ҚАТЕРЛІ САПАР (АШТЫҚ АЗАБЫН ТАРТҚАН КУӘГЕРДІҢ АУЗЫНАН)

Бұл әңгімені 97 жаста дүние салған Айтмұхамбет атамның аузынан естіген едім. 1931-33 жылдардағы ашаршылық нәубетіне ілігіп, өлім аузынан әзер аман қалған жігіттің бастан кешкені ұзақ жылдар бойы санамда жатталып қалды…

…Ол кезде баламын, өз басымнан өт­керген бір әңгімемді айтып берейін. 1932 жыл­дың ашаршылығы Кіндікті өңіріндегі елге де ауыр тиді. Ол кезде біздің үй Қауқар қорасында еді. Сол жылы қар қалың түсті. Мал дейтін мал да жоқ, өткен жылғы қатты қыс пен жазғы қуаңшылық елдің қолын­да­ғы малын селдіретіп тастаған. Енді қас қылғандай, биылғы қыстың түрі мынау: «Жұтайтын малың жоқ болса, өзіңді алам!» дегендей. Бізде мал дегенде жал­ғыз лақты ешкі қалған, оны үйде, бұрышта ұстаймыз. Өйткені, қасқыр қатты, қораға түсіп жеп кетеді, үретін ит те жоқ, оны қар ал­ғаш жауған күні-ақ, топ қасқырлар үй­дің іргесінде құйрығын қарға шаншып, түк қалдырмай жеп кеткен. «Енді жейтін ештемесі жоқ» деді ме екен, көптен бері қасқырдың өзін қойып, ұлыған даусын да естімейтін болдық. Мен 1916 жылы туған­мын ғой. Демек, 1932 жылы он алты жасқа келсем керек. Іргеде биік тау, сай-сайға өс­кен қайың, теректер, қашқан-пысқан аң-құсты қалыңына жасырып, іздегенге мұнда келген ешкімді көрген жоқпын дегендей, өтірік мүлгіп тұрғандай көрінетін. Бірақ сол жылы ақ қояндар көп болды. Қолыма құлаштан артық таяқ алып, қоян­ның кеуегін аңдимын. Қоян бірақ соқпақ­пен жайылымға шығып, сол соқпақпен кері қайтады. Мен сол соқпақпен кеуегіне қарай барамын. Заты қоян дегенді қорқақ дейді ғой, шын батыр – қоян. Ол кеуегіне тақағанша қашпайды. Мен соқпақпен келген соң ол еріксіз жанына қарай ырғи­ды. Қалың қарға шоршып түскенде тая­ғым­ды жіберіп қалам. Кейде дәл тигізіп алып қайтам, көбіне бос оралам.

Бір күні шешем Қазижамал шай үстінде әкем Ахметке:

– Мына Айкенді Бөкедегі қыздыкіне жі­берейік. Сандай барады деп естідім, со­ған ілестірейік. Үлкен адам жол біледі ғой. Және Бекбаудан тараған ұрпақтың бірі – бауырым емес пе? Қыс болса мынау, жазға дейін кім бар, кім жоқ? Ең болмағанда Ай­­кеніміз тірі қалар. Күйеу бала Абзалбек те жақсы ғой, бір баланы ауырсынбас. Ол жақ­та шахтада ақша береді, тамақтан тарық­пайды деп естідім. Жарайды десең, Сандайға қосып жіберейік. Алдағы айда кетеді екен. Оған дейін ана иленген те­рі­ден киім тігіп, дайындап берейін, – деді.

Әкем біраз ойланып барып:

– Қази, оның да жөн шығар, бірақ мына қыста атты да емес, жаяу адам төте жү­рсе елу-алпыс шақырым жер, қалай же­тер екен? Қасқыр болса анау, аштықтан қорадағы иттерді жеп жатыр, – деп, екі ұштылау жауап қатты.

– Әй, Ахмет, сен не деп күмілжіп оты­р­­сың? Үшеуміз қораның үш бұры­шын­да аштан бұратылып өлгенімізді қалап отыр­сың ба? Еркекке 16 жас – аз жас емес, дәрменсіз болып аштан өлгенше, қарсы кел­ген қасқырмен алысып өлгені артық. Сен қолына кепкен қайыңның түзуінен жуантықтау етіп таяқ дайында! Шаршаса сүйеу, жауына қару болады. Мен жаздай ана ешкінің сүтінің бетін жиып, бір қарыс бүйенге май жиғам, ана бір шелек бидайдан талқан түйіп, дорбаға салып берем, үнемдеп жесе, бес-алты күнге жетеді. Осымен сөз бітсін! – деді анам.

