үбіртек – алтыншы тілдік бөлшек.Түбіртекке тән белгілер.

1 дәріс. Түбіртек – алтыншы тілдік бөлшек.Түбіртекке тән белгілер.

1. ТҮБІРТЕК ТЕОРИЯСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ

Үндіевропа тілдерін зерттеген ғалымдар тарихқа белгісіз ежелгі дәуірлерде қазіргі тілдерге негіз болып қаланған ата(тек) тілде әрі сөздің, әрі буынның қызметін атқарған комплексті дыбыс болған деген қорытындыға келген. Фонологиялық жағынан дауыстыға немесе дауыссызға ажыратуға келмейтін мұндай дыбысты силлабофонема деп атаған. Ағылшын тілінде силлабема – «буын», фонема – «дыбыс» деген мағына береді. Сонда ол әрі сөздің, әрі буынның, әрі фонологиялық бір бүтін дыбыстың орнына жұмсалған күрделі элемент ретінде түсініледі. Одан алдымен дауыссыздар, кейінірек дауыстылар бөлініп шыққан (1, ВЯ, №2, 61).
Біз ұзақ жылдар бойына зерттеу жүргізу барысында силлабофонема жөнінде бұдан өзгеше қорытындыға келдік. Түркі тілдері дамуының тарихқа белгісіз аса ежелгі дәуірлерінде дауыстыға яки дауыссызға ажыратуға келмейтін біртұтас фонологиялық бөлшек өмір сүрді де, жоқ па, онда дауымыз жоқ, бірақ тілдік фактілер тіл-тілде бір дауысты мен бір дауыссыздан тұратын тілдік бірлік болғандығын сөзсіз дәлелдеп, көзімізді шүбәсіз жеткізіп отыр. Табиғаты мүлдем бөлек болса да, ғылыми жұртшылыққа түсініктірек болу үшін, мұндай тілдік бірлікті «Түркі тілдері дамуының фонологиялық заңдылықтары» деген диссертациялық жұмысымызда «силлабофонема» деп атап едік (2, 184-б.).
Бір ғана дауысты дыбыс пен бір ғана дауыссыз дыбыстың тіркесуінен тұратын мұндай тілдік бірліктің қай-қайсысы да я лексикалық, я грамматикалық мағына беруімен ерекшеленеді. Бір ғана дауысты дыбыстың тіркесуінен тұратын тілдік бірлікке – түбірлер мен негіздердің, тіпті қосымшалардың түпкі тегі болып есептелетіндіктен – біз, өз тарапымыздан, түбіртек (интернационалдық термин ретінде – архесиллаб) деген атау берген болатынбыз. (3, 379-384 б.). Түбіртек – фонема, морфема, сөз, сөз тіркесі, сөйлем сияқты тілдік бірлік. Күрделілігі жағынан фонема мен морфеманың аралығынан орын алады. Яғни фонемадан үлкен, морфемадан кіші.
Жаңадан мәлім болған бұл тілдік бірліктің ғылыми жұртшылыққа кеңінен таныс тілдік бірліктерден басты өзгешелігі – мен мұндалап тұрмайды, ап-айқын ажыратыла салмайды, тіл қойнауының терең қатпарларына мықтап жасырынған. Арнайы дайындалмаған жағдайда кез келген тілші түбіртектің қыр-сырына түсіне алмайды. Тілдегі кез келген сөзді түбіртекке бөліп жіктеу, әсіресе оның лексикалық немесе грамматикалық мағыналарын табу қиынның қиыны, тап-таза этимологиялық жұмыс. Осы себепті оларды айырып-ажыратудың өзіндік іліміне жүгінуге тура келеді.
Сөз құрамынан, сан жағынан алғанда, алтыншы тілдік бөлшек – түбіртекті айырып-ажыратқанда зерттеушінің ең алдымен мынадай басты-басты ұстанымдарды басшылыққа алғаны дұрыс.
1. Фонемаға (дыбысқа) бөлінбейтін сөздің болмайтыны сияқты, тіл-тілде түбіртекке бөлінбейтін түбір, негіз, қосымша да жоқ. Қандай дыбыстық комбинацияда тұрсын, түбіртек бір ғана дауысты мен бір ғана дауыссыздың тіркесуінен тұрады да, я лексикалық, я грамматикалық мағына береді. Лексикалық немесе грамматикалық мағынасы анықталмаған жағдайда дауысты мен дауыссыздың жай тіркесі түбіртек болып есептелмейді.
Тіл-тілдегі фонемалар қаншалықты ескі болса, түбіртектер де соншалықты ескі. Түбіртекті тіл тарихының бүкіл өн бойында өмір сүрген десек қателеспейміз. Қазақ тілінде де тарихқа белгісіз ежелгі дәуірлерден бері өмір сүріп келе жатқан түбіртектер бар. Бірақ олар бірен-саран. Мысалы, ақ (судың өз арнасымен төмен қарап жылжуы, бір орында тұрмай ілгері қозғалып отыруы), ат (лақтыру), ас (тауды, белесті басып әрі өрлеу), аз (арықтап жүдеу, еттен арылу), ін (жерді үңгіп жасаған, жабайы аңдар жататын орын, үңгір), ұр (сабау, соғу, тоқпақтау), үн (құлаққа естілетін дыбыс, дауыс), тағы басқалар. Сондай-ақ, тілімізде екі түбіртектің бірігуі нәтижесінде пайда болған сөздер де біршама дәрежеде кездеседі. Мысалы, «судың өз арнасымен төмен қарай жылжуы» мағынасындағы ақ түбіртегі мен етістіктен есім жасайтын ын түбіртегі бірігіп, ағын сын есімі жасалған. «Сабау, соғу, тоқпақтау» мағынасындағы ұр етістігіне етістіктен есім жасайтын ыс түбіртегі қосылып, ұрыс зат есімін тудырып тұр. Бұларға көненің көзі ретінде қарауға болады.
2. Кез келген сөзде қанша дауыссыз болса, сонша түбіртек болады. Сондықтан сөз құрамын түбіртекке бөліп анықтағанда, дауыссыздарға арқа сүйеу қажет. Мысалға ұшқыр (жүрдек, ұшпа, жүйрік) сын есімі қазіргі тіл білімі тұрғысынан екі буынға (ұш+қыр), түбір морфема мен қосымша морфемаға бөлінеді. Ұш тура мағынасында «көкке көтерілу, әуелеу» ұғымын беретін етістік болса, ауыспалы мағынасында «жүрдек, ұшпа, жүйрік» ұғымын беретін сын есім, қыр – сын есім жасайтын көне жұрнақ. Түбіртек теориясы тұрғысынан бұл сөзде үш дауыссыз бар. Демек, сын есім жасайтын көне жұрнақ қ+ыр болып екіге бөлінеді. Сөз соңындағы –ыр – бас ұр, қадам ұр, алас ұр, құрақ ұр, құлаш ұр сияқты фразеологизмдердің құрамында кездесетін ұр көмекші етістігінен пайда болған көне жұрнақ. Үнемі түбірге сіңіскен күйінде кездеседі. Ал қ – өлі түбіртектің сарқыншағы. Ол тарихи даму барысында өзінің дауысты сыңарын жоғалтып алған. Өлі болғанымен, сөз ортасында қ дыбысы жиі кездесетіндіктен, оның дауысты дыбысын табу оншалықты қиынға түспейді. Ол – ежелгі дәуірлерде қимыл есімін жасаған *уқ/ұқ/ық жұрнағының (түбіртегінің) дауыссыз сыңары. Бұл жұрнақ қазіргі тілімізде у формасында қалыптасқан. Яғни бұрын баруқ болса, қазір бару, айтуқ>айту, тануқ>тану, жануқ>жану, жағуқ>жағу, т.б. *уқ/ұқ/ық түбіртегінің ыдырап, элизияға ұшырауы, қ қатаңының тағдырын түбегейлі шешкен. Ол дауыстыдан басталатын қосымшалардың құрамына жылысып кеткен. Нақтырақ айтқанда, тұйық буын –ыр-ды, бітеу буын –қыр еткен. Ұшқыр сын есімін бұрынғы қалпына келтірсек, *уш+ұқ+ұр. Негізгі екпін ұш түбіртегіне, көмекші екпін ұр түбіртегіне түскендіктен ұқ түбіртегінің ұ дауыстысы өз-өзінен жойылған. Ұшқыр сын есімі өте ерте дәуірлерде пайда болған туынды сөз болғандықтан, қимыл есімінің толық формасының сарқыншағын сақтап қалып отыр.
Ұшқыр сын есімінің алғашқы екі түбіртегі ұш+ұқ>ұш+ық болғандығына, оның дербес қолданылғандығына, қосымша дәлел де бар. Ұшық зат есімі қазір дәнді дақылды қырманда ұшырғанда шығатын жартыкеш жеңіл дән ұғымын береді. Өте тарихи мағыналары ұсынылған. Олай болса, бұл сөзде «ұшу» семасы бар. Ұшқыр да, ұшық та, ұшқын (оттан бөлініп, жалын шашқан ұсақ шоқ) да бағзы заманда пайда болған туынды сөздер.
3. «Кез келген сөзде қанша дауыссыз болса, сонша түбіртек болады» деген қағидаға бағынбайтын, түбіртек жасауға қатыспайтын, сөздерді түбіртекке айырып-ажыратуда көп қиындық келтіретін бір алуан дыбыстар бар. Олар – сөздің басында протезалық, сөздің ортасында эпентезалық, сөздің соңында эпитезалық қызмет атқаратын й, қ, к, ғ, г, п, б, м сына дыбыстары. Бұлар әрқашан дауыстыдан аяқталатын, дауыстыдан басталатын түбіртектердің арасына қыстырылып, дауыстылардың фонологиялық міндетін ойдағыдай атқаруына үлес қосады. Бұлардың арасында қ, к, ғ, г, м дауыссыздары бірде фонологиялық жүк арқалап, түбіртек жасауға араласса, бірде бірыңғай сыналық қызмет атқарады. Алайда түбіртек тілдік бірлігінің табиғатын толық түсінген зерттеуші бұл қиыншылықты тез меңгеріп алады.
Сөз құрамындағы сына дыбыстарды қалай анықтауға болады? Егер сөз басында жоғарыда санамаланған сына дыбыстардың бірі кездессе, оны сөздің қалған құрамынан бөлектеп тастау керек. Мысалы, бұршақ – кішкене-кішкене домалақ мұз күйінде түсетін атмосфералық жауын-шашын. Сөз құрамынан протезалық б дыбысын бөлек ажыратқанда, қалған бөліктері түбіртек ретінде мағына бере бастайды: б+ұршақ>б+ұр+ш+ақ. Ұр – сабау, соғу, тоқпақтау ұғымдарын берсе, ақ – жоғарыдан төмен қарай жылжу ұғымында жұмсалған. Ал ш түбіртек сарқыншағы процестің дүркінділігін білдіріп тұр. Талдау барысында «не ұрғылап тұр» деген сұрақ туындайды. Құрамында б немесе п дыбысы бар, «домалақ» ұғымын беретін морфеманы іздестіре бастаймыз. Себебі, бұршақ сөзінің «домалақтан» басқа семалары ұр+ш+ақ бөлегінде қамтылған. Құрамында п дыбысы бар, «домалақ» ұғымын беретін сөз – доп~топ. Бұрынғы формасын қалпына келтірсек: до+б+ұр+ш+ақ. Тілімізде осы үлгіде жасалған сөздер бар ма? Су тиген соң ұн топаршақтанып қалыпты. Домаланып, түйір-түйір болып қалды деген мағынада. Топаршақ диалектілік сөз болғанымен, добуршақ үлгісінде тұр. Осындай жолмен бұрын жарияланған мақалаларымызда балшық, бүлдіргі сөздерінің де түп-төркінін ашып берген болатынбыз (2, 109 б.).
Протезалық, эпентезалық, эпитезалық сына дыбыстар сөз ортасында біршама оңай табылып, ерекшеленіп тұрады. Мысалы, са+б+ын, са+ғ+ым, са+й+ын, кө+г+ен, со+п+ақ, же+м+іс түбіртектерінің арасындағы б, ғ, й, г, п, м – сына дыбыстар. Сы+й+ыр – төрт түліктің бірі – мүйізді ірі қара мал. Осы сөз кейбір түркі тілдерінде сы+ғ+ыр болып айтылады. Бұл жерде й~ғ сәйкестігін байқаймыз. Протезалық, эпентезалық, эпитезалық сына дыбыстар диалектілік (аймақтық) өзгешеліктерді көрсетіп, сөздің басында да, ортасында да, аяғында да бір-бірімен өзара алмаса береді. Сы+й+ыр мен сы+ғ+ыр – соның бір көрінісі. Алайда сына дыбыстардың бір-біріне өзара ауысқанынан сөз мағынасына ешқандай зиян келмейді.
Протезалық, эпентезалық, эпитезалық сына дыбыстар сөз аяғында тек бір буынды сөздерде, оның ішінде бітеу буынды сөздерде ғана ұшырайды. Дауыссыздан басталып, дауыстымен аяқталатын түбіртектер тілдің тарихи даму барысында дербес, жеке қолданыстан шығып қалып, өзіне таяныш іздестіргенде эпитезалық сына дыбыстарды жамап алған сияқты. Мысалы, Орхон-Енисей ескерткіштерінде жер-су қос сөзі йер-суб түрінде тасқа басылған. Сонда су түбіртегінен кейін б эпитезалық сына дыбысы тұр. б-нің сына дыбыс екендігі өзге фактілер арқылы да анықталады. Мысалы, «Оғыз-наме» ескерткішінде «Етил су+ғ+ы ақа турур (Еділ суы ағып жатыр)» деген сөйлем бар. Ал «Һибат-ул хақайиқ» ескерткішінде «Халимлық су+й+ын сач ол отны өчүр (Жұмсақтық суын шашып, ол отты өшір)» деген өлең жолы кездеседі. Су+б, су+ғ, су+й варианттарын өзара салыстырсақ, эпитезалық дыбыстардың бір-бірімен алмасып тұрғанын көруге болады. Демек, диалектілік (аймақтық) ерекшелік өздеріне тән сына дыбыстарды талап етеді. Осыдан келеді де, әр түрлілік пайда болады.
Та+қ – жеке, дара, жалғыз; та+й – бір жастағы жылқы төлі (Бір жыл өтті арада, Құлыншағым тай болды). Бір буынды тақ, тай сөздерінде «бір» ұғымын та түбіртегі беріп тұр. «Бір» ұғымын та түбіртегі беретіндігін басқа да толып жатқан тілдік фактілер айғақтай алады. Олай болса, қ мен й эпитезалық сына дыбыстар. Та сан есімінің дерексізденуінен жасалған дәл, нақ, нағыз ұғымдарын беретін та+п шылауы да, нақ, тура, дәл ұғымдарын беретін та+қ үстеуі де п мен қ эпитезалық сына дыбыстарын сақтап тұр. Тақ өзі, тап өзі деп айта береміз.
Дауыссыздан басталып, дауыстымен аяқталатын бағзы заманғы түбіртектерге көбіне-көп эпитезалық п дыбысы жамалған сияқты. Жа+п, са+п, та+п, ша+п, қа+п, се+п, же+п, де+п, ше+п, до+п, дө+п, то+п, жі+п, шө+п, тү+п бітеу буынды сөздері бұған айғақ бола алады. Бұлардың алғашқы бөлегінің қай-қайсысы да лексикалық мағына беретін түбіртектер. Күшейтпелі, үстемелі буынды сын есімдер (қып-қызыл, сап-сары, жап-жалаңаш, доп-домалақ, қап-қара, сұп-сұр, т.б.) п эпитезалық сына дыбысы басқа сына дыбыстарға қарағанда елгезек екендігін көрсетеді.
Қорыта айтқанда, алдына мақсат қойған зерттеушінің сөз басында да, сөз ортасында да, сөз аяғында да протезалық, эпентезалық, эпитезалық дауыссыз сына дыбыстарды тауып ала алатындығына сенімдіміз.
4. Белгілі бір тілдің сөздік құрамындағы түбірлер мен негіздерді түбіртекке бөліп, ажыратқанда оңнан солға қарай, басқаша айтқанда, қосымшадан бастап түбірге қарай бөлшектеген жөн. Себебі, сөздің аяғынан басына қарай өлі қосымшалар да, тірі қосымшалар да түбіртекке оңай жіктеледі, әрі олардың грамматикалық мағыналарын айқындау жеңілдеу. Ас+қ+ар (заңғар, зәулім, биік), ас+қ+ақ (биік, заңғар, зәулім) сын есімдерін, ас+қ+ан (аса, тым, ерекше) үстеуін осы ережеге орай түбіртекке ажыраталық. ар алб+ар, айд+ар, жан+ар, шын+ар, сус+ар, аст+ар, т.б. сөздердің құрамында, ақ қон+ақ, бун+ақ, сын+ақ, ұрп+ақ, тар+ақ, сұр+ақ, құр+ақ, т.б. сөздердің құрамында, ан арм+ан, орм+ан, тұм+ан, құм+ан, жап+ан, шап+ан, топ+ан, саз+ан, құл+ан, т.б. сөздердің құрамында кездесетін сөз тудырушы көне жұрнақтар.
қ – жоғарыда атап өткеніміздей, қимыл есімін жасайтын уқ/уғ түбіртегінің (қазіргіше айтсақ, у жұрнағының) сарқыншағы. Сөз құрамында дерексізденіп кеткен. Ас «артылу, озу, ерекшелену» ұғымдарын беретін етістік. Сөйтіп, талданған үш сөздің әрқайсысының құрамында үш дауыссыздан болғандықтан, үш-үштен түбіртекке бөлініп тұр. Осы тәртіппен сөздік құрамдағы кез келген сөз түбіртекке бөліне алады. Әр тілдің түбіртекке бөліну ережелерін сол тілдің мамандары ғана ұсына алады.
5. Түбіртектердің осы заманғы қолданыстағы көріністері, жұмсалу сипаттары. 1) Түбіртектер көбіне-көп бір дауысты мен бір дауыссыздан тұрады да, өзінің байырғы табиғи қалпын сақтайды. Мысалы, осының алдында ғана талданған лексикалық мағына беретін ас түбіртегі мен грамматикалық мағыналар беретін ар, ақ, ан түбіртектері осы өлшемге жауап бере алады.
2) Түбіртектің дауысты сыңары сақталады да, дауыссыз сыңары элизияға ұшырап, жойылып кетеді. Мысал. Қазақ күнәсі жоқ, таза, пәк әйелдерді ару деп атаған. Көне түркі тілінде аруғ~арығ «кірленбеген, пәк, таза» деген мағынада жұмсалған. Бұдан қазақ тіліндегі ар+у сөзінің ертеде екі түбіртектен – ар және уғ – тұрғанын көреміз. Сонда «таза, пәк» деген лексикалық мағына ар түбіртегінде тұрса, уғ қимыл, қозғалысты, процесті білдіретін көне жұрнақ. Бұл сөз кезінде, екінші түбіртектің дауыссыз ғ дыбысы үнемделіп, етістіктен заттанған. Дауысты сыңары бірінші түбіртекке сіңісіп кеткен. Сөз соңындағы дауыссыз дыбыстардың барлығы дерлік дауыссыз дыбысты жоғалтып алған жартыкеш түбіртектер. Мысалға орта (белгілі бір мөлшерге жетпеген, толық емес) сын есімін алалық. Сөз соңы дауысты дыбысқа аяқталып тұр. Ортан қол, ортан жілік фразеологизмдерімен салыстыру арқылы ол сөздің бір кезде н-мен аяқталғанын білеміз. Демек, а – ан түбіртегінің қалдығы: орт+ан. Бала, дала – диалектілерде балан, далан, яғни бал+ан, дал+ан. Тағысын тағылар.
3) Түбіртектің, керісінше, дауыссыз сыңары сақталады да, дауысты сыңары элизияға ұшырап жойылып кетеді. Өрт – қаулай жанған жалынды от. Қазіргі тіл білімі тұрғысынан бір буынды түбір. Одан әрі бөлшектеуге келмейді. Түбіртек теориясы тұрғысынан құрамында екі дауыссыз болғандықтан екі түбіртекке бөлінеді. Алайда өр түбіртегінің құрамы толық болғанымен, екінші түбіртектің дауысты дыбысы жоқ. Оны біз өрт сөзінің мағыналық мазмұнына қарап анықтай аламыз. Сонда – өр от. Тарихи даму барысында бізге белгісіз әлдеқандай себептермен екінші түбіртектің дауыстысы қысқарып кеткен. Бірінші түбіртек «қаулай жану, өршіп жану» мағынасын береді. Екі түбіртектің лексикалық мағыналарын бір-біріне қоссақ: өршіп, өрлеп жанған от. Етістік жасайтын көне уқ/уғ түбіртегі де (қазіргіше жұрнақ) сөз құрамында көбіне дауысты дыбысын жоғалтып, қ/ғ түрінде ұшырасады. Жалпы алғанда, дауысты сыңары элизияға ұшыраған түбіртек сарқыншақтары немесе жартыкеш түбіртектер көп.
Дауысты дыбысын немесе дауыссыз дыбысын жоғалтқан жартыкеш түбіртектер сөз басында да, сөз ортасында да, сөз аяғында да жиі ұшырасады.
4) Тарихи даму барысында түбіртек екіге жарылады да, дауысты сыңары бұрынғыша лексикалық немесе грамматикалық мағынасын сақтап, түбіртектің қызметін атқара береді. Ал дауыссыз сыңары өлі элементке айналып, келесі түбіртекке жылысып кетеді. Мұны мына мысалдан анық байқауға болады. Орхон-енисей ескерткіштері тілінде тәуелдік жалғауының толық формасы – ын/-ін. Қазіргі тілдерде –ы мен –і. Яғни –ын/-ін екіге жарылған: -ы+н/і+н. Енді орхон-енисей ескерткіштерінде көп ұшырасатын қаған сөзін тәуелдік жалғауының үшінші жағында көнеше және жаңаша септеп көрелік. Көнеше:
А. қаған+ын үчүн
І. қаған+ын+ын
Б. қаған+ын+қа
Т. қаған+ын
Ж. қаған+ын+та
Ш. қаған+ын+тан
К. қаған+ын бирлан
Кестеден байқалатынындай, тәуелдік жалғауының үшінші жағы атау септігі мен көмектес септігінде шылаулармен тіркескенде ғана толық формасын, грамматикалық мағынасын сақтайды. Шылаулармен тіркеспеген жағдайда сол кездің өзінде-ақ атау септігі үшінші жақта ы формасында тәуелденіп, соңғы н дыбысын жоғалтып алған. Енді осы сөздің жаңаша септелуіне назар аударалық.
А. қаған+ы
І. қаған+ы+ның
Б. қаған+ы+на
Т. қаған+ы+н
Ж. қаған+ы+на
Ш. қаған+ы+нан
К. қаған+ы+мен
Кесте бізге мынадай өзгерістерді жеткізіп тұр: 1) Атау септігі мен көмектес септігінде тәуелдік жалғауы үшінші жағының толық формасы –ын элизияға ұшырап, ыдыраған. Алайда жартыкеш ы түбіртегі тәуелдік жалғауы үшінші жағының грамматикалық мағынасын толық жеткізіп тұр. 2) Көмектес септігінде бирлан шылауы мен жалғауына айналып кеткен. 3) Тәуелдік жалғауы үшінші жағының толық формасынан бөлініп шыққан өлі элемент н табыс септігінің қызметін атқарып тұр. 4) Ілік септігінде өлі н жай жылыса салса, барыс, жатыс, шығыс септіктерінде қ, т дыбыстарын ығыстырып барып жылысқан. Сонымен кейбір түбіртектер тарихи даму барысында екіге жарылады екен де, алғашқы дауысты сыңары бұрынғысынша лексикалық немесе грамматикалық мағынасын сақтап, түбіртектің қызметін атқара берсе, дауыссыз сыңары өлі элементке айналып, келесі түбіртекке жылысып кетеді екен. Бұл жағдайды есепке алмаса, зерттеуші көздеген мақсатына жете алмайды (2, 172-б.).
5) Кейбір түбіртектердің дауысты сыңары да, дауыссыз сыңары да өлі элементке айналып, алғашқы сыңары алдыңғы түбіртекке, екінші сыңары өзінен кейінгі түбіртекке жылысып, әбден сіңісіп кетеді. Бұған қазақ тіліндегі «алқа-қотан» қос сөзі мысал бола алады.
Аталған сөздің сөздіктегі мағынасы – айналана, дөңгелене. Мұндай қос сөздерді қазақ тіл білімінде «бір сыңары мағыналы, бір сыңары мағынасыз (түсініксіз) қосарлама сөз» деп атайды. Бірінші сыңары алқа – топ, жиын деген лексикалық мағына береді.
Талдау нысаны болып отырған қос сөздің құрамында бес дауыссыз дыбыс бар. Демек, бұл тұлға бес түбіртекке бөліне алады деген сөз. Түбіртектерді бір-бірінен ажырата алу үшін, ереже бойынша, сөздің ең соңғы қосымшасынан бастап, түбірге қарай жік-жікке бөліп қарастырамыз. Бір дауысты, бір дауыссыздан тұратын ең соңғы бөлшек – ан. Есімдерден, етістіктерден, өзге сөз таптарынан есім жасайтын бұл көне жұрнақ ап+ан, ар+ан, ұр+ан, ат+ан, саб+ан, таб+ан, саз+ан, қаз+ан, жыл+ан, бұл+ан, құл+ан, мам+ан, арм+ан, орм+ан, тұм+ан, дум+ан, құм+ан, жап+ан, шап+ан, бор+ан, айр+ан, қыр+ан, қот+ан, тоғ+ан сияқты толып жатқан сөздердің құрамында ұшырайды. Келесі бір дауысты, бір дауыссыздан тұратын бөлшек – от. Түрлі материалдардың: ағаш, көмір, газ, мұнай, т.б. жарық пен қызу шығарып жануы деген мағына береді. От және ан түбіртектері бірігіп, тың туынды мағына да бере алады: үй-іші, семья; туған ел, өскен жер. Сөздік тұлғаларды түбіртектерге бөлгенде екі түбіртек немесе үш түбіртек бірігіп, жаңа, тың мағыналарды беру құбылысы жиі кездеседі.
Сонымен мағынасы түсініксіз деп есептелетін қотан формасында грамматикалық мағына беретін ан және лексикалық мағына беретін от түбіртегі бар екендігі анықталды. Бұл форманың құрамындағы қ дауыссызының дауысты элементі жоқ. қ дауыссызы табиғатында жылысқыш дыбыс. Түбірден түбірге, түбірден қосымшаға жылыса береді. Егер қ жылысу құбылысына ұшыраған болса, онда алдындағы а дауыстысымен бірігіп, бір түбіртектің міндетін атқаруға тиіс: яғни ақ. Бұл етістік судың өз арнасымен төмен қарай жылжуы, бір орында тұрмай ілгері қозғалып отыруы деген мағына береді. Бірақ ақ – көп мағыналы сөз. Бұл сөз көне түркі жазба ескерткіштерінде заттың, нәрсенің жоғарыдан төмен қарай жылжуын ғана емес, төменнен жоғары қарай жылжуын да білдірген. Мысалы, ай йоқару ағар (ай жоғары көтерілер) (ДТС, 16). Ж+ақ етістігінің құрамындағы ақ түбіртегі де оттың төменнен жоғары қарай лаулап жанғанын мегзейді. Олай болса, үш түбіртектің жиынтығын (ақ+от+ан) «лаулап жанған от» деп түсінеміз.
Сонда алқа сөзінің құрамындағы соңғы а дауыстысы өз орнын тапқандықтан, онымен жалғас тұрған қ дауыссызы жеке-дара қалады. Оның жоғалтқан дауысты дыбысы у екендігін тауып алу қиын емес. Себебі, есімдерден, етістіктерден қимыл есімін жасайтын уқ жұрнағы (қазіргі у жұрнағы) сандаған сөздердің құрамына қ түрінде сіңісіп кеткен. Яғни қ жұрнағын сөз ортасында көне уқ жұрнағының сарқыншағы ретінде түсінеміз. Сонымен талдау барысында төрт түбіртектің (уқ+ақ+от+ан) лексикалық, грамматикалық мағыналары ашылды, өзгеріске ұшыраған формалары қалпына келтірілді. Алқа-қотан қос сөзінің құрамындағы ең соңғы ал түбіртегі қандай лексикалық мағына береді?
«Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде» ал ұстау, көтеру; бір нәрсеге ие болу, тәуелдеу, меншіктеу мағыналарын береді. Бұл мағыналар алқа-қотан қос сөзінің мағыналық мазмұнымен мүлде қабыспайды. Сонда қалай болғаны? Мүмкін, тығырықтан дауыстылар мен дауыссыздардың түпкітектерін (архетиптерін) табу құтқаратын шығар. а әуелден архетип дыбыс, ал л-дің архетипі – р. Қалпына келтірілген *ар формасының сөздіктегі мағынасы – адамгершілік қасиет немесе ұят. Бұл мағына да талданып отырған сөздің мағыналық мазмұнымен үйлеспейді. Енді мағыналық мазмұнның өзіне оралалық: айнала, дөңгеле. Құрамында ар морфемасы бар, дөңгелену мағынасын беретін сөз бар ма деген сұрақ туады. Ондай сөз бар: шар – өз диаметрінен дөңгелене айналудан пайда болған геометриялық дене; осы геометриялық дене формалас зат. Шыр айналды фразеологизмі құрамында ар түбіртегі болмаса да, бір орында тұрмай дөңгеленді мағынасын береді. Циркульдің шеңбер сызатын құрал екендігі, цирктің әрқашан дөңгеленіп келетіні екінің біріне белгілі. Бұл мысалдардан дөңгелек ұғымы ш дауыссызы мен онымен түп-төркіні бір тс(ц) аффрикатында сақталғандығы анықталды. Алайда мағыналық мазмұнында дөңгелек ұғымы бар шар сөзі екі түбіртекке бөлінеді: ша+ар>ш+ар. Дүние жүзі тілдерінде ша түбіртегі күн ұғымын беретіндігін ғылыми еңбектерімізде дәлелдеп берген едік. Тарихи даму барысында ша (күн) түбіртегінің әрбір заттық белгісі бір-бір сөзге айналған. Күннің бір белгісі – дөңгелектігі. Олай болса, ша формасының дөңгелек ұғымын беруі заңды. Көне түркі жазба ескерткіштерінде ұшырасатын ар~ер формалары бір нәрсенің, үдерістің болу мүмкіндігін мегзейтін, растайтын көмекші сөз. Жинақтап айтқанда, алқа-қотан қос сөзінің алғашқы үш түбіртегі: ша+ар+уқ айнала дөңгелене отыру ұғымын береді. Диалектілерде шар – шарық қайрақ, шарғы жіп, домалақтаған жіп. Мағыналарын былай қойғанда, соңғы тіркестегі сөздің формасы да үйлеседі. Тұтас алғанда: *ша+ар+уқ+ақ+от+ан (алқа-қотан) – лаулап жанған оттың айналасында дөңгелене отыру ұғымында жұмсалған.
Байырғы лексикалық мағынасы толық ашылып, уәжі айқындалған алқа-қотан қос сөзі алғашқы қауымдық қоғамды еске түсіреді. Алғашқы қауым адамдары күндізгі ауыр бейнеттен кейін кешкілік лаулатып от жағып, айнала дөңгелене отырып, әңгіме-дүкен құрған. Көңіл көтерген. Тарихқа белгісіз сол бір аса ежелгі заманнан естелік ретінде халық жадында сақталып қалған кәрі сөз.
Талданып отырған сөздің фоно-морфо-семантикалық өзгерістері қандай-қандай ішкі және сыртқы факторлардың негізінде жүзеге асқан? 1) Ең соңғы түбіртек – ан – есімдер мен етістіктерден, ара-тұра өзге сөз таптарынан да есім жасайтын көне жұрнақ. От – қимыл-қозғалысқа түсетін зат. Оған –ан жұрнағы қосылғанда ғана материалданады, заттық сипат алады, оттың жанып жатқан кезі ойша топшыланады. Аталған қос сөздің алғашқы мағыналық мазмұны қолданыстан шығып, уәжі ұмытылғаннан кейін жұрнақ түбірге сіңіскен. Мұны сіңісу құбылысының жемісі дейміз. 2) Лексика-семантикалық мағынасы жойылғаннан кейін ақ түбіртегі екіге жарылған: а сыңары алдындағы түбіртекке сіңіссе, қ сыңары кейінгі түбіртекке сіңіскен. Түбіртек тарихында мұндай жағдай жиі ұшырасады. Мысалы, тәуелдік жалғауының үшінші жағы, толық формасы –ын екіге жарылғанда алғашқы бөлегі – ы тәуелдік жалғауы үшінші жағының міндетін одан әрі атқара берген де, екінші бөлегі н септік жалғауларының құрамына жылысқан (Жоғарыда айтылды. Б.С.). Бұл жерде де үнемдеу, сіңісу құбылыстарының ықпалы байқалады. 4) Тарихи даму барысында ар түбіртегі ал түбіртегіне айналған. Мұны көненің жаңаланған ізі деп бағалаймыз. 5) Ең соңында «дөңгелек» деген ұғым беретін ша түбіртегі элизияға ұшырап, айтылмайтын болған. 6) Сыртқы факторлардың әсерінен «лаулап жанған оттың айналасында» деген ұғым-түсінік мүлдем жойылып, халық санасынан шығып кеткен. Күрделі бір сөздің бойынан табылған өзгерістердің қыр-сыры, міне, осындай. Мұны «кейбір түбіртектердің (а+қ) дауысты сыңары да, дауыссыз сыңары да өлі элементке айналып, алғашқы сыңары алдыңғы түбіртекке, екінші сыңары өзінен кейінгі түбіртекке жылысып, әбден сіңісіп кетеді» деген тұжырымға мысал ретінде келтіріп отырмыз.
6) Кейбір түбіртектер сөздің басында немесе соңында үнемдеу заңының ықпалына ұшырап, мүлдем жойылып кетеді. Алайда оларды сөздің мағыналық мазмұнына, заттың, нәрсенің табиғи болмысына , жаратылысына, сапа, қасиеттеріне, т.б. сүйене отырып, бұрынғы қалпына келтіруге болады. Мысалы, қамшыға, шоқпар, сойыл, сабына тағылатын қайыс бау бүлдіргі деп аталады. Түбіртек жасауға қатыспайтын протеза – б дыбысын, ережеге орай, бөліп тастасақ, ілдіргі деген тың мағыналы сөз пайда болады. Мұны көзгелдек, көзілдірік сияқты сөздермен салыстырсақ, көне заманда қалыпты қолданыста жұмсалғанын аңғарамыз. Не ілдіргі? деген сұраққа сап ілдіргі деп жауап қайтаруға болады. Сонда «қамшының сабы» деген ұғым элизияға ұшыраған са түбіртегінде тұр. б~п сына дыбысы бірінші түбіртекке сіңіскенде сап формасын, екінші сөзге сіңіскенде бүлдіргі формасын береді. Тағы бір мысал. Топырақтың сумен араласқан түрі балшық деп аталады. б сына дыбысын әдеттегідей сөз құрамынан шығарып тастаймыз: алшық бір нәрсенің шылқып алып кеткенін білдіреді. Ол – су. Қалпына келтірсек, су+б+алшық. Орхон-енисей ескерткіштерінде суб қазіргі тілдердегі су-дың орнына жұмсалған. Осылайша жекелеген дыбыстарды да, буындарды да қалпына келтіре аламыз. Жалпы алғанда, түбіртекті өз мәнінде түсіну үшін тіл біліміндегі бүкіл озық әдістер мен тәсілдерді жете меңгеріп алған жөн. Этимологияның барлық принциптерін комплексті (кешенді), ұтымды пайдаланғанда ғана түбіртектің қыр-сырын ашуға болады.
Тарихи даму барысында сөз соңындағы жекелеген дауыстылар мен дауыссыздар да, бір дауысты мен бір дауыссыздың тіркесінен тұратын түбіртектер де элизияға ұшырап, жойылып кетіп жатады. Көне түркі жазба ескерткіштері тілінде ұшырайтын қой+ун, төр+үн, бар+ын, қос+ын, йар+ын сөздері қазіргі қазақ тілінде қой, төр, бар, қос, жар (бол) формасында дыбысталады. Сөз соңында түсіп қалған элементтер негізінен тарихи-салыстырмалы әдіс арқылы анықталып, қалпына келеді (3, 379-384-б.).
7) Дауысты дыбыстан аяқталатын түбіртек дауысты дыбыстан басталатын түбіртекпен біріккенде бітеу буын жасайды да, қос дауыстының бірі айтылмайды. Мысалы, қа түбіртегі мен ат түбіртегі бір-біріне кіріккенде қат (қабат, қатпар) морфемасы пайда болады. Қаат түрінде екі а қабаттастырылып айтылмайды. Егер осы аталған түбіртектердің аралығына б эпитезалық сына дыбысы қыстырылса, қабат (қат-қат болған заттың бір қатары, бір қаты) формасы көрініс табады. Мысалдардың бірінде бір дауысты екінші дауыстыны ығыстырса, бірінде эпентезалық дыбыстың арқасында екі дауысты да сақталған.
Бұл құбылыс жүйесі бөлек тілдерден сөз енгенде де байқалады. Мысалы, араб тілінен енген сағат (уақыт өлшемі), парсы тілінен енген наһан (үлкен алып балық) сөздері екі-екі түбіртекке (са+ғ+ат, на+һ+ан) оңай ажыратылады. Екі түбіртектің аралығындағы ғ, һ сына дыбыстары түсіріліп айтылғанда, сәт (бір мезет), нән (өте үлкен) формалары түзіледі. Бұдан да кіріккенде екі дауыстының бірі элизияға ұшырайтынын көреміз. Осы заңдылықтың негізінде кейбір бітеу буындарды, керісінше, екі түбіртекке бөліп ажыратуға болады. Мысалға жақ (от жандыру), жан (от алып тұтану) етістіктерін: жа+ақ, жа+ан түбіртектеріне бөле аламыз. Енді ажыратылған түбіртектердің қандай мағына беріп тұрғанын көңіл аударалық. ақ белгілі бір істің, қозғалыстың, процестің енді ғана жүзеге асқанын білдірсе, ан сол істің, қозғалыстың, процестің тұрақты құбылысқа айналғанын аңлатады. Екеуіне ортақ жа осы тұрғанда ешқандай лексикалық мағына бермейтін сияқты көрінеді. Алайда жақ, жан етістіктерінде от семасы бар. Ол семаны жа түбіртегі жеткізіп тұр. Шындығында жа-ның ескі формасы та «от» деген лексикалық мағына бере алады. Көне түркі жазба ескерткіштерінде та+м+уқ (ДТС, 531) (тозақ, жанып тұрған от) «от» деген ұғымды анық жеткізіп тұр. Ал тамдур – от жандыру (ДТС, 530). Демек, т~ж сәйкестігі: та мен жа – көне және жаңа варианттар. Бітеу буындарды екі түбіртекке ажырату да – түбіртекті тауып анықтаудың сенімді жолдарының бірі.
6. Дыбыстардың өзара тіркесу заңдылықтарын білу түбіртектерді айырып-ажырату жұмыстарын едәуір дәрежеде жеңілдетеді. Мысалы, түркі тілдерінде р, л, н, ң үнділері (сонорлары) ешқашан өзінен кейінгі дауысты дыбыстармен мағына беріп тіркеспейді. Яғни ра, ру, ри, ла, лу, ли, на, ну, ни, ңа, ңу, ңи түбіртектері жасалмайды. Аталған үнділер өзінің алдындағы дауысты дыбыстармен ғана тіркесіп, түбіртек құрай алады: бұ+ғ+ан+а, б+ыт+ыр+а, ж+ор+ық, т+ұр+ақ, т.б. Сөз құрамында р, л, н, ң үнділері кездескен жағдайда онымен іргелес тұрған дауыстыларды келесі түбіртектің сыңары деп таныған жөн: р+а, р+у, р+и, л+а, л+у, л+и, н+а, н+у, н+и, ң+а, ң+у, ң+и, т.б.
7. Түркі тілдері дамуының тарихқа белгісіз ежелгі дәуірлерінде жіңішке дауыстылар мен ұяң дауыссыздар мүлдем болмаған. Мұны біз жуанды-жіңішкелі варианттас түбірлерді бір-бірімен салыстырғанда анықтай аламыз. Мысалы, қазақ тілінде әже~ажа, әжім~ажым, әлеміш~аламыш, әрегірек~арағырақ, бәрі~бары, дөңгелек~доңғалақ, жүдеу~жадау, зеңгір~заңғар, кәні~қаны, кеудіре~қаудыра, кәрі~қары, күлдіре~қолдыра, көл~қол, ежірей~ожырай, ересен~орасан, үлкей~ұлғай, едірей~одырай сияқты тұлғасында өзгеріс болғанымен мағынасы бірдей, бірі бірыңғай жіңішке, бірі бірыңғай жуан дауыстылардан тұратын толып жатқан сөздер бар. Тарихта жіңішке дауыстылар болмаса, жіңішке дауыстылардан тұратын сөз де болмағаны айқын. Жүйесі бөлек тілдерден енген кірме сөздерді сөздік құрамнан шығарып тастап, таза түркі тілдеріндегі жіңішке дауыстылардан тұратын сөздерді іріктеп алсақ, олардың барлығының да жуан варианттары табылады. Мысалы, қазақ әдеби тілінде кездеспеген варианттар говорларда ұшырайды: әрең – Оңтүстік говорларында, Жайық бойында – араң, сол сияқты мүжі, шәлі, шіл – шығыс говорларында мұжы, салы, шыл. Немесе жер-су атауларында, кісі есімдерінде сақталған. Мысалы, өркеш – кісі есімі Орқашбай, т.б.
Мағынасы тепе-тең жуанды-жіңішкелі сөз варианттарынан кейде жеке-жеке лексикалық мәнге ие болған жаңа сөздер де туындап жатады: ана – туған шеше, ене – ерлі-зайыптылардың анасы, адырай – көздің әдеттен тыс ашылуы, едірей – көзі шатынау, үрке қарау, сорай – биіктеп ұзару, сырию, сойдию, серей – ұзыннан сұлап жату, тыраю, т.б. Мағыналық өң алғанымен, мұндай жуанды-жіңішкелі варианттар ортақ семаларын жоғалтпайды. Бұлардың да жуан варианттарын алғашқы деп танимыз.
Қазақ тілінде жіңішке дауыстылардан тұратын көптеген сөздер өзге түркі тілдерінде жуан дауыстылардан тұрады: әрең – қырғыз тілінде араң, бүтін өзбек тілінде бутун, ер – чуваш тілінде ар, күміс, мін (ет.) – сары ұйғыр тілінде кумус, мин (ет.), тіл – тофалар тілінде дыл, т.б. Көне ескі түркі жазба ескерткіштері де, мақалдар мен мәтелдер де, фразеологизмдер де, жүйесі бөлек шет ел тілдеріне еніп кеткен лексемалар да, тағы басқа дереккөздер жіңішке дауыстылардан тұратын сөздердің жуан дауыстылардан тұратын варианттарын тауып алуға көмектесе алады. Тіл-тілде жіңішке айтылатын варианттардың қай-қайсысының да ежелгі дәуірлерде жуан варианттары болған.
Қорытындыда мынаны айтамыз: Құрамында бірыңғай жуан дауысты дыбыстары бар сөздер ғана түбіртекке бөлінуі шарт. Себебі, құрамында бірыңғай жіңішке дауысты дыбыстары бар сөздер жуан дыбысталатын сөздерге қарағанда әлдеқайда қиын бөлшектенеді. Жіңішке дыбысталатын сөздердің жуан варианттарын іздестіріп тауып барып, түбіртекке айырып-ажыратқан дұрыс.
Әдетте, жуан варианттардың лексикалық мағынасы көмескіленіп, тіл-тілде архаизмге айналып кетіп жатады. Алайда дәл сол сөздің жіңішке варианты лексикалық мағынаны сақтап, көмескіленген мағынаның сырын ашуға көмектеседі. Мысалы, құйқа – сойған малдың үйтілген терісі. Осы сөздің жіңішке варианты – күйген тері. Сонда жуан-жіңішкелі варианттардан қ~к, ұ~ү, қ~ғ, а~е сәйкестіктерін және н дыбысының элизияға ұшырағанын байқаймыз, әрі жіңішке вариант жуан варианттың мағынасын айқындап тұр. Бұл – құрамында бірыңғай жіңішке дауысты дыбыстары бар сөздер де зерттеу нысанынан тыс қалмайды деген сөз.
8. Одағайлар мен еліктеуіш сөздер – басқа сөз таптарына қарағанда болмыс-бітімі өзгеше, тілдік табиғаты ерекше, өзіне тән заңдылықтары бар грамматикалық категория. Осы себепті бұлар, жүйесі бөлек тілдерден түркі тілдеріне енген кірме сөздер сияқты, түбіртектану ілімінің нысаны (объектісі) бола алмайды. Кірме сөздер, одағайлар мен еліктеуіштер өзіндік теориясы қалыптасқан, басқа сала ретінде танылуы қажет. Бірақ одағайлар мен еліктеуіштерден жаңадан сөз жасалғанда түбіртек теориясы іске кіріседі, олардың құрамы мен құрылысын анықтауға көмектеседі.
9. Сөйлеуші қашанда тілдік элементтердің айтуға жеңіл болуын, сөйлеу органдарына күш түсірілмеуін көздейді. Үнемдеу құбылысы да осы заңдылыққа бағынады. Үнемдеу процесінде пайда болатын соңғы нәтиже – белгілі бір дыбыстың, буынның, сөздің, тіпті сөйлемнің қысқартылып, ықшамдалып айтылуы. Әсіресе белгілі бір дыбыстың, яки буынның элизияға ұшырап жойылып кетуі түбіртану ілімі үшін аса маңызды. Сол жойылып кеткен дыбысты немесе буынды дәл қалпына келтіргенде ғана түбіртектанудың негізгі мақсаттарының бірі орындалады. Үнемдеу заңының ықпалынан белгілі бір дыбыстың яки буынның ықшамдалып қысқаруы сөздің басында да, ортасында да, аяғында да болады. Соның нәтижесінде сөз формасы адам танымастай дәрежеге жетеді. Мысалы, «заһар, у» ұғымын орта ғасырларда – «Құтадғу билиг» ескерткішінде – урағун сөзі берген. Алғашқы буын түсіріліп айтылғаннан кейін ағун формасы ол ұғымды жеткізе алатын болған. Соңғы н дыбысы қысқарған соң ағу, мұның алғашқы буыны элизияға ұшырағаннан кейін бірте-бірте осы заманғы у формасы қалыптасқан. Сонда урағун формасы мен у формасының арасы жер мен көктей болып шыққан. Тағы бір мысал. Йалбырғақ лист дерева (ДТС, 228), йапурғақ лист, лепесток (МК ІІІ 67), жапырақ өсімдіктердің газ алмасу, су буландыру қызметін атқаратын органы. Осы формаларды бір-бірімен салыстырсақ мынадай сәйкестіктерді аңғарамыз: й~ж, л~Ø, б~п, у~ы, ғ~Ø. Осылардың арасында й~ж сәйкестігі оғыз тілдері мен қыпшақ тілдерінің айырмашылығын көрсетсе, у~ы сәйкестігі еріндік у-дың езулік ы-ға айналу процесі тіпті ертеде – орхон-енисей ескерткіштері заманында-ақ болғанын байқатады. Қазіргі кезде л мен ғ дыбыстары сөз құрамынан мүлде шығып қалса, б мен п бір-бірімен кедергісіз алмаса береді. Енді көне форманы қалпына келтірейік: *жалп+ур+(у)ғ+ақ. Қазақшаға бейімдесек: жалп+ұрғақ (желпілдеп тұрған нәрсе). Қазіргі қазақ тіліндегі жалбырақ сын есімі – салбырап-салбырап тұратын салпыншақ. Бір кездегі *жалп+ур+(у)ғ+ақ формасынан пайда болған туынды сөз. Туынды сөз болғанымен жапырақ сөзінің мағыналық мазмұнын толық жеткізіп тұр.
Мысалға келтірілген екі сөзден мағыналық және тұлғалық айырмашылықтардың біраз сипаты айқындалады. Бірінші сөзде, формасы қанша өзгеріске түскенімен, мағына толық сақталған. Екінші сөздің уәжі ұмытылып, мағынасы көмескіленген. Оның жалбырап тұрған нәрсе екенін ескерткіш материалдарымен салыстырғанда ғана білеміз. Алайда сөздердің барлығы бірдей осылайша тарихи жазба ескерткіштерде кездесе бермейді. Мұндай жағдайда үнемдеу заңының ықпалына түсіп, жойылып кеткен дыбыстарды, буындарды қалай қалпына келтіруге болады? Үнемделудің негізгі заңдылықтарын, бүкіл принциптерін меңгергенде ғана бұл сұраққа жауап беруге болады.
Үнемдеу заңдылықтарын, ұстанымдарын білу тәжірибе арқылы ғана келеді. Осыған байланысты бірқатар тәжірибелерімді – зерттеу нәтижелерін ортаға салғалы отырмын. Қазақ тілінде ау немесе уа дыбыс тіркестері сөз ортасында, сөз аяғында көп кездеседі. Мысалы, ау сөз ортасында: т+ау+ық, с+ау+ат, қ+ау+ақ, д+ау+ыл, с+ау+ын, қ+ау+ыз, ж+ау+ыз, с+ау+ысқан, бал+ау+са, қ+ау+ырсын, +қ+ау+ын, қ+ау+ға, ж+ау+ын, т.б. Сөз аяғында бұз+ау, ж+ау, с+ау, т+ау, қ+ау, б+ау, ат+ау, от+ау, ож+ау, ақ+ау, жал+ау, шыл+ау, бұл+ау, жам+ау, тым+ау, тан+ау, жар+ау, жыр+ау, қыр+ау, сұр+ау, жас+ау, тұс+ау, аст+ау, қорқ+ау, арқ+ау, нұсқ+ау, т.б. Сондай-ақ уа сөз ортасында: с+уа+т, с+уа+йт, с+уа+р, бел+уа+р, т.б. сөз соңында: ж+уа, әж+уа, ал+уа, на+уа, да+уа, т.б. Түркі тілдерінде ау дыбыс тіркестеріне қарағанда, уа дыбыс тіркестері әлдеқайда сирек ұшырайды.
Аталған ау, уа дыбыс тіркестері ешқашан түбіртек бола алмайды. Себебі, бұл тіркестердің аралығында ғ ұяң дауыссызы түсіп қалған. Бұрын үнемі ағу, уға болып айтылған. Мұны дәлелдеу қиын емес: бұзағу~бұзау, тағуқ~тауық, қағун~қауын, суғар~суар, қырағу~қырау сияқты параллельдерді салыстыру арқылы-ақ көз жеткізе аламыз. Яғни барлық кезде сөз ортасында уа мен уға, ау мен ағу тең. Бірақ бұлар сөз аяғында ағун~ағын, уған үлгісінде (моделінде) қалпына келеді. Неліктен?
Тарихқа белгісіз ежелгі дәуірлерде бүкіл түркі тілдеріне түп негіз ретінде, тек ретінде қызмет еткен баба тілдің сөздік құрамы кедей, грамматикалық құрылысы жетілмеген болатын (5,106 б.). Жалпытүркілік *ан, *ун, *ин тұлғалары сол замандарда есім көрсеткіші ретінде жұмсалған. Осы себепті атамзаманғы базалық лексиканы құрайтын зат есім, сын есім, сан есімдер толықтай н дыбысымен аяқталған. Мұны жүздеген тілдік фактілер растайды. Бағзы замандардан келе жатқан сөздердің бірі – алпауыт (үлкен, зор). Осы сөз көне түркі жазба ескерткіштерінде алп+ағун, алп+ағут формаларында кездеседі: алп+ағ+ун жекеше, алп+ағ+ут көпше мағына береді. Оғыз тілдерінде сөз соңында н элизияға көбірек ұшырайды. Орхон-енисей ескерткіштерінде – алпағу герой, богатырь. Қазақ тілінде ағун формасы мүлдем түсіріліп айтылады: алып (елден ерекше дәу, нән адам деген мағынада). Көне түркі тіліндегі алп+ағут, қазақ тіліндегі алп+ауыт формаларын өзара салыстырсақ ғ дыбысының элизияға ұшырап, у және т дыбыстарының аралығына эпентезалық дауысты ы дыбысының қыстырылғанын көреміз. Осы негізде жырау сөзін жырағун деп қалпына келтіре аламыз. Және оны жыры ағып тұрған судай талант ретінде түсінеміз.
уа тіркесіне бір мысал. Жуа – сабағы қуыс келетін, ұшында гүл шоғы бар, жеуге жарамды ащы өсімдік. Теорияға сүйенсек, уа<*уған тұлғасында қалпына келеді. Мұны көне түркі жазба ескерткіштерінде ұшырайтын соған лук (ДТС, 507) формасы арқылы растай аламыз. с~ж – генезисі бір дауыссыздар. Белуар сөзі белуғар<белбуғар түрінде қалпына келеді. Яғни белуар – бел буатын жер. Бұл жерде уа=уға формуласы іске қосылады.
Тілдік фактілер сөз басында кез келген дауысты мен дауыссыз дыбыстардың түсе беретіндігін айғақтайды. Бірақ ең көне сөздерде т мен с дыбыстары көбірек түскен. Сөз ортасында, сөз аяғында ең жиі элизияға түсетін дыбыстар қ, ғ, к, г болып есептеледі. л, р, н, ң сонорлары да үнемдеу заңының ықпалына тез ұшырайтын дыбыстардың қатарына жатады. Үнемделген дыбыстарды дәл табу – этимологтардың басты міндеттерінің бірі.
10. Түркі тілдеріндегі сіңісу, жылысу, ығысу, метатеза құбылыстарын жете меңгеру – түбіртектанушылардың басты міндеттерінің бірі. Сөз құрамындағы морфемалардың мағыналары жойылып, олардың бір-біріне кірігіп кетуіне, соның нәтижесінде сөз жігінің әбден күңгірттеніп, морфемаларға мүшеленбеуіне әкелетін морфологиялық процесс сіңісу құбылысы деп аталады. Мысалы, тіліміздегі апар етістігі дербес атауыш сөз ретінде түсініледі. Төрт түрлі лексикалық мағынасы бар. 1) белгілі бір затты бір орыннан екінші орынға алып бару, жеткізу; 2) алып кету, соңына ерту; 3) бастау, алып бару, ілгері дамыту; 4) жақындату, таяту. Егер осы сөзді ап+ар деп түбіртекке бөлсек, екі бөлшегі де ешқандай мағына бермес еді. Мұны атауыш сөз емес, сіңіскен сөз ретінде қарастырсақ, дыбыстық құрамын қалпына келтіруге тура келеді. Апар – алып бар. Яғни ол көп мағыналы ал етістігінің, ып көсемше жалғауының, бар көмекші етістігінің мән-мағыналары жойылып, жіктері әбден күңгірттеніп барып сіңіскен түрі. Әуелі екпін түспегендіктен көсемшенің ы дауыстысы әлсірегенін, одан соң л сонорының элизияға ұшырағанын зерделеуге болады: ап бар>ап пар. Қатаң п ұяң б-ны қатаңға айналдырады да, өзі де жойылып кетеді: ап пар>апар. Демек, түбіртекке ажыратуға апар емес, алып бар сөз тіркесі түсуге тиіс.
