Отбасылық қарым-қатынасты құрудағы психоәлеуметтік проблемалар

Еліміздегі жастардың отбасын құруға асықпауы немесе асығыс шешім қабылдап үйленіп, тез ажырасушылар санының көбеюі, жетімханалар мен тастанды балалар санының азаймауы, жалпы ұрпақ тәрбиесіндегі ата-ана беделінің төмендеуі – отбасылық өмірге даярлықтың жүйелі түрде жолға қойылмауының келеңсіз көріністері қоғамдық-әлеуметтік проблемаға айналып үлгерді. 

Қазіргі заманда отбасының құрылымы өзгеріп, оның мүшелер саны азайып, бала саны да кеми түсті. Қоғамдағы әлеуметтік, мәдени-экономикалық жаңғырулар, әртүрлі сипаттағы әлемдік деңгейдегі ақпарат алмасу, отбасы мүшелерінің арасындағы қарым-қатынас сипатына да өз әсерін тигізіп отыр. 

Көптеген мамандардың пікірінше, қазіргі заманғы отбасы шынайы дағдарысты кешіруде және қоғамның әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі, адамдардың материалды жайлылығы мен өмір сүру деңгейі неғұрлым жоғары болса, дағдарыс соғұрлым айқын көрініс береді. Қазіргі таңда мемлекеттің, ғалымдардың тарапынан қолдауға мұқтаж жас отбасы ерекше қиындықтарды кешіруде. Танымал американдық психолог Нельсон-Джоунс, «... жолға қойылған отбасылық қатынастар бұл – тіршілік ету, өмірлік маңызы бар бірінші дәрежелі мәселелердің санатынан. Жайсыз отбасы өзін-өзі төмен бағалайтын жайсыз адамдарды тәрбиелеп, оларды қылмысқа итермелейді, ақыры жан сырқатына, ішкілікке, нашақорлыққа, жоқшылыққа және өзге де әлеуметтік қиындықтарға ұласуы мүмкін», - деп есептейд. Егер біз отбасы адамды нағыз ізгілендіруші тәрбиеге қол жеткізе алатын орынға айналуына бар күшімізді салатын болсақ, біз айналамызда едәуір қауіпсіз және адами ортаны қамтамасыз ете аламыз. Отбасы шынайы адал адамдарды қалыптастыру ортасына айналуы керек. 

Көптеген зерттеулердің көрсеткіші бойынша некеге отыру және жас жұбайлық қарым-қатынасты қалыптастырудағы ең алғашқы мотив сүйіспеншілік, махаббат болып табылады. Өкінішке орай, «махаббат» сезіміне нақтылы анықтама бере алмаймыз, сол себепті оның субъективті интерпретациясына және нақтылы ғылыми теорияның жоқтығының салдарынан әр адамның өз индивидуалдылығына сай «махаббат» өзіндік мән енгізеді. Эмоционалды қарым-қатынасты психологиялық талдауға арналған, соның ішінде махаббат феноменіне қатысты анағұрлым қызығырақ жұмыс болып Л. Я. Гозман жұмысы табылады. Ол жұмыста автор көптеген бағыттар мен теорияларға талдау жасай отырып, эмоционалдық қарым-қатынасты, соның ішінде махаббат жөніндегі теорияларды шартты түрде екі негізгі модельге бөлуді ұсынды. 

Бірінші модельге сай махаббат адамды анағұрлым тәуелді және мазасыз, тұлғалық өсуінен айырады. Ал, екіншісінде махаббат психологиялық комфортқа әрекеттендіреді, ішкі шиеленістерді және мазасыздықты шешеді, тұлғалық өсуді қамтамасыз етеді. Л. Я. Гозманның көзқарасы бойынша адам басқаның өзіне деген жағымды қарым-қатынасына сенімді болса немесе адамға өзіндік жоғары бағалау тән болса, онда жанұяға оптималды модель тән екендігіне барлық негізі бар [3]. Сондай-ақ бірінші моделіне Л. Каслер теориясын жатқызуға болады. Ол бойынша бір адамның басқа адамды жақсы көруіне 3 себеп бар. Ол біріншіден, өз бағыт-бағдарын және әлем жөніндегі білімділігін көрсетуге қажеттілік. Екіншіден, тек махаббатпен ғана әрдайым өзінің сексуалдық қажеттіліктерін ұятты сезінбей қанағаттандыруға болады. Үшіншіден, Л. Каслер бойынша махаббат қоғамдық талаптарға конформды реакция болып табылады. 