Шешем жарықтық тәуекелшіл, бірбет­кей адам еді ғой. Сонымен, ақпанның 19-ы күні Сандай екеуміз жолға шықтық. Екеу­міздің қолымызда екі таяқ, басқа жүгіміз жоқ. Сандайды Төлеубек Смағұлов шежі­ресінде «Солдат» деп жазған екен, негізгі Сандай Бекбаудан бері Отыманнан үш ұл – Домай, Ысқақ, Қарасай. Осы Қарасайдан Түсіпжан, Сандай, Шоқымбай. Бұл үшеуінің Түсіпжаннан басқасында ұрпақ жоқ. Сол кезде Сандай алпыстың жуан ішінде. Анам Қазижамал таңертең жолға шығарып салып тұрып:

– Балам, оңбайын деген отызында бала­мын дейді, болайын деген он үшінде данамын дейді. Өмірдің ағысына қарсы жүзбесең, тағдыр ешкімге қажеті жоқ салындыдай жағаға шығарып тастайды, – деп тағы бір сөзді бастап келе жатты да, аяқ­тамай шұғыл бұрылып, бірдемесін ұмытқан адамдай, артына қарамастан үйге еніп кетті.

Анадан бергі мені батылдыққа баулы­ған қатал мінезі бір сәтке боркемікке айналып, дәрменсіз ананың күйін кешкендей еді. Анам төркінінен келген, екі басы қайқы, бет жағы сүйекпен оюланған ағаш төсегінде етбеттей, жастығын құшақтап, көз жасына ерік беріп егіліп, тіпті дауыс­тап та жылап жатқанын көз алдыма елес­теткенде жас жүрегім қан жылап, төгіліп келген көз жасымды әкеме көрсетпеуге ты­рысып, онсыз да өзі әрең келе жатқан әке­мнің уайымын одан әрі асқындырып алмайын деп мен де теріс айнала бердім. Әкем көп сөзге жоқ адам еді, едәуір жерге дейін бірге ілесіп барды да:

– Ал әрі қарай өздерің кетерсіңдер. Са­нду, мына Айкенімді алдымен бір Құ­дайға, одан кейін саған тапсырдым. Алла жолдарыңды оңғарсын! – деп мені бауырына басып, біраз тұрып, маңдайымнан иіскеп: «Тірі көруге жазсын!» – деп үйге қарай беттеді.

Қайран әке! Сол сәтте оның ойына не ке­ліп, не кетпеді дейсің?!

Біраз жер жүріп барып, артыма бұры­лып қарағанымда, әкемнің жүріп бара жатқаны, я тұрғаны белгісіздеу, сырт қара­ған­да қапсағай денесіне жараса біткен жауы­рыны бір уыс болып бүрісіп көз алдымда шөгіп бара жатқандай болып көрінді. Шешем көрінбей кеткенде, үйден кеткендей күй кешіп едім, әкеммен айы­рылысқанда өзімді елден кеткендей сезін­дім. Ендігі жерде сенерім де, сүйенерім де жоқ, тек өзіме ғана сенуім керек. Жолдың қандай да болса қиыншылығына төтеп беріп, діттеген жеріме жетуім кажет.

Беталыс бағытымыз солтүстік-батыс тұс. Бұл жақтың бораны жиі соғады. Жота­ның қарын сайға тығып тастаған, қарын ұшырған қыраттардың үстімен жүріп келеміз. Кейде еріксіз сайдағы қа­лың қарды кесіп, төтелей жүріп өтуге тура келеді. Қардың кей жері көтереді, кей жер­лері ойылып түсіп кетеді. Омбылай қарсы бетке шыққанда «Уһ» деп бір дем аламыз.

Алғашқы күні қозыкөш жер жүріп өттік, бұл шамамен 14-15 шақырымдай болар. Қысты күні күн қысқа ғой, ұясына ену­ге де арқан бойы қалды.

– Айкенжан, бүгінге осы жетер, анау ұйысқан қалың бұтаны көрдің бе? Әне, үстінен қар жүріп кеткен, осының астына түнеп шығамыз. Қардың асты жылы болады. Астын ін сияқты етіп қазып, қарын сыртқа шығарып, тобылғы төсесек астыдан сыз өтпейді. Тоңбай түнеп шығамыз, – деді Сандай.

Бұл таң атқалы бірге жүріп келе жат­қан­дағы үнсіздікті бұзған алғашқы естіген дауысым еді.

– Мен тобылғы шауып әкелейін, жа­рық­та от жағып, қар ерітіп, ыстық су қай­натып ішіп тамақтанып алайық, – деп Сандай белбеуіне қыстырған кішілеу шап­па­шотымен бір қолтық тобылғы шауып әкелді де, от орнындай жердің қарын теуіп қарайтып от жақты. Екеуміз екі темір круж­каға қар ерітіп, әрқайсымыз өз тама­ғы­мыздан мөлшерлеп жеп, жылы сумен талқанымызды ары айдап, дорбамыздың аузын буып, енді жатар орынның қамына кірістік. Мен төсенішке тобылғы шауып әкелгенше Сандай да тобылғының бүрінің астын қардан тазалап, ауыз жағын бір кісі еңбектеп кіретіндей, арғы жағы кеңдеу, екеуміз сиятындай етіп орын дайындап қойыпты. Ең тәуірі – таулы жерде қараған тобылғы қалың. Әкелген тобылғыны ас­тыға жайып, үңгірімізге жайғастық. Сандай көп ұзамай ұйқыға кетті, жасы келіп қалған адам шаршады ғой. Менің көзім талайға дейін ілінбеді. Өткен күнді көз алдымнан өткеріп жатырмын. Баста­ған әңгімесін аяқтай алмай, шұғыл бұры­лып үйге еніп кеткен анам, әкемнің шарасыз қалпы… Алды бес жаста, арты құй­ры­ғын басып отырған жасында бірі шешектен, бірнешеуі қызылшадан шетінеп, жер томпайтқан жеті баланың күйігінен енді арыла бердім дегенде, «Тірідей кеткен менен көз жазып қалам ба» деген шешемнің зар дауысын естімейін деп, әкем үйге де кірмей жүрген шығар… Ойды ой қуып жатып, ұйықтап кетіппін. Қанша ұйықта­ға­нымды кім білсін, оянсам денем тоңазып қалыпты, жанымдағы кісіні оятып алмайын деп, шегіншектеп далаға шықтым.

Қыстың түні ұзақ қой, таң белгісі бі­лін­бейді. Ай туған жоқ па, әлде батып кетті ме екен, аспан шайдай ашық, жұлдыздар жамырап тұр. Аяз аса қатты болмаға­ны­мен, шыңылтырлау. Бойым жылынғанша бір ізбен әрі-бері жүріп, қайтадан келіп орныма жаттым. Қанша сақ қимылдайын дегенмен тар жер емес пе, Сандай оянып кетті. Әлде, бұрын ояу жатты ма?

– Айкенжан, немене тоңдың ба? Таң­нан белгі бар ма екен? – деп маған қарай аунап жатты. Мен әлі таңнан белгі жоқ еке­нін айтып, қырын қарап жатып едім, өзіне қарай тарта:

– Бері тақау жат, тақау жатсаң тоң­бай­сың, таң да таяу қалған шығар, – деп, де­мін ішіне тарта қатты бір «уһ!» деген дауыспен тыныс алып, – жата тұрайық, – деп қайта үнсіз қалды.

Ұйқым қанып қалды ма, дөңбекшіп жатып әйтеуір бір уақытта ұйықтап ке­тіппін. Сандайдың қозғалғанынан оянып:

– Не аға, жүреміз бе? – дедім.

– Жоқ, әлі қараңғылау шығар, мен тоңазып қалыппын. Сен тоңбасаң жата бер. Өзім оятамын жүрерде, әрі-бері жүріп кішкене қозғалмасам болмас, – деп шығып кетті.

Таңғы ұйқы тәтті емес пе, қайта ұйықтап кетіппін. Бір кезде Сандайдың «Ай­кежан!» деген даусынан ояндым.

– Жерге жарық түсті, енді жүрейік, түндегідей емес, аяз қыса түскен екен, – деді.

Таңның шыңылтыр аязы біздің де жүрісімізді ширықтыра түскендей. Күн арқан бойы көтерілгенше бірталай жер өндіріп тастағандаймыз. Аяздың беті қайтты, күн көтерілді. Өзіміздің де денеміз қозғалыстан жылынды. Енді дем алып, асықпай отырып тамақтанып алмақпыз. Қу тобылғы теріп әкеп, маздатып тұрып от жағып, ыстық суымызды қайнатып іш­тік. Бұл күні көңілді көншітерлік жол ұттық. Кешкілік түнемелік жатын орын жасап, жайғастық. Дегенмен, жолға үйре­ніп қал­дым ба, иә болмаса, шаршадым ба, тез ұйық­тап кетіппін. Түс көрген екем. Түсімде Сандай екеуміз биік тауды қиялап, жалғыз аяқ жолмен жүріп келеді екенбіз. Төменге қарасаң – бас айналатын терең, құз-шат­қал, алдымда Сандай, мен соңын­да­мын. Сандай маған дауыстап: «Төмен қарама, қарасаң басың айналып құлап кетесің, алдыңа қарап жүр» дей бергенде, аяқ бас­қан тасы қопарылып кетіп, Сандай төмен құлап бара жатты. Мен жанұшыра: «Сандай аға!» деп айғайлаған өз даусымнан шошып ояндым. Сандай да менің даусымнан оянды ма екен:

– Айкенжан, қорқынышты түс көрдің бе? Дауысың қатты шықты ғой. «Түсіңде қорықсаң, өңіңде қуанасың» деген түс жорушылардың сөзі бар, ұйықтай ғой, – деп, әрі қарай не түс көрдің деп қазбала­мады.

Мен де көрген түсім туралы жақ ашпадым. Үлкендерден естігенім бар. Биіктен құлау жақсы нышан емес, сондықтан көңіліне «әлдеқандай болар екен?» деген қаяу түсіргім келмеді.

Әлгі түстен кейін қандай ұйқы болсын?! Байқаймын, Сандай да ұйықтап жат­қан жоқ. Осы бір сөзге сараң, өз ойына қамалған тұңғиық адамнан сыр тартайын деп:

– Аға, ол жақта сіздің кіміңіз бар? – деп сөзге тартпақ болдым.

Сөзімді естімегендей, біраз үнсіздіктен соң, қатты бір күрсініп алды да:

– Шырағым, Айкенжан ойыңды сезе­мін. Бұл не қылған сөйлемейтін адам деп келе жатқан шығарсың. Мен сөйлеймін, кейде түсімде де сөйлеп жатамын, бірақ тірі адамдармен емес, о дүниелік болып кеткендермен.

Мен «о дүниелік болып кеткен адаммен қалай сөйлеседі?» деген таңданы­сым­ды жасыра алмай:

– Қалай? – деппін.

– Осыдан жиырма сегіз жыл бұрын сен сұрап жатқан әйел де, бала да болған.

Тез білуге асыққан балалық құш­тар­лы­ғымды жасыра алмай.

– Олар қайда? – деппін.

– Сен білесің, Үмбеттің өзені жайшы­лықта таяз, балалар түсіп ойнап жүреді. Ал көктемде тасқыны қатты. Себебі, басы бір­неше терең сайдың еріген қарынан құ­ра­лып, селі Үмбет өзеніне құяды. Бұл тасы­ған кезде ылдиға қарай ағысы қатты, кесек тастарды ағыза, жолында не тұрса да қопарып әкетеді. Менің де көз жасым жиырма сегіз жыл бойы осы Үмбет өзе­німен бірге ағып келеді. Тіпті, кейінгі кез­дері көзімнен жас та шықпайтын болды. Іштей жыламайтын күнім жоқ, жылаймын да жүремін, Айкенжан! Сол бір құрғыр көктем кезі еді, қар еріп жатқа­ны­мен, тасқын әлі келе қойған жоқ болатын. Өзеннің қарсы бетінде бір ағайы­ны­мыз баласын сүндеттетіп, соның сүндет тойына әйелім – Қазила алдына үш жастағы баламыз Арманды отырғызып алып жуас атпен тойға кетті. Өзім мал өргіздім. Түс­тен кейін оңтүстіктен ескек жел тұрып, ері­ген қар суының екпіні сай-сайға құйылып, қатты ағысқа айналды. Кешке малмен өрістен оралсам, ауыл у-шу, жасынан кәрісіне дейін тасыған өзен бойымен әрі-бері жүгіруде, енді әрі қарай айтып не қылайын?! Осы аяқ астынан келген тас­қын менің барлық үмітімді кесіп, Арманымнан айырды ғой. Қазіргі күйім не өлі емес, не тірі емес. Тамақ ішеді демесең, тірі­ден гөрі өлінің күйін кешудемін. Міне, солай, қарағым, – деп үнсіз қалды.

Сандайдың басындағы қоламтаға ай­нал­ған қайғысын қозғап алғаныма өкініп, өзіме-өзім ренжулі қалпымда ұйықтап кетіп­пін. Үйден шыққанымызға бүгін төртінші күн. Дегенмен, алғашқыдай емес, Сандайдың қарымы азайып, жиірек дем алатын болдық. Менің жастығым ба, кө­бі­несе жол бұзып, артымнан жүргіземін. Түс ауа терістіктен жел тұрып, арты қарлы боранға ұласа бастады. Жер жағдайын біле­тін үлкен адам ғой, әрі қарай жүруі­мізге болмайтынын, ертерек орын дайындап алуымыз керек екенін ескертті.

– Сонау қалың бүргенге жетіп, соны па­на­лайық. Жақсылығына бақса, ертең осы уақытта басылады, әйтпесе екі күн соқпай тоқтамайды, – деп бүргенге қарай беттеді.

Қалың қар астынан үй тұрғызу біз үшін түкке тұрмайтын болған, орнымызды дайындаған соң тамағымызды жеген боп қаужаңдап жатырмыз. Талқанымыз да бітуге айналды, бір қарыс ішекке тық­қан майымның соңын талқанға қосып аузыма салып, ішекті қар үстіне тастай салдым. Оны байқап қалған Сандай:

– Ана ішекті неге тастадың? Бері әкел! – деп жанып жатқан тобылғының жалынына әрі-бері қарсалап, бүрісіп қалған ішекті маған ұсынды. Аузыма салып көріп едім, май сіңген ішек мұндай дәмді болар ма? Тісіммен бөліп жартысын Сандайға ұсындым. Әлгі «Аштықта жеген құйқаның дәмі аузыңнан кетпейді» деген сөз осындайдан қалған шығар.

Түнге қарай боран күшейіп, үстімізден қар жүріп кетті. Енді не болса да боран басылғанша далаға шығу жоқ. Ұйқы дейтін ұйқы да емес, қашанғы ұйықтайсың? Үс­тің­нен жел соқпағанымен, жамбастан өт­кен ызғар шыдатар емес. Қанша жатқа­нымызды кім білсін, бір кезде боранның дыбысы бәсендегендей болды. Үстімізден жүріп кеткен қарды аршып далаға шық­сам, боран саябырлапты. Шығыстан күн қызыл шапағын шашып келеді екен. Әрі-бері жү­ріп келіп:

– Аға, боран басылыпты, ары-бері жүріп бойыңызды жазып алыңыз, – деп дыбыстап едім:

– Жоқ, – деді.

Күн шықты. Айнала түк болмағандай тып-тыныш. Қайта келіп:

– Аға тұрыңыз, тоңып қалдыңыз, – десем: «Кішкене жата тұрайын», – деп қоз­ғалмайды.

Біраздан кейін тұрмағанынан қауіп­теніп:

– Жүріңіз, – деп далаға сүйрегендей алып шықтым. Шыққан соң, екі-үш рет ұмтылып, тұрмақшы болып еді, аяғын баса алмайды. Иығыма қолын артып, әрі-бері жүргізейін десем, тізесі бүгіле береді. Жүре алмаған соң, отырғызып қойып, соң­ғы сіріңкенің шырпысымен от жағып, ыстық су ішкіздім. Ол ішкен ыстық судың да пайдасы болмады. Сонымен, денесі қызса жүріп кетеді ғой деп алыса-алыса күнді де еңкейттік.

Бір кезде Сандай:

– Әнеу бір дөңеске жеткізші, – деді.

Бізден 15-20 метрдей жерде маңай көрінетіндей биіктеу дөңес бар еді, әупі­ріммен сүйретіле оған да жеттік. Біраз де­ма­лып отырған соң бара жатқан бағыты­мызды нұсқап:

– Сонау көлбеу жатқан таудың ең биік шоқысын көресің бе? – деді.

Нұсқаған жағын барлап:

– Иә, көрдім, – дедім.

– Иә, көрерсің, жассың ғой. Сол биік­тің бергі бауырында жол бар. Сол жолмен батысқа қарай жүрсең, арғы жағында апа-жездеңнің үйі. Бөке алыс емес. Мұны кө­р­се­тіп тұрғаным, мен енді ары қарай жүре алмаймын, Құдайдың маңдайға жаз­ғаны – жеткен жерім осы шығар. Адам ажалдан қашып құтылмайды, – деп сөзін одан әрі жалғады.

– Осы жерден топырақ бұйырды дей алмаспын. Көріңді қазып, көпшілік жана­заңа тұрып, жер қойнына тапсырып салған топырақ, міне, сол топырақ. Маған бетімді жасыратын тас та бұйырмайтын болып тұр ғой. Бұл сүйегім ит пен құсқа жем болатын ит өлім болды.

– Мұны қалай айтып отыр екен? – деп, өңіне барлай қарасам, алдында жатқан жұмыр қара тасқа тесіле қарап қалған, жүзінен қорқыныштың, не үрейдің ізі байқалмайды. Терісі сүйегіне жабысқан, құдды бір жансыз мүсінді көргендей болдым. Біраз отырғаннан кейін:

– Жә, енді мені қуысымызға енгіз, қар еріп кеткенше үйім де, көрім де осы ғой. Күн кешкіріп кетті, таңертең ертерек жү­ріп кетсең, ел орынға отырғанша жетіп ба­ра­сың. Алладан аман жетуіңді тілеймін. Кетеріңде осы дөң белгі болсын, тұрған жеріңе тас қарайтып кетерсің. Дәм тартып ел жаққа қайтар жолың түссе, осы белгі ар­қылы танып, шашылған сүйегімді жинап, таспен жасырып кетерсің, – деп сөзін үзіп-үзіп аяқтады. Сөз осымен бітті дегендей, бетін теріске бұрып жатып қалды.

Енді мен де не істей аламын? Қолымнан не келеді? Әрі-бері дыбыстап «аға, бірдеме десеңші» деп жылағандай болам, оным өліп қалмаса екен дегенім. Ұйықтап ке­тіппін, бірдеме деп сөйлегеннен ояндым. Байқаймын, сөзі ұғынықсыз сандырақтап жатқан адамның сөзі.