Қайны зат есімі де атауыш дербес сөз ретінде ұғынылады. Мағыналық мазмұны – қайын жұрт жағының ерлі-зайыптылардан жасы кіші еркектерінің жездесі мен жеңгесіне туыстық қатысы. Шындығында, бұл сөз қайын және ыны (іні) лексемаларының сіңісуі нәтижесінде пайда болып тұр. Қайын мен ыны біріккенде: қай+ын+ын+ы. Гаплология заңы бойынша екі буын бірдей болғанда бірі түсіріліп айтылуға тиіс: қай+ын+ы>қайны. Екінші буынға екпін түспегендіктен, ы дауыстысы да элизияға ұшырайды. Бұл ретте де түбіртекке ажыратуға қайны сөзі емес, қайын және ыны зат есімдері түсуі тиіс. Әйтпесе, тәжірибесіз зерттеуші қайны сөзінің құрамын былай талдауы мүмкін: -ы тәуелдік жалғауының үшінші жағы, қайын – түбір деп.
Тілдің даму барысында сөз құрамындағы морфемалардың бірінің элементі екіншісіне ауысып, ол морфемалардың бұрынғы жігі мен ара қатысының өзгеруі жылысу құбылысы деп аталады. Жылысу құбылысы негізінен түбір мен түбірдің, түбір мен жұрнақтың, түбір мен жалғаудың, жұрнақ пен жұрнақтың, жұрнақ пен жалғаудың аралығында болады. Жылысқан дыбыстарды анықтай алмаған жағдайда, түбіртекті зерделеу де мүмкін емес.
қ, к, ғ, г дыбыстарынан басталатын жұрнақтар мен жалғаулардың барлығы жылысу процесінің нәтижесінде пайда болған. Мысалы, (қ+ақ) (-к+ек, -ғ+ақ, -г+ек), -қ+ыр (-ғ+ыр, -к+ір, -г+ір), -қ+ар (-ғ+ар, -к+ер, -г+ер), -ғ+ан (-қ+ан, -к+ен, -г+ен), -қ+ай (-ғ+ай, -к+ей, -г+ей), -қ+анақ (-ғ+анақ, -г+енек), -қ+аш (-ғ+аш, -к+еш, -г+еш), -қ+ыл (-ғ+ыл, -к+іл, -г+іл), -қ+ын (-ғ+ын, -к+ін, -г+ін), -қ+ыш (-ғ+ыш, -к+іш, -г+іш), -қ+ы (-ғ+ы, -к+і, -г+і) т.б. жұрнақтар, барыс септігінің жалғауы -ғ+а (-қ+а, -к+е, -г+е), қысқасы қ, к, ғ, г дыбыстарынан басталатын бүкіл қосымшалар жылысу құбылысының жемісі. Бұларға қарағанда аздау болғанымен т, с, д дыбыстары да дауыстыдан басталған қосымшаларға жылысқан. Бұл құбылыс әсіресе кірме сөздерден анық байқалады: бост+ан+дық > бос+тан+дық, дост+ық > дос+т+ық > дос+тық, қаст+ық>қас+т+ық>қас+тық т.б.
Этимологиясы ең қиын болып есептелетін, етістіктен есім жасайтын -қ+ы (-ғ+ы, -к+і, -г+і) жұрнағын талдап көрелік. Жонғы – ағаш жонатын құрал, сүргі; ұрғы – астық бастыратын ертедегі тас құрал. Жон, ұр етістіктерінің ең алдымен -уқ (-уғ, -үк, -үг) жұрнағы арқылы қимыл есімі жасалған: жон+уғ (қазір жон+у), ұр+уғ (қазір ұр+у). Одан кейін есім жасайтын -ын жұрнағы қосылған. Сонда алғашқы *жон+уғ+ын, *ур+уғ+ын түпкітектерін (архетиптерін) қалпына келтіре аламыз. Даму кестесі: *жон+уғ+ын>жон+ғ+ын>жон+ғын>жон+ғы; *ур+уғ+ын>ур+ғ+ын>ұр+ғын>ұр+ғы. Екпін түспегеннен кейін алдымен уғ түбіртегінің дауыстысы өшіп кеткен, одан кейін –ын түбіртегінің н дыбысы элизияға ұшыраған соң, ғ мен ы жұптасып, бір-бірімен сіңіскен. Сөйтіп, бұл жұрнақтың қалыптасуына жылысу, сіңісу құбылыстары қатар араласқан. Бұл сипаттамадан бір жұрнақтан екінші жұрнаққа жылысқан құбылысты байқап отырмыз. Қатыстық сын есімін жасайтын -қ+ы (-ғ+ы, -к+і, -г+і) жұрнағы да осы заңдылықтың әсерінен қалыптасқан. Осылайша талдау арқылы барлық жылысқан дыбыстардың тарихын анықтауға болады.
Сөз құрамындағы кейбір дауыссыздардың ығысып, үнді дыбыстарға орын беруі ығысу құбылысы деп аталады. Ең белсенді ығыстырушы дыбыстардың қатарына й, н, л сонорлары жатады. Әсіресе й соноры сөздің басында да, ортасында да, аяғында да кез келген дауыссызды ығыстырып жіберіп, ығысқан дыбыстың орнына өзі қызмет етеді. Бұған сөзле~сөйле, өг~ой, қод~қой, қутад~құтай, қанда~қайда, үб~үй, сабра~сайра, түгүн~түйін т.б. параллельдерді салыстыру арқылы көз жеткізе аламыз. Сондай-ақ шайқалу~найқалу, тығыз~нығыз, тақ~нақ, адам аттары Жүсіп~Нүсіп, Жақып~Нақып, тағы басқа параллельдер н сонорының ығыстырушылық қызметін көрсетеді. Барыс септігі жалғауындағы қ дыбысын ығыстырып қалыптасқан -на, табыс септігі жалғауындағы т, д дыбыстарын ығыстырып қалыптасқан -ны, шығыс септігі жалғауындағы т, д дыбыстарын ығыстырып қалыптасқан -нан формаларын екінің бірі ығысу құбылысының нәтижесі деп есептемейді.
л соноры да сөз басында ығыстырушылық қызмет атқарады. Түркі-моңғол тілдерінде көптік мағына негізінен т фонемасында болады. Бірақ т-ны л соноры ығыстырып жібергендіктен -лар көптік жалғауы қалыптасқан. л-дан басталатын қосымшалардың барлығы осы күйді кешкен. Ығысу құбылысының есепке алынбауы көптеген түркологтардың *-лар-ды архетип деп тануына себеп болған. Таға~нағашы – бір сөз. Мұның даму эволюциясы монографиялық еңбегімізде өрнектелді. Жоғарыдағыдай жаңсақтықтар болмас үшін ығысу құбылысын да әрдайым назарға ұстаған жөн.
Сөз құрамындағы дыбыстардың орны ауысуы метатеза деп аталады. Кейбір түркі тілдерінде қазақ тіліндегі жаңбыр йағмур~йамғур болып айтылады. Түбірі (йағ – етістігі) алғашқы сөзде лексикалық мағына берсе, соңғыда йам формасының ешқандай ұғымы жоқ. Егер метатезаға көңіл бөлінбесе, зерттеушіні шатастырып жіберуі анық.
Іргелес дыбыстардың орын алмастыруы бар да, дауыссыздардың араларына дауыстыларды салып алмастырылуы бар: қолғап~қолбақ, жалаңаш~жаңалаш, айналу~айлану, селсоқ~селқос, тағы басқалар.
Іргелес дауыстылар ғана орын алмастырып қоймайды, іргелес дауысты мен дауыссыз да орын алмастырып береді: ес+іт~ес+ті, сіл+ік~сіл+кі, сің+іл~сің+лі, жұ+мақ~ұш+пақ, жар+ық+шақ~жар+ғы+шақ т.б.
Орын алмастыру алыс жағдайда да орын ала береді: «Латынның па+р+аво+л+а сөзі испанша па+л+аб+р+а болып өзгерген (4, 77 б.). Яғни р мен л дыбыстары араларына бірнеше дыбыс салып, орын алмастырған. Араға бір дауысты, бір дауыссыз дыбысты салып та дауыссыздар орын ауыстыра береді: тарбағай+та>тарбағатай. Қазақ тіліндегі ма+ғ+а+н, са+ғ+а+н, о+ғ+а+н барыс жалғаулы есімдіктерін осы топқа жатқызамыз. Бұлардың көне формасы – манға, санға, анға. Жеке дыбыс пен буын алмасқан. Қысқасы, метатеза құбылысын ажыратып-айқындаудың түбіртектану үшін маңызы зор.
11. Түркі тілдеріндегі барлық дауыстылар мен дауыссыздардың пайда болу тарихын, олардың даму эволюциясын [көбейту кестесін жатқа білгендей] жатқа білген түбіртектанушы белгілі бір тілдегі базалық лексикаға жататын байырғы сөздердің түпкітектерін (шын мәніндегі архетиптерін) аша алатындай дәрежеге жетеді. Басқаша айтқанда, бұл математикалық логикаға арқа сүйеу деген сөз.
