды селт еткізіп, жанымызды бір сазға бөлейді. Тылсым сырлы жалғанның ашылмаған құпиясы көп. Сол құпияны шеше алмастан фәниден бақиға көшетін рух тіршілігі тоқтамақ емес. Фәнидегі керуен - өмірдің бейнесі «есік қаққан» қалыпта өлеңге нүкте болған:
Біз ұқпаған жалғанның,
Сіз табарсыз шешімін.
Қағып, күтіп қалған кім,
Ескі өмірдің есігін?!
Ескі өмірдің есігін қағу – түп бастауға құрмет, соған байлаулы ғұмыр әрекеті.
«Қорқытқа ұқсас пішінде,
Шындық өліп ішімде.
Қашып жүрмін өлімнен
Өңімде һәм түсімде». Адалдықты, тазалықты аңсаған жүректі тірідей өлтірер қоғамдағы, адамдар арасындағы қайшылықтан ақын қаша жүріп күреседі, беріле салмайды.
Өзім қорқам Өзімнен,
Не істейін, не қылайын?!
Күн де маған уайым,
Түн де маған уайым.
(Бір көрінші көзіме!)
Уайымды ұстап ап,
Ауызынан ұрайын.
Не істерін, не қыларын білмей абдырап тұрған сәтте Маралтайдың қаламына тән күрескерлік рух көмекке келеді. Дәстүр аясын жалғастырушы ақындарымыздың діни сарынға бет бұруының да бір ұшығы осында жатыр.
Жалпы, ақын қолдан саналы түрде рухани мертіккен тұлғаны тудыруы керек. Осылай ғана қалыпты түсініктің арнасы бұзылады, инфляцияға ұшырап құнсызданған бейнелеу тілі осылай үрейдің орнын үреймен ойын, яғни эксперимент басқанда ғана мәдениет алға жылжиды. Ал, Ақберен – осындай қадамға барған ақын.
«Айнадағы бейнеге ұқсасам да,
Сол біреуге тартпаған ішімдегім!»
«Біреудікі – өксігім, жымиғаным». [7, 31]. Ақын өз ішінен екіге жарылған. Ішіндегі оған жат біреу кім? Сананың екіге жарылуы көрінеді. Абсурд қаһарман бейнесін жасайды. Лирикалық қаһарман ішіндегі ыңылдап отырған біреудің көңіл-күйін сипаттап, өзі сыртта бақылаушы болып қалады.
Ақберен өлеңіндегі кеңістік те басқаша. Не жерде, не көкте тұрағы жоқ, беймекенді кезіп жүреді. Өзін-өзі жатсынған, өз ішінен өзі екіге жарылған.
«Айнадағы бейнеге ұқсасам да,
Сол біреуге тартпаған ішімдегім!»
«Біреудікі – өксігім, жымиғаным».
Ақын өз ішінен екіге жарылған. Ішіндегі оған жат біреу кім?
«Миллион жылдық секундтар есебінен,
Ғұмыр ұшып жоғалған кеше күнге.
Өзім, сірә, тірімін!
Қызық екен...
Денем отыр бүкшиіп төсегімде».
Жаны мен тәнінде үйлесімділік жоқтай. Тән өзінікі, ал жан – ? Жатсыну құбылысын айналып өтпейді.
«Бір қазада еріп келген қорымнан,
Бұл кісімен мұңдас едім бұрыннан.
Жетімек шал...
Орын беріп ішімнен...»
Қорымнан ертіп келген жетімек шал – үрей. Үреймен ақын бұрыннан дос. Тек осы жолы қазадан кейін үрей ақынды басқаша мазалайды.
«Оның түсі – өмірім бе, өңім бе?
Менің түсім – оның түсі? Айталман!»
«Сондай жұмбақ – санамдағы сыңарым,
Өзім кіммін? Қайда менің тұрағым?»
Ақын осы сұрақтардың жауабын өзі береді:

«Рухым кезіп іздейді кеңістіктен,
Беймекенде орныққан Шамбаланы».
Қалың сұрақтан құтылар амал да жоқ сияқты. Өйткені ақынның өзі де, айналасындағылар да үміті жоқ пенделер:
«Не сұраймын,
Не күтем,
Нені білем,
Мен сияқты бейүміт пенделерден»?

«Бара жерің беймәлім,
Бейтарапта,
Бейжауапты күтпеші сен де менен».
Ақынның өлеңдерінен торыққан көңіл күйі көрінеді. Суреткер «көңірсіген ғұмыр», «алабұртқан қоғамға» наразы, сондықтан да поэтикалық палитрасында сұрғылт бояу басымырақ.
Ал, ақын Ерлан Жүністің өмірді қабылдауы мүлде басқаша, өркениет қанат жайған, технократтанған таңда жарқын болашаққа деген күмән ақынның қыр соңынан қалмайды.