– Аға, не бірдеме дейсіз бе? – деп қо­лым­ды бетіне тигізіп едім, ыстығы көте­ріліп күйіп жатыр екен.

– Су, – деді.

– Япыр-ау, суды қайдан таптым? От жағып қар ерітетін сіріңкенің соңғы шырпысы бағана таусылған. Шөл қысып, қаңырығы түтеп әл үстінде жатқан адам­ның аузына бір тамшы су тамыза алмаға­ныма өзімді-өзім түкке тұрмайтын адам ретінде іштей сөгіп, қорландым.

– Су, – деді тағы да естілер-естілмес әлсіз дауыспен.

Не істедім, қалай шөлін қандыра аламын? Жаным үзілердей аласұрып жатырмын. Қар! Иә, қар! Алақаныма бір уыс қарды қатты сығымдап, қараңғыда аузына апарып едім,сықпа қардан қомағайлана тістеп кесіп алды. Есеңгіреп жатқаны ғой, әйтпесе қанша жесе де қардың ішінде жатырмыз. Әлгіден кейін тынышталып қай­та ұйықтап кеткен сияқты еді. Сәлден соң қайта сандырақтай бастады.

– Не айтып жатыр? – деп, сөзіне құлағымды тостым.

Ұғымсыздау, үздік-үздік шолақ сөз, ұқ­қаным, біреуге қамқор болып асты-үс­тіне түсіп, үзіліп елжіреп жатқан сияқты.

– Жаным, қарашығым, сағындың ба? Міне, мен де келдім, көп тостың ба? Тоңып қалыпсың ғой. Кел, келе ғой, кірші қой­ныма!..

Арғы жағы ұғынықсыздау. Қозысына еміренген қойдай мейірлене, созылыңқы дауыспен тынышталды. Арманымен табысып жатыр-ау деп ойладым. Ұйқы қаш­қалы қашан, көрер таңды әзер дегенде көз ілмей атқыздым. Ары-бері жүріп, жерге жа­рық түскеннен кейін қайта келіп қозғап:

– Аға, сыртқа шығып, тағы да жүріп көрейікші. Жүріп кететін шығарсыз, – де­ге­німе, басын шайқады. Неше күнгі қа­сым­дағы жолдасым, қалай болса да тірі адам ғой, көзін бақырайтып қалай тірідей өлімге қиып тастап кетемін?

– Аға, көрейікші, қане!..

Көзімнің сорғалаған жасын тыя алмай, кеудесінен құшақтап көтерейін, – деп едім, ұмтылмады. Құшағындағы қолымды алақанымен өзіне қысып:

– Бар. Кеш болып кетеді, – деп қысқа қайырды.

«Қош бол» дегендей, кірпік қақпай тесіле қараған көзі мұндай өткір болар ма? Қайтейін, қолдан келер шара жоқ, жүрегім­ді Сандайдың жанында қалдырғандай, құр сүлдерімді сүйретіп шықтым. Енді бар қолымнан келетіні – тастан белгі қойып кет деген өтінішін орындау. Қолыма түс­кен тасты шоқайтып, маңайға көз жіберіп, табиғаттың тағы да бір-екі белгілерін көңіліме түйіп, артыма қарай-қарай кезең астым. Бағытым – кешегі Сандай аға көр­сет­кен шоқы. Мақсат – күн жарықта көл­денең өтетін жолға шығып алу, бұрынғыдай қарайлайтын емес, жүрісім жіті. «Қараңғы­ға қаламын ба?» деген қауіп те жоқ емес. Әне, күн ұясына енбей жолға да іліндім. Енді жүрек орнықты, жол дегеніміз шана жол, дегенмен жаяуға тас жол сияқты, жүр­генге жеңіл, құр атқа мінгендей жүріп келем. Артқы жақтан шыққан дыбысқа бұрылсам, бір ат шана келіп қалыпты. Жол беріп тоқтап едім, жігіт ағасы жасындағы кісі екен.

– Кел отыр, қайдан келесің? Қайда баратының белгілі. Мұнда кімдердікіне келе жатырсың? – деп сұрақтың астынан алып келді.

Мен жөнімді айттым.

– Бұл жақта апа-жездеме келе жатырмын. Жездемнің аты Абзалбек, апайым Сақыпжамал, – деп едім.

– Иә, білем. Бұл жер бірін-бірі білмей­тін қала емес қой, – деп атына бишігін иіріп қойды.

Өзінің атының Қасым екенін, осында бастықтардың мініс атын күтетінін айтып салды.

– Жұмыс істеймін десең, менің қасыма кел, көмекшім боласың, – деп, махорканың ысы сіңген сап-сары күректей тістерін ақсита күліп қойды.

