Тынымбай Нұрмағанбетов. Жиырма жас (әңгіме)

Тынымбай Нұрмағанбетов 1945 жылы 10 маусымда Қызылорда облысы, Жаңақорған ауданының «Бірлік» кеңшарында туған. 
«Жазушы» баспасында редактор қызметін атқарған. 1981 жылы М.Горький атындағы Жоғары әдебиет курсын бітірген. Ш.Айманов атындағы «Қазақфильм» киностудиясының сценарийлық коллегиясында қызмет істеген. Алғашқы әңгімелер жинағы 1971 жылы «Қауын иісі» деген атпен шықты. Содан бері бірталай кітабы жарық көрді.
Біраз туындысы орыс тіліне аударылып, жеке кітап болып басылды. «Қош бол, ата», «Қарлығаштың ұясы» повестері Қазақ КСР Баспа, полиграфия және кітап саудасы істері жөніндегі мемлекеттік комитеті, Қазақстан ЛКЖО Орталық Комитеті, Қазақстан Жазушылар Одағы, «Жалын» альманахы бірлесіп өткізген жабық конкурста жүлде алған. Орыс тілінде шыққан «Қауын иісі» кітабы үшін Бүкілодақтық М.Горький атындағы конкурстың дипломына ие болды (1981). Халықаралық Қазақ ПЕН клубы сыйлығын алған (2000). «Құрмет» орденінің иегері (2006).
«Табалдырығыңа табын», «Жоғалған көл», «Кемпірлер үкімі» пьесаларының, «Тырналар ұшып барады» телефильмі сценарийінің авторы.
Шығармалары: Қош бол, ата. Повесть пен әңгімелер. А., «Жазушы», 1972; Қарлығаштың ұясы. Повесть пен әңгімелер. А., «Жазушы», 1975; Ата қоныс. Әңгімелер. А., «Жалын», 1980; Дарияның арғы беті. Повесть пен әңгімелер. А., «Жалын», 1981; Ата қоныс (орыс тілінде). М., «Молодая гвардия», 1984; Бәйтеректер. Повесть, әңгімелер. А., 1986; Туған ауыл түтіні. Роман. А., 1989; Балалық шақтың әндері. Повестер мен әңгімелер. А., 1994; Таңдамалы. А., «Жазушы», 1997; Айқай. «Өнер», 2000; Екі томдық таңдамалы. А., «Өлке», 2005–2006; Ауғандық құстар. А., «Жазушы», 2009.

Жиырма жас (әңгіме) