Газет лексикасын құрайтын сөздерге тән ерекшеліктер

Газет лексикасын құрайтын сөздерге тән ерекшеліктер

Газет лексикасының басым бөлігін құрайтын сөздер тобының актив қолданысына қарай емес, бағалауыштық сипатына, көптеген саясиландыруына қарай топтастырылады. Сонымен қатар қолданысы жиі лексикалық бірліктер де (неологизмдер, терминдер, этнолексика, т.б.) таса да қалмайды. Жалпы басылым беттеріндегі газет лексикасын жоғарыда аталған ерекшеліктеріне қарай тіл білімінде топтастырылып жүргені белгілі. Қазақ тіл білімінде орыс тіліндегідей сөздіктердің түрлері көп еместігін ескерсек, газет лексикасы бойынша іргелі зерттеу жүргізу, баспасөз бетіндегі лексикалық бірліктердің жиілігін анықтау күрделі мәселе.
Газет тіліне тән лексикалық басылым атаулының ұстанатын позициясы мен кағидаларына бағынады. Газет лексикасына ішіндегі этнолексикалық бірліктердің қоғамдык-әлеуметтік қызмет түрлеріне, этнолексикалық бірліктердің газет типтеріндегі қолданысының да өзіндік ерекшеліктері бар. Газет типтерінің ішіндегі этнолексикалық бірліктердің ағартушылық қызметіне байланысты қолданылған сөздер тобы кандай да бір газет типіне тән этнолексиканың да қолданыс аясына қарай икемделеді. Баспасөздің басты факторлары – үгіт-насихат таратумен қатар қоғамдық пікірді қалыптастырумен қатар идеологияны сіңіру; хабар-ақпарат жеткізу қызметін атқару барысында, газет лексикасының негізгі екі үлкен қабаты құрылатыны ғылыми әдебиеттерде айтылған. Бұл екі фактор баспасөз атаулының бәріне тән, сөздік қолданыстардың және жалпықұрылымдық ерекшеліктерінің ұйытқы болуына зор әсер етеді. Аталған факторларды кадағалап отыру газет тілінің лексикалық топтарын айқындауға болады.
Газет лексикасында әр дәуірдің бет-бейнесі мен бедерін көрсететін лексикалық бірліктер қатары болады. Олар өз дәуірінің болмыс-бітімінен ақпарат таратады. Бұл жөнінде Б.Момынова «Қазақ» газетіне тән лексикалық бірліктердің қолданысын үш топқа бөліп қарастырады:
- оқу-білім, ағартуға қатысты (жазу мәселесі, бастауыш мактаб, жосық, оқу құралдары, бірінші басқыш мактаб, мұғалім, медресе, т.б.);
- ішкі саяси және сыртқы жаңалықтарға байланысты қару-жарақ атаулары, Г.Дума, Дума депудаттары, земства, сенат, мүптилік, қара жұмыс, жұмыскер, т.б.);
Автор өзінің субъективті көзқарасын білдіру үшін қарама-қарсы ұғымдарды еркін пайдаланып, оларды біріктіруге де талаптанатыны жоғарыда айтылды. Оның бір көрінісін бүгінгі газет мәтіндері тақырыпаттарындағы мағыналық оппозициядан байқаймыз. Мысалы, Ресей тұр электрді өшіргелі, Қытай тұр газ бағасын өсіргелі (Айқын, 11.10.06) (өшіру/өсіру). Мұндағы өшіру мен өсіру қарама-қарсылық мәндегі қолданыстар ретінде мәтін қабылдануында прагматикалық интенсификатор рөлін атқарып тұр. Жері көп қазақ жерге зәру, ал бұған Астананың әкімі Шөкеев не дер екен? (көп / зәру). (Жас Алаш, 25.05.06).
Мәнерлілікті арттырудың кең таралған тәсілі ретінде антонимдер қолданысы еске түседі. Өмірдегі қарама-қайшылықтарды айқын көрсету үшін антонимдерді жұмсау – журналистер арасында бұрыннан бар амал. Газет мәтінінің прагматикалық әсерін күшейте түсу мақсатымен бүгінгі журналистер дәстүрлі лексикалық қарама-қарсылықтармен қатар, соны, тың, дәстүрге айнала қоймаған тосын қолданыстарды – контекстуалдық антонимдерді кеңінен пайдаланады. Контекстуалдық антоним немесе ситуативтік контрастқа бүгінгі газет мәтіндерінен мысалдарды көптеп кездестіруге болады. Олар: Тағы да сөз көп, іс жоқ (Жас Алаш, 03.08.06). (Сөз – іс, көп – жоқ). Бала ойнайтын жерде ит те серуендейді (бала – ит, ойнау – серуендеу) (Жас Алаш, 03.08.06). Осыдан бес күн бұрын өзіміздің Байқоңырдан ұшырылған Ресейдің «Днепр» атты алып зымырантасығышы апатқа ұшырады. Алып зымыран тасығыштың ыңыранып-күңіреніп жерден көтеріліп ұшқаны да сол екен, 73 секундтан соң ыңыранып-күңіреніп жерге құлап түсіпті. (Жас Алаш, 03.08.06) (өзіміздің «Байқоңыр» - Ресейдің «Днепрі», жерден көтеріліп ұшу – жерге қайта құлап түсу). Көксарайды армандап жүргенде, Шардарадан айырылып қалар түріміз бар (Жас Алаш, 08.02.05), (армандау – айырылып қалу).
Газет мәтініндегі контраст оған ерекшелік, бейстандарттық, бағалауыштық, жарнамалық, қарқындылық сипат бере отырып, басылымның да прагматикалық бағдарлылығын анықтайды. Мұндағы адресат психологиясы мен эмоциясына әсер етуші маңызды фактор – тосындық болып табылады. Яғни мәтіннің әсер ету күшін неғұрлым қарқынды ете түсу мақсатымен таңдалынып алынған прагмемалар неғұрлым тосын, тың болса, хабарламаның прагматикалық күші де соғұрлым басым болады. Қазіргі қазақ баспасөзі бетіндегі негізгі контраст «Біз – олар» түріндегі оппозициялық күштердің жұбы төңірегінде шоғырланады.
Бүгінгі газет мәтінінің прагматикалық әсерін күшейту мақсатымен кеңінен қолданылып жүрген Тілдік қайталамалар да прагматикалық интенсификатор қатарына жатқызылып, 3.2.2 тармақшада арнайы қарастырылды.
Тілдік қайталама немесе реприза құбылысы деп жекелеген дыбыстардың, сөздердің, морфемалардың, синонимдердің немесе синтаксистік конструкциялардың қатар тұрып яки арасына бірді-екілі өзге сөздерді ғана кірістіре отырып қайталана жұмсалуы айтылады.
Қайталанатын элементтердің бір-бірінен алшақ емес, мүмкіндігінше жақын (тіпті қатар) орналастырылуы – оларға баса назар аударту, қалай да реципиент көңілін бөлу мақсатынан туған тәсіл. Сөйленім мәнерлілігін күшейту үшін пайдаланылатын өзге сөзжұмсамдық фигуралар сияқты қайталаманы да тілдік нормадан уәжді түрде ауытқу деп санауға болады.
Сонымен бір сөйлемнің құрамында бір сөздің бір-ақ рет қолданылуы синтаксистік норма болса, екі немесе бірнеше рет қайталана жұмсалуы мәтіннің прагматикалық әсерін күшейтуге бағытталған арнайы тәсіл болмақ. Қазіргі қазақ газеттеріне шолу жасағанда байқалған ерекше тәсіл – бір сөздің (автордың реципиент назарын айрықша, баса аударту қажет деп тапқан элементтің) бір сөйлем ішінде ғана емес, бүкіл мәтіннің өн бойында бірнеше дүркін жұмсалуы.
Қазіргі қазақ газеті мәтіндерінде кеңінен қолданылатын қайталамаларды үлкен екі топқа бөлуге болады:
1. лексикалық қайталамалар;
2. синтаксистік қайталамалар (синтаксистік конвергенция);
3. дыбыстық ұаттамалар (аллитерация, ассонанс т.б.)
Осы қайталамалар арқылы қарқындылық категориясын қалыптастырып, іске қосатын қосымша мәндік реңктер жеткізіледі.
Лексикалық қайталамалар көп жағдайда сөзжұмсамдық клишелердің трансформациялануы негізінде жасалады. Ол сөйлемнің бөліктерін байланыстырушы қызметін атқара отырып іс-әрекеттің қарқындылығын немесе басқыштана сатылануын, өрбуін көрсетеді. Оның өзі іштей ұқсастығы және ұқсас еместігі белгісі бойынша жіктеледі. Жұмыста аталған қайталама түрінің газет мәтіндерінде қолданылуына қатысты қазақ баспасөзінен жиналған мысалдар көптеп қамтылды.
Ұқсас қайталама деп бір сөздің өзгеріссіз (бастапқы күйінде) бірнеше рет жұмсалуын айтамыз. Мысалы: Қару-жарақ көбейген сайын өлім де көбейеді (Жас Алаш, 09.06.05). Егер ішкі өнім ішкі қажеттілікті толық өтеп отырған болса, сыртқы жағдайдың бізге әсері болмас еді (Жас Алаш, 09.06.05). Ұқсас емес лексикалық қайталаманың стилистикалық мүмкіндіктері молырақ болады. Ол көбінесе комикалық әсер тудыру тәсілі ретінде қолданылады. Мысалы: Кейбір мектептерде асхананың не екенін білмейтін ұрпақ білім алып жатыр (Айқын, 11.10.06). «Қазақмыс» елдің мысын бразилиялықтармен баспақшы (Айқын, 11.10.06). Ұқсас емес лексикалық қайталама әсіресе көп мағыналы сөздердің мәндік реңктерінің аса бай екендігін көрсетеді.
Газет мәтініндегі лексикалық қайталамалар – семантикалық және құрылымдық алуан түрлілігімен ерекшеленеді. Мұнда сөздердің тура және ауыспалы мағыналарда түрлене қолданылуы оқырман назарын аударту құралы болып табылады. Олар газет материалына артылатын мағыналық жүкті күшейте отырып, мәтін мәнерлілігін арттырады. Осының нәтижесінде газет мәтінінің прагматикалық әсері де салмақтанып, күшейе түседі.

Сұрақтар:

1. Газет лексикасының көп бөлігін қандай сөздер құрайды екен?
2. Бағалауыштық категориясының газет лексикасына әсері қандай?
3. Газет мәтініндегі қайтамалардың жиі қолдаылуы нормадан ауытқу болып табылады ма?

Әдебиет:
Есенова Қ. Қазіргі қазақ медиа-мәтінінің прагматикасы (қазақ баспасөз материалдары негізінде). Филол. канд. диссерт. – Алматы, 2007.