Ешкімге сенгім келмей,
Ешкіммен күлгім келмей,
Ешкімді көргім келмей,
Ештеңе білгім келмей,

Еш әнге салғым келмей,
Ешкім де болғым келмей,
Ешқайда барғым келмей,
Ешқайда қалғым келмей,

Лә-лә-лә, келем, лә-лә,
Тұманға сіңіп кетем.
Өзім де, өзге де, қала –
Мен жайлы ән емес екен![8, 42].
Жалғыздық пен қоғамды жатсыну философиясын көреміз. Қаламгердің ішкі трагедиясы, мазасыз болмысы жалғыздығында, «бейүміттілігінде». Ақын күресуге бел бумайды. Шарасыздықтың әніне салады.

Сұр үйлер – үйілер, үйілер,
Сұр көше – көше,көше...
Жан бүгін жалғыз билер
Естіген күйге кеше.
Автордың ойы жұмбақ. Уақыт өте көшелер орнынан көшіп, сұр үйлер үйінді болып қалады. Жайдақ тілге аударсақ, осылай болар еді. Астарлы ойдың астында жалған дүниенің өткіншілігі жатыр.
Оқырман поэзия қарапайым болсын, түсінуге жеңіл болсын дейді. Яғни, менің қатарыма келіп тұрсын дейді. Қарапайымдылықтың екі түрі бар. Бірі – оқырманның қарапайымдылығы, дәлірек айтқанда, қарабайырлығы. Екіншісі – ақынның қарапайымдылығы.Оқырманның қарапайымдылығына жету үшін – төмен түсу керек. Ақынның қарапайымдылығына жету үшін – өрлеу керек.
Зерттеуші А. Ісмақова өзінің бір зерттеу мақаласында американдық әдебиеттанушы Ихаб Хасанның постмодернизмнің белгісіздік (неопределенность), (фрагментарность) үзіп алынған сәт, деконизация, утрата «Я», ирония, гибридизация, карнавалность, сконструированность, т.б. сынды қасиеттерін санамалағанын айтады. Бәріне күдікпен қарау – әлемді танудың кілті іспеттес. Маңаймыздағының бәрі жалған, әрбір өтірік өзінің уысында шындықтың өзінде бір тамшы болса да у бар деп санайды бүгінгі постмодернистік авторлар».[9, 3].
Демек, қазіргі қазақ поэзиясында постмодернизмнің беталысы бар. Постмодернистік ағым арнасына кеп түскен қаламгерлеріміз бүгінгі күннің ғана авторлары болғандықтан да, олардың аяқ алысы немен тынады, әдебиетке не береді, дұрыс па, бұрыс па, оқырман қалай қабылдайды - келешек үлесіндегі дүние деп білеміз. Әзірге әдеби құбылыс ретінде қабылдауымыз керек.
Жалпы әдебиетті біржақты түсінбеуіміз керек. Өмірдің өзін суреттейтін әдебиет реалистік болумен қатар, сондай-ақ адамның қиялын да суреттеуі керек. Өмірде жоқ нәрсе көрсетумен де әдебиет – өнер. Егер де біз тек қана өмірді алайық десек, онда большевиктер идеологиясы сияқты біржақты болып кетеді. Онда реализмді тым қарапайым түсінеміз. Мысалы, Шыңғыс Айтматовтың «Ақ кемесіндегі» баланың ойлары арқылы бұрынғы замандағы ру басының суреті, ең аяғында бала қиялының ащы өмірмен түйіскенде, бұл өмірден су астына кетпек болуы адам зердесінен ғана туатын нәрсе.
Ағылшын тіліндегі «post» сөзінің уақыт жаңалығына емес, сапаға қаратылғанын ескерсек постмодернизм деген атаудың өзі жаңа әдеби қозғалыс. Кез келген дәстүрдің басы жаңашылдықтан басталатыны сияқты, жаңашылдықтың да келе-келе дәстүрге айналуы мүмкін. Уақыт – таразы, сондықтан кез-келген жаңашылдық дәстүрге айнала бермей, өткінші құбылыс болып қана, жылдар шаңына жұтылып кетуі де бар.
Жаңалыққа үрке қарау, үрке қарай отырып оған бойымызды үйрету, қабылдау ежелгі әдетіміз. Қуанарлығы бүгінгі қазақ поэзиясы осы сауалға өлеңмен жауап іздеп, әр ақын шамасынша іздену үстінде. Бүгінгі жаңа есімдердің ертеңгі жарық жұлдыздар шоғырын құрайтынында күмән жоқ.

1. Вайнштейн О.Б. «Постмодернизм история или язык». .№3-7, Москва, 1993.
2.«Постмодернизм және мәдениет» Он томдық. Алматы, 2006 ж.
3. «Қазақ әдебиеті», №13, 10 сәуір, 2009 ж.
4. «Жас қазақ» газеті, №13, 20 тамыз, 2010 ж.
5. Т.Әбдікәкімұлы. «Ақшам хаттары»,Алматы: Жалын, 1999 - 130 б.
6.М.Райымбекұлы.«Кентавр», Алматы:Жалын, 2008 - 150 б.
7. А.Елгезек. «Көлеңкелер күбірі», Астана: Полиант баспасы, 2009 - 135 б.
8. Е.Жүніс. «Киелі түндердің дұғасы», Астана: Профи Медиа баспасы, 2011. - 140 б.
9. А.Ісмақова. «Қазақ әдебиеті», 11 ақпан, 2010 ж.

Салтанат Жүсіп, adebiportal.kz сайтынан