Кез келген дауысты, дауыссыз дыбыстың шыққан тегі, арғы тегі, түпкі тегі болады. Олардың барлығы монографиялық еңбегімізде ғылыми жолмен толық анықталған болатын (5, 106 с.). Мысалға д ұяң дауыссызының шыққан тегін қалай білуге болады? тізе~дізе, тұз~дұз сияқты фонетикалық варианттар т~д сәйкестігін түзеді. Бұл сөздер дыбыстық жағынан вариантталғанымен лексикалық мағыналары тепе-тең. Демек, бұл екі варианттың біреуі ерте, біреуі кеш пайда болған. Жоғарыда құрамында жіңішке дауыстылары бар барлық сөздің құрамында жуан дауыстылары бар архетиптен шыққандығын айтып өткен едік. Жуан дауыстылар тарихқа белгісіз ежелгі дәуірлерде бірыңғай қатаңдармен ғана тіркескен. Ұяң дауыссыздар мүлде болмаған. Олай болса, д ұяңының шыққан тегі – қатаң т. Бірақ т қатаң дауыссызының да шыққан тегін білуге тура келеді. Бұл жолы сычқан~тышқан, саяз~таяз, соғым~тоғум (скот, предназначенный на убой) (ДТС, 571) сияқты параллельдер көмекке келеді. Не себепті, с мен т дыбыстарына вариантталса да, бұл сөздер бір ғана лексикалық мағына береді? Әрі с мен т гомогенді емес, т мен д сияқты кез келген позицияда бірін-бірі алмастыра алмайды. Тіл тарихы жаңа фонемаларға қарағанда көне фонемалардың, аффрикаттардың күрделірек екендігін біледі. ц(тс) аффрикатының құрамына назар аударсақ, т және с дыбыстарының бір-біріне сіңісіп кеткенін байқаймыз. Жоғарыдағы параллельдер тс аффрикатының ыдырап, екіге жарылуынан пайда болғандығын мегзеп тұр: т~с.
Бұл процестің қалай жүзеге асқандығын білу үшін тс(ц) аффрикатының даму тарихына үңілуге тура келеді. Ең алдымен тс (ц) аффрикатының екінші жапсары тарихи даму барысында редукцияға ұшырап әлсіреген. Бірте-бірте протезалық, эпентезалық, эпитезалық сына дыбыс һ-ге өз орнын берген. Даму кестесі: тс>тсһ>тсһ>тоһ>тһ. Аффрикат құрамындағы екінші элемент әлсірейді де, сол әлсізденген с-нің олқы жерін һ сынасы толтыра бастайды. Әлсіз с мүлдем элизияға ұшырағаннан кейін, тһ дыбыс тіркестері пайда болады. Әр территориялық аймақтың, әр тайпа одақтары тілінің даму жолдары, қалыптасу заңдылықтары әр түрлі болады. Бір бөлегі тс(ц) аффрикатын сақтаса, екінші бір бөлегі тһ дыбыс тіркестерін пайдаланды. Кейінірек тһ дыбыс тіркестері де өзгеріске ұшырайды. Һ элизияға ұшырап жойылып кетеді: тһ>тһо>тһø>тоø>тø>т. Аффрикаттарды дауыстап айтқанымызда т дыбысы таңдайға жабысып қалады. Аффрикат құрамынан босанған т таңдайға жабыспай жуысыңқы айтылады. Сөйтіп, жабысыңқы т-дан жуысыңқы т тілдік өмірге келеді.
Енді сычқан~тышқан, саяз~таяз, соғым~тоқум параллельдеріне қайта оралалық. Талдаулар негізінде т қатаң дауыссызының шыққан тегі тс(ц) аффрикаты екендігін білеміз. Ал с дауыссызы тс(ц) аффрикатының алғашқы жапсары т элизияға ұшырағаннан кейін ғана дербес фонемаға айналған. Оның шыққан тегі де – тс(ц). Бүкіл аффрикаттардың алғашқы жапсарының жойылуы т фонемасы қалыптасқаннан соң мыңдаған жылдардан кейін жүзеге асқан. Демек, тс(ц)~тһ~т сәйкестіктері ұзақ жылдар бойы қатар өмір сүрген.
Математикада, нақтырақ айтқанда, алгебрада белгісіз сандарды белгілі сандар арқылы табатын тәсілдер бар. х+5=12 элементар теңдеуі біздің архетип табу ізденістерімізге көмектесе алады. х=12-5=7 есептің дұрыс-бұрыстығын тексеру үшін х=тің орнына 7 санын қоямыз: 7+5=12. Дәл осы тәсілді түпкі текті анықтауға да қолдануға болады. т фонемасының шыққан тегі – тһ дыбыс тіркесі, арғы тегі – тс(ц) аффрикаты, с фонемасының шыққан тегі – тс(ц) аффрикаты.
Енді математикалық логикаға сүйеніп, даму кезеңдерін кестеге түсірейік.
І. ц(ычқан)~ц(ышқан), ц(аяз)~ц(аяз), ц(оғым)~ц(оқум)
ІІ. ц(ычқан)~тһ(ышқан), ц(аяз)~тһ(аяз), ц(оғым)~тһ(оқум)
ІІІ. ц(ычқан)~тышқан, ц(аяз)~таяз, ц(оғым)~тоқум
ІV. сычқан~тышқан, саяз~таяз, соғым~тоқум.
Осылайша тс(ц)~тһ~т және тс(ц)~с сәйкестіктері тілдік өмірге келген. Даму кестесіне назар аударсақ, тс(ц) аффрикаты бірден екіге жарылып, т мен с фонемаларына айнала салмайды екен. Әр түрлі кезеңдерді артқа салып барып, сәйкестік түзетінін пайымдауға болады. Мына алмасуларды бір-біріне тең деп есептейміз: тс(ц)=тһ, тс(ц)=с, тһ=т, тс(ц)=тһ=т. Даму бағыттары: ц>тһ, ц>тһ>т, ц>с. Қалпына келтіру бағыты: т<тһ<ц; с<ц. Математикалық логика талабына орай, тепе-тең элементтерді қажетіне қарай бір-біріне алмастырып, алғашқы форманы табуға тырысамыз. Мысалға д ұяң дауыссызының шыққан тегін, арғы тегін былайша табамыз.
І. тізе~дізе, тұз~дұз
ІІ. тһ(ізе)~тізе, тһ(ұз)~тұз
ІІІ. ц(ізе)~тһ(ізе), ц(ұз)~тһ(ұз)
ІV. ц(ізе) ц(ұз) яғни: д<т<тһ<тс(ц).
Әрқайсысының шығу тарихын баяндамай-ақ, дауыссыздар мен дауыстылардың даму кестесін назарларыңызға ұсыналық. Жаңадан көнеге қарай бағыт ұстағанда:
1. з<дз<тс(ц)<*Т [С/Ш]
2. ш<тш(ч)<*Т[С/Ш]
3. ж<дж<тш(ч)<*Т[С/Ш]
4. c<тс(ц)<Т[С/Ш]
5.
Бұлардың барлығы, атап айтқанда, т, с, ш қатаңдары мен д, з, ж ұяңдары аффрикаттардың ыдырауынан пайда болған. Енді үнді (сонор) дауыссыздардың шыққан тегін кесте арқылы сипатталық.
6. м<*Н
7. ң<*Н
8. л<*Р
Үнді дауыссыздардың екеуі таза дыбысталатын, салдыр араласпайтын дауыстылардан пайда болған:
9. й<*И
10. ў<*У
Қазақ тілінде таза дыбысталатын, салдыр араласпайтын и, у дауыстылары жойылып кеткен. Оның орнына протезалық, эпентезалық, эпитезалық сына ы, і, ұ, ү дауыстылары селбесіп, ый, ій, ұу, үу дыбыс тіркестері, дифтонгтері пайда болған. Сонор й пайда болғаннан кейін осыдан басқа тілдік өзгерістерге түспейді. Ал ў соноры одан әрі дамиды. Одан жүйесі бөлек тілдерде ф, в фонемалары, түркі тілдерінде п, б фонемалары пайда болады. Даму кестесі:
11. б<п< ْy[]< ў <*У
12. п< ْy[]<ў <*У
Бұлардың сыртында түркі тілдерінде көмейлік қатаң һ, х дауыссыздары кездеседі. Бұл екеуінің архетипі – *Һ. Ол сонымен қатар қ, к, ғ, г дыбыстарына да түпкітек бола алады. Аса күрделі *Һ бірнеше дыбыстың тегі саналатындықтан, Һ1, Һ2, Һ3, Һ4 белгілерімен таңбаланады. Сонда:
13. х<*Һ1
14. һ<*Һ2
15. к<*Һ3
16. қ<*Һ4
Түпкі тек *Һ қатаң болса, түркі тілдеріндегі һ ұяңданған.
Мұны көмей мен жұтқыншақтың қатысына қарай былай топтастыруға да болады:

*Һ (көкірек-көмей)>
Һ1 (көмей) > > x
> һ
Һ2 (жұтқыншақ) > > к>г
> қ >ғ >(г)

17. г<к<*Һ3
18. ғ<қ<*Һ4
Сонымен түркі тілдерінде 7 қатаң, 7 ұяң, 7 үнді (сонор), жалпы алғанда, 21 дауыссыз дыбыс бар.
1. қатаңдар – т, с, ш, қ, к, п, х.
2. ұяңдар – д, з, ж, ғ, г, б, һ.
3. үнділер – м, н, ң, р, л, ў, й.