ХҮІІ ғ. жəне ХҮІІ ғғ. басындағы Қазақ хандығы.
Тəуекел хан 1598 жылы Бұқара қаласын коршауда жараланып, Ташкент қаласында қаза болды. Оның орнына болған Есім хан өзбектермен бітім шартын жасасты. Бұл шарт бойынша Ташкент қаласы өзінің аймағымен қоса Қазақ хандығына қарады. Қазақтар 1798 жылға дейін Ташкент қаласында билік жүргізді. Тəуекелден кейін Қазақ хандығының тағына отырған Есім хан (1598- 1628) бүкіл саналы өмірін ат үстінде өткізген, Қазақ хандығының шекарасын кеңейту, қорғау жолында халқына өлшеусіз қызмет етті. Халық оны "Еңсегей бойлы ер Есім" деп атады. Есім ханның кезінде Бұқар ханы Иманқұл, Ташкент, Түркістан аймағын қайтару үшін 1612-1620 жылдары қазақтарға бірнеше рет соғыс ашты. Бұл соғыстарда қазақтар өз жерлерін қорғап қалды. Сонымен бірге Есім ханның кезінде қазақ жеріне ойрат тайпалары да бірнеше рет шапқыншылық жасады. Бұл шапқыншылықтарға қазақтар тойтарыс беріп отырды. Есім ханнан кейін қазақ хандығының тағына оның баласы Жəңгір отырды. 1635 жылы Батыр Қонтайшы бытырап жүрген ойрат тайпаларын біріктіріп, Моңғолияның батыс аймағында Жоңғар мемлекетін құрды. Бұрынғы бытырап жүрген ойрат тайпалары біріккеннен кейін Қазақ хандығына үлкен қауіп туғызды. Осы кезден бастап жоңғарлардың Қазақ жеріне ірі шапқыншылықтары басталды. Жəңгір хан басқарған жылдары қазақтар мен жоңғарлардың арасында үш ірі соғыс болған. Біріншісі 1635 ж., екіншісі 1643 ж., үшіншісі 1652 жылы. 1643 жылғы ұрыста қазақтар екі таудын арасына ор қазып, жоңғарларға қарсы соғысты. Осы соғыста Жəңгір хан 6 мыңдай əскерімен 50 мың жоңғарларға тойтарыс берді. Осы ұрыста Жоңғар ханға Самарқан билеушісі Жалаңтөс Бахадүр 20 мың əскерімен көмекке келген. Жəңгір хан 1652 жылы кезекті қазақ-жоңғар соғысында қаза табады. XVII ғасырдағы қазақ хандығының тарихында Тəуке хан (1680-1718) да айрықша орын алады. Тəуке хан тұсында Қазақ хандығының астанасы Түркістан қаласы болды. Тəуке хан Қасым хан мен Есім ханның тұсында жасалған қазақтың əдет- ғұрып, заң жораларын бірізге түсіріп, "Жеті Жарғы" зандар жинағын жасады. Үш жүздің басын біріктіріп, олардың көшіп-қону конысын белгіледі. Əр руға таңба үлестіріп, ұранын айқындады. Жыл сайын қазақ ру басыларын жинап Күлтебеде кеңес өткізді. Тəуке хан тұсында хан кеңесі, билер кеңесі сияқты органдар жұмыс істеді. Қазақ хандығына "Қасым ханның қасқа жолы", "Есім ханның ескі жолы", Тəуке ханның "Жеті Жарғысы" деп аталатын зандар болды. Қасым ханның кезіндегі заңдар жинағы бес бөлімнен тұрды: 1. мүлік заңы (мал, мүлік, жер дауын шешу ережелері); 2. қылмыс заңы (кісі өлтіру, ел шабу, мал тонау, ұрлық) 3. əскери заң (қосын кұру, аламан міндеті, тұлпар ат, қару жарақ); 4. елшілік жоралары (шешендік, халықаралық қатынастарда сыпайылық, əдептілік) 5. жұртшылық заңы (ас, той, мереке үстіндегі ережелер) Қасым ханның қасқа жолы бір ғасырдай қолданған соң, тиісті толықтырулар енгізіліп, Есім ханның тұсында "Есім ханның ескі жолы" деп аталған. Тəуке хан тұсында "қасқа жолдың" бұрынғы бес тарауына тағы да екі тарау қосылып, "Жеті Жарғы" деп аталды. Бұл жаңадан қосылған екі тарау: жер дауы туралы заң мен құн дауы туралы заң еді. 1718 жылы Тəуке хан дүние салды да, Қазақ елі үшке бөлініп кетті. Бір- бірімен алты бақан алауыз хандар бір қазақтың баласын үшке бөліп, береке- бірлігін бұзды. Осындай қырқыс кезеңді Жоңғар ханы Сыбан Раптан қапы жіберген жоқ. Көрші мемлекеттерден қару-жарақ сатып алып 80 мың адамдық əскерімен Жетісу жеріне басып кірді. Болат, Сəмеке, Əбілқайыр хандардың қырсығынан береке-бірліктен, күш қуаттан айырылып қалған қазақтарды қатыгез жау қырғынға ұшыратты. 1724-1725 жылдары жоңғарлар Ташкент пен Түркістанды басып алып тонады. Осыған байланысты Ұлы жүзбен Орта жүздің көп бөлігі Самарқан мен Бұқараға барып бас сауғалаған. Кіші жүз Хиуаға қарай көшті. Ата-баба қонысынан, туған-туысқанынан, барлық байлық мал-жанынан айрылған бұл 1723 жылғы қасіретті қазақ халқы "Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама" деп атады. Кіші жүзде оны "Сауран айналған" дейді. Осы қазақ халқының басына төнген құдіретті жылдары 1 жарым миллиондай адам қырғынға ұшырады. Хандардың басы бірікпей алауыз болып жатқанда елін жаудан қорғау үшін Қанжығалы Бөгенбай, Қаракерей Қабанбай, Шапырашты Наурызбай, Райымбек, Тайлақ, Саурық сияқты батырлар атқа қонды. Қазақтың ер жүрек жігіттері əр жерден жауға тұтқиылдан тиіп, кек қайтара бастады. Қазақ халқы жауға қарсы азаттық соғысына, Отан соғысына көтерілді. Үш жүздің билері, батырлары Шымкенттен 30 шақырым жердей Бадам станциясынан 5 шақырым жердегі Ордабасы аталып кеткен төбе басында күш біріктіріп, күреске шығуға тоқтамға келді. Бас қолбасшылыққа Кіші жүздің ханы Əбілқайыр сайланды, Үш жүздің біріккен күші 1728 жылы Бұланты өзенінің бойында Шұбартеңіз көлінің маңында жоңғарлар қолына соққы беріп, жеңіске жетті. Бұл жеңіс халықты рухтандырып, жауға қарсы жаңа күреске шығуға, туған жерді жоңғарлардан біржолата азат етуге бел байлатты. 1730 жылы көктемінде Балқаш көлінің төңірегінде Аңырақай деген жерде Үш жүздің қазақ əскері басқыншы жоңғарлар қолын тас-талқанын шығарып жеңді. Бірақ бұл жеңіс ұзаққа бармады. Аңырақай жеңісінен кейін-ақ өлген Болат ханның орнына бас хандыққа талас басталды. Үміткерлер үшеу еді. Біріншісі барлық қазақ əскеріне қолбасшылық жасаған жəне тамаша жеңістерге жеткен Кіші жүздің ханы Əбілқайыр, екіншісі - Болаттың інісі Сəмеке, үшіншісі- Болаттың жас ұлы Əбілмəмбет. Хан сайлаушылардың көпшілігі осы Əбілмəмбетке дауыс берген. Осыған ызаланған Əбілқайыр Орынборға қарай көшті. Енді ол бүкіл үш жүзге хан болу арманын Ресейге арқа сүйеу арқылы іске асырмақ болды.