Ерлі-зайыптылардың өмірінің алғашқы күндерінен бастап, некеге тұрудан бұрын қалыптасқан бірін-бірі сүйетін жастардың арасындағы қарым-қатынастарын еріксіз түзету басталады. Осыған байланысты, жас отбасыларда жұбайлардың бейімделу құбылысы психологиялық әдебиетте қарастырылады. И.В. Гребенникованың анықтауы бойынша, бейімделу - жұбайлардың бір-біріне және отбасының жағдайына бейімделуі. 

С.В. Ковалевтің пікірінше, өзара бейімделудің психологиялық мәні, ерлі-зайыптылардың ойларында, сезімдерінде және мінез-құлқында өзара үйлесімдігі. Бейімделу отбасылық өмірдің барлық салаларында жүзеге асырылады. Гребенников И.В. [4] ерлі-зайыптылардың бейімделуінің келесі түрлерін қарастырады: 

1. Материалдық және күнделікті бейімделу - ерлі-зайыптылардың екеуін де қанағаттандыратын үй шаруашылық істерін орындаудағы құқықтары мен міндеттерін үйлестіруден және отбасылық бюджетті жоспарлау мен бөлудің үлгісін қалыптастырудан тұрады. 

2. Моральдық және психологиялық бейімделу - бұл жұбайлардың мүдделерін, көзқарастарын, идеалдарын, ерлі-зайыптылардың дүниетанымын, сондай-ақ ерлі-зайыптылардың жеке ерекшеліктерін үйлестіру. 

3. Жыныстық-жеке бейімделу - жыныстық қатынаспен физиологиялық және моральдық-психологиялық тұрғыда қанағаттануды қамтитын жұбайлардың жыныстық үйлесімділікке жетуі. 

Сонымен қатар, В.М. Целуйко ерлі-зайыптылардың күйеуі және әйелі ретінде жаңа мәртебелеріне бейімделетін, некеге дейін қалыптасқан отбасыдан тыс мінез-құлықты келістіріп алатын әлеуметтік-психологиялық бейімделуін атап айтады. Кейбір зерттеушілер, мысалы, С.В. Ковалев, отбасының алғашқы екі кезеңіне сәйкес келетін бастауыш және екінші (теріс) бейімделуін анықтады. 

Бастапқы бейімделу ерлі-зайыптылар қарым-қатынасының екі негізгі түрлерінде жүзеге асырылады: 1) рөлдік «мен» 2) тұлғааралық. Бейімделудің бастапқы рөлдік сатысында, ең алдымен, ерлі-зайыптылардың әрқайсысы отбасылық одақ құру кезінде қандай мотивацияны басшылыққа алғаны маңызды болып табылады. 

Т.В. Андреева бойынша, отбасылық одақтың жалпы мотивациясы төрт негізгі себептерді қамтиды. Некеге тұру үшін, оны былай қарастыру қажет [7]: 1) тұрмыстық-шаруашылықтық одақ ретінде (ең бастысы - тұрмыс пен үй шаруашылығының жақсы дамуы); 2) моральдық-психологиялық одақ ретінде (шынайы досы мен өмірлік серіктерін табуды қалайтын); 3) отбасының негізгі функциясы балаларды туу және тәрбиелеу болып табылатын отбасылық-ата-аналық одақ ретінде; 4) сүйетін, қалайтын серіктесін табуға ұмтылатын жыныстық-тұлғалық одақ ретінде. 

Отбасының қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін отбасы құрудың себептері және, сәйкесінше, жұптық рөлдердің мазмұны келістірілу керек; бір жұбайының отбасыдағы мінез-құлқы басқа жұбайының көзқарсына қайшы келмеуі керек. Мысалы, американдық әлеуметтанушы К.Кирпатрик жұптық рөлдердің үш негізгі түрін анықтайды: дәстүрлі, жолдастық және серіктестік. Рөлдік бейімделудің ерекшелігі ерлі-зайыптылардың бір-бірімен ұштасқан рөлдерді таңдауы болып табылады. 

Ерлі-зайыптылардың бастауыш тұлғааралық бейімделуі үш маңызды компонентті қамтиды: аффективтік компонент (қарым-қатынастың эмоциялық құрастырушысы); - когнитивтік компонент (түсіну дәрежесі); - мінез-құлық компоненті (ерлі-зайыптылардың өзара әрекеті). Сәтті тұлғааралық бейімделу эмоционалдық қарым-қатынасты, өзара түсіністіктің жоғары деңгейін және өзара іс-қимылды үйлестіруді білдіреді. 

Екінші бейімделу құбылысының мәні жұбайлардың бір-біріне шамадан тыс тәуелділігі болып табылады. Психологтар айтуы бойынша, екінші бейімделу, үш негізгі салада көрінеді: 

1. Бірінші - интеллектуалды сала. Жұбайының ойының, пікірінің, бағалауларының және т.б. қайталануына байланысты оған деген қызығушылық азаяды. 

2. Екіншісі - моральдық сала. Белгілі «іш киім әсерінің» теріс әсері байқалады. Ерлі-зайыптылардың бір-біріне неке алдындағы кездесулер кезінде ешқашан көрсетпейтін «құпияларын жариялау» олардың онша жақсы емес қасиеттерін, ойлары мен іс-әрекеттерін көрсетеді. 

А.Герзен « іш киім әсерін» былай сипаттайды: «бір шатырдың астында тұру - бұл некелердің жартысын құлдырататын қорқынышты нәрсе.Бір-бірімен тығыз байланыста тұрып, адамдар бір-бірін тым жақын, тым егжей-тегжейлі көреді». Психолог А. Эридс бойынша, біреудің күйеуі жиі өзінікінен жақсы көрінеді (менікі немқұрайлы, ашуланшақ және т.б.). Жұмыстан кейін шаршаған немесе ашуланшақ көрінбейтін біреудің әйелі де қызығушылықты тудырады. 

3. Үшіншісі - жыныстық қатынас саласы. Серіктеске оңай қол жетімділік және өзара қарым-қатынаста біртұтастық жыныстық қарым-қатынас саласында өзара тартымдылықтың төмендеуіне әкеледі. Екінші бейімделудің алдын алу жағдайларына мыналар жатады: 1) үздіксіз өзін-өзі дамыту, рухани өсу, тұлғалық өсу; 2) ерлі-зайыптылардың өзара қарым-қатынас мәдениетін одан әрі жетілдіру, мейірімділікті, сезімталдықты, ұстамдылықты және сыпайылықты дәйекті тәрбиелеу; 3) бір-бірінен өзара тәуелсіздікті, салыстырмалы еркіндікті арттыру. 

Қорыта келе, отбасы қызметінің ортақ топтамасының маңызды қызметтеріне ұрпақ жалғастыру, тәрбиелеу, шаруашылық және өзара көмек көрсету деуге болады. Сондықтан, егер отбасын құруға екі жақ жоғары дайындықпен келсе, онда ерлі-зайыптылардың некедегі өмірге оңтайлы көзқарастары қалыптасады және некені бұзу салдары азайып, үйлесімділік орнайды.

Кылханова Т.С. 
Тұран Университетінің 2 - курс магистранты

Қолданылған әдебиеттер тізімі: 
1. Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі отбасындағы әлеуметтік жағдайды дамыту тұжырымдамасы // Егемен Қазақстан. - № 5., 36-39 б. 
2. Нельсон-Джоунс Р. Теория и практика консультирования. Глава 1. – СПб: «Питер», 2000. 
3. Гозман Л.Я. Психология эмоциональных отношений. – Москва, 1987. – С. 26-27. 
4. Гребенников, И.В. Основы семейной жизни / И.В. Гребенников. – М.: Просвещение,1991. – 256 с 
5. Ковалев, С.В. Психология современной семьи / С.В. Ковалев. – М.: Просвещение, 1988.– 208 с.6. 
6. Эйдемиллер Э.Г., Юстицкис В.В. Психология и психотерапия семьи. – СПб., 2000. – С. 56. 
7. Андреева, Т.В. Социальная психология семейных отношений / Т.В. Андреева. – СПб: Санкт-Петербургский гос. ун-т, 1998. –, с.388. 
8. Выготский Л.С. «Психология развития ребенка». – Москва: Эксмо, 2006 г. 
9. Андреева, Т.В. Социальная психология семейных отношений / Т.В. Андреева. – СПб: Санкт-Петербургский гос. ун-т, 1998. – 100 с.