Заты ашық, ақкөңіл, жақсы адам сияқ­ты. Көшеге келген соң:

– Міне, мына үй Абзалбектікі, – деп түсіріп кетті.

Мұндайды кім көрген, көшеде де элек­тр шамы, үйлердің терезелері де жарқырап тұр. Жездем жұмыста, апайым Сақып­жамал үйде екен. Мені бас салып құшақтап жылап жүр. «Бұл көріп тұрғаным шынымен өңім бе?» деп бауырына басып, қысып-қы­сып қояды. Мауқы басылған соң ел жақтың амандығын, әке-шешеміздің қал-жағ­дайын естіп, Құдайға тәубә етіп, көзі­нің жасын сығып-сығып алды. Шай үстінде:

– Қашан шықтыңдар, бірге келген кісілерің кімдер? Мұндағы туыстарын мен танитын шығармын. Өзің тонып қалған жоқсың ба? – деп, асты-үстімнен түсіп жатыр.

– Әпке, бірге шыққан кісім осыдан бір түстік жерде, жүре алмай тірі өлік болып жолда қалды.

– Тірі өлігі қалай?

– Білмеймін, ауырды ма, болмаса буынын суық алып қалды ма, аяғын баса алмай қойды. Тірідей тастап кете алмай жүр­гізем бе деп, бір күн әуре болғанымнан ештеңе шықпады, енді келесі түнге қалсам, өзім де өлетіндеймін. Жолға алған тама­ғым кеше біткен, – деп кемсеңдеп жылап жібердім.

– Жылама, енді не істей алушы едің, ол кісінің алдында сенің қарызың жоқ. Бір сөтке алысқан екенсің, енді бір күн қалсаң өзің де не үсініп, не өліп қалар едің, Құдай сақтап қайта аман есен жеттің ғой, – деп жұбатып жатыр.

Байқаймын бірінші баласына аяғы ауыр сияқты. Ертеңінде еңбек ауысымынан жездем келді. Жездем де мына қыста жалғыз жүріп аман-есен жеткеніме қуаны­шын айтып, жеткізе алмай жатыр. Біраз күн дем алған соң жездеме:

– Мен де жұмыс істесем, – деген ойымды айттым.

– Оның жөн ғой. Бірақ шахтаға түсуге сені алмайды. Жасың жетпейді, басқа қандай жұмыс бар екенін білейін, – деді.

Мен анау күнгі ат күтушінің қасына көмекші керек екенін құлаққағыс еттім. Ертеңінде жездем күліп кірді:

– Өз жұмысыңды өзің тауып келіпсің ғой, – деді.

Жұмыс жеңіл. Жиырма аттың шөп, жемін салып, астын тазалайсың. Төлейтіні 15 сом ақша. Бес сомға бағалап азық-түлік береді.

Бұл дегеніңіз, біз үшін телегей-теңіз бай­лық, қолыма ақша ұстап көрмеген менің бақыттан басым айналып жүріп қыс­ты өткізіп, көктемнің келгенін де байқамаппын. Шаруамды тиянақтап тас­тап, әдеттегідей түс кезінде үйге келсем, күндегідей емес, апайымның бір жері ауы­ратындай, ара-тұра қабағын шытып қояды.

– Апай, бір жеріңіз ауырып отыр ма?

– Толғақ қой деймін. Жездең де жұ­мыста, ертең келеді. Шайыңды өзің құйып іше бер, мен дәрігерге барып, көрініп кел­ейін, – деп, киініп шығып кетті. Сол кет­кен­нен апайым Сақыпжамал үйге оралмады. Екі күн қиналып жатып баладан қай­тыс болды. Арғы жағын айтты не, айтпады не, бақ байланған төбемнен бұлт айналды. Енді бұл жақта жүре берудің жө­ні жоқ екенін шай үстінде жездеме айттым:

– Ана жақта әке-шешем не күйде? Ренжімесеңіз, үйге қайтайын.

Жездем көзіне жас ала отырып:

– Көз қуаныш болып жүр едің, енді сен кетсең бұл үйге қайтып сияр екем? Жа­райды, ата-анаңа сәлем айт. Апайың­нан айрылып қалғанымызды сенің аузың­нан есту ол кісілерге қандай қиын болар екен. Мына азық-түліктен көтергеніңше ал. Қыс емес, жаз шықты ғой. Шөлдемейсің, әр жылғалардан су ағып жатыр, – деп жолға шығарып салды.

