Ежелгі қазақ әдебиетінің түп-төркіні

Қазақ әдебиеті тарихы қазақ халқының ерте замандардан бастап бүгінге деиін жасаған көркем әдебиет туындыларын толық қамтыды. ежелгі дәуірдегі әдебиетіміз туралы айтқаңда, ең әлдімен, екі мәселені айқын түсінуіміз керек. біріншісі - біздің ежелгі дәуір әдебиетіміздің туындылары тек қазақ халқының ғана еншісі емес, олардың басқа түркі тектес халықтардың да әдебиетіне ортақ екендігі. екіншісі - қазақ тілінде емес, ежелгі түркі тілінде жазылғандығы.Қазақ халқының құрылуына негіз болған ру-тайпалар ол замандарда қазыргы қазақстанды, орта азяны, өңтүстік-шығыс сібірді, орталық азяны, еділ бойын, кәспии жағалауларын мекен еткен. олар өзбек, қырғыз, әзірбәйжән, түрікмен, ұйғыр, қарақалпақ, хакас, башқұрт, татар халықтарының төл құрамына енген ру-тәйпәләрмен аралас өмір кешкен. сөйтіп, економикалық, әлеуметтік, мәдени өмірі быр-бірімен өзәрә тығыз байланысты болған түркі тілдес халықтардың әдебиеті де ортақ болды. кумәндәр, дешті қыпшақтар, тағы басқадай атанған жартылай көшпелі, жартылай отырықшы түркі тілдес халықтардың ерлігі, тұрмыс-тіршілігі, арман-қялы пөезя тілімен жырланып, ерлік епөстәр, ертегілер, аңыздарда баян етілген. құлпытас, күмбез түріндегі ескерткіштерге өздерінің елеулі-елеулі тарихи адамдары туралы жоқтау, мадақтауларын жыр түрінде ойып жазып қалдырып отырған. бұл түркі ұлыстарының жазу мәдениеті ертеден пайда болғанын көрсетеді. ол жазулар дами келе күлтегін, тоңұқық , қорқыт ата, жүсіп баласағұни, махмұд қашқари, ахмет ясауи, бақырғани, хорезми, т.б. орта ғасырлық ғұламалар шығармаларының сақталуына негіз болды.ру-тайпалық дәуірде өмірге келген шығармалардың тілі қазаққа түсініксіз болса, олар қазақ әдебиетінің мұрасы бола ала ма деген сұрақ туындайды. кеибір ғалымдардың теріс пікірде екенін де ескеру керек. алайда, ғылыми тұрғыдан қарағанда, олардың теріс жауаптары негізсіз. өйткені, "қай халықтың болсын ерте замандардағы алғашқы әдебиеті, жазба әдебиет нұсқалары, сол халықтың бүгінгі тілінде болуы шарт емес. кеибір халықтардың ондай әдебиетінің басқа тілде, сол халыққа осы күнде түсініксіз тілде болуы, бірақ сол халық жерінде, сол халық өкілдері тарапынан жасалған, сол халықтың бір кездегі өмірін көрсететін әдебиет нұсқалары болуы ықтимал", - деп көрсетеді ғалым б.кенжебәйев. сондықтан да қазақ әдебиетінің ежелгі дәуіріне қатысты әдеби ескерткіштер көне түркі, шағатай (шағатай, тілі - араб және парсы сөздері араласқан түркі ру-тайпаларының кітәби тілі, ол сол кездегі барлық түркі тектес халықтарға түсінікті тіл болған) , ұйғыр, араб, парсы тілдерінде жазылғанмен, біз оларды төл әдебиетіміздің тарихының басы деп танимыз.
"ежелгі әдебиет" (VII-XIV ғғ.) деп аталатын жеті ғасырды қамтыған әдебиетіміздің, ұзақ тарихына қатысты ескерткіштер, шығармалар аз емес. олардың алғашқылары деп түркі ру-тайпаларына ортақ орхон ескерткіштерін (VII ғ.) , "қорқыт" (VIII ғ.) және "оғыз-наманы" (IX ғ.) атаймыз.ежелгі дәуір әдебиетін мұхаммед хорезми, әбу насыр әл-фараби, әбу райхан әл-бируни, махмұд қашқари, қожа ахмет ясауи, сүлеимен бақырғани, жүсіп баласағұни тәрізді түркі халықтарының бірәзінә ортақ ойшылдары, ғалымдары, ақындары жалғастырады (X-XII ғғ.) - аталған ғұламалар түркі халықтарынан шыға тұра кезінде араб әдебиетін, араб ғылымын, сөнімен бірге дүние жүзі ғылымын дамытуға үлкен үлес қосқан.
ежелгі дәуір әдебиетінің негізіне қыпшақ тілінде дамыған кезеңінде (хыII-хVI ғғ.) "көдекс кумәникус", "махаббатнама", "жұсып-зылиха", "гүлстән", "домбауыл", т.б. қиссалар, дастандар, шежірелер, тарихи мұралар енеді.
міне, ежелгі дәуір әдебиетінің белгілі мұралары, үлгілері осындай. олар өзінен кеиінгі әдебиеттің дамуына, шыңдалуына негіз, түп төркін болған.