Ендігі ойым – алғаш келген жолды адаспай табу. Өйткені, Сандайдың аманатын орындауым керек. Күн ұзақ қой, діт­теген жеріме сәскеде адаспай жеттім. Жат­­қан жерінде түлкі, қарсақ сүйреп тас­таған, шашылған сүйегін жинап, жер қаза­тын құрал жоқ, таспен бастырып кеттім. Ол кезде әр жерде ондай шашылған адам сүйектерін кездестіре бересің. Көп қинал­ған жоқпын, екі түнеп үйге жеттім. Әке-шешем мені тірі көргендеріне қуанып, Құдайға мың қайта шүкірлік етіп жатыр. Бір кезде ана жүрегі сезімтал ғой:

– Әй! Сен осы келгеннен бері сұрағанға «иә», «жоқтан» басқа шешіліп бір жауап айтпадың. Ол жақтағылар аман ба? – деп сұрағын көлденең тартты. Енді шегінер жер қалған жоқ.

– Апайым баладан қайтыс болды, – дедім.

– Не дейді? Шын айтып отырсың ба?

Басымды көтерсем, маған тесіле қарап тұр екен, «өтірік деші» дегендей.

Мен үмітіне балта шапқандай:

– Рас, дегендей басымды изедім. Тік тұрған шешемнің тізесі бүгіліп құлап бара жатқанын байқап: «Апа», – деп ұмтыла бердім. Әкем екеуіміз сүйемелдеп төсегіне жатқыздық. Сондағы анамның «Құдайым-ау! Құдай! Қайсы қылығыммен жақпадым, неге аямадың? Неге мұнша қорладың, сор­лат­тың?», – деп зарлаған үні күні бү­гінге дейін құлағымнан кетпейді. Сол жатқаннан келесі күні сол уақытқа дейін теріс қарап жатып қалды. Тақау маңда келіп көңіл айтып жұбатар ел де жоқ, ауыл арасы алшақ. Әкем байғұс анда-санда барып:

– Қази, басыңды көтеріп бір-екі шыны шай ішсеңші, кешеден нәр татқан жоқсың. Құдайға өкпе жүре ме? Түрегел, – деп, тұрмаған соң, қасында біраз тұрып, далаға беттейді. Әйтеуір далада шұқынып бірдеңе істеген болады, байқаймын не істеп, не қойып жүргенін өзі де білмейтін сияқты. Әкеме де жаным ашып жүр. Мен ол кісі­лер­дей емес, арада бірнеше ай өт­кен­дікі ме, көңілім суып қалған болуы керек, бұл қайғыны аса ауыр қабылда­майтын сияқ­­тымын. Әкем шығып кеткен соң ше­шем­нің қасына отырып:

– Апа, басыңды көтеріп, дастарқанның шетіне келші. Әкеме бұл жатысың қайғы үстіне қайғы жамағандай ауыр тиіп жүр. Тұрыңыз, қане, – деймін.

Анам шерін сыртқа шығырғандай ауыр бір күрсініп алып:

– Иә, ол сорлыға да обал болды, – деді де, жанып тұрған оттың қасындағы бізге шай құйып беретін өз орнына жайғасты: – Бар, әкеңді шақырып кел, байғұс шайын ішіп, бойын жылытсын, – деді.

Мен орнымнан тұра бергенше әкемнің өзі ішке қарай табалдырықты аттай бе­ріп:

– Қази, тұрғансың ба? – деп дастарқан шетіне жайғасты. Алдындағы құйған шайын ала отырып:

– Қази, – деді.

– Ау!

– Өзіңді-өзін іштей жей берме. Қайғы деген қамау, қамалын бұзып шықпасаң, жазылмас дертке, не адам өзін-өзі жоғал­туға дейін апарады. Сонау бір жеті баланы жер­ге бергенде де, аруанадай боздап жүріп, есің­ді жиғаның мына жарық дүние тұр­ғанда, өмір бар екенін, өмір бар жерде үміт бар екеніне сенгендіктен шығар. Сонда мен өз бойымнан таба алмайтын қайрат-жігерді, өмірге деген құштарлықты сенен көріп, іштей тәнті болып едім. Бұл айтып отырғанымды жыртық көңілге жамау жап­сырғаны ғой деме. Алла пендеме бер­генімнен берерім көп деген екен, ертеңі­мізден үміт үзбейік, – деп, кесесін төңкеріп бетін сипады.

Мен әкемнің ойындағы сөздерін бұндай түйіндеп, жып-жинақы етіп жет­кізетінін бұрын-соңды естіген емеспін.

Алланың алда берері көп дегені рас екен. Менен кейін бір қыз, екі ұл дүниеге келді…

– Ол кездің адамдарының қуаны­шы­нан қайғысы басым еді. Өзімен кетсін, сен­дердің бұл күндерің жақсы ғой. Халық іргесі тыныш болса, бақыттысыңдар! – деп қатты бір күрсініп барып Аймұханбет (Айкен ата) әңгімесін аяқтады.

Тілеуберді Демеуұлы,

зейнеткер.

Семей қаласы.

«Қазақ әдебиеті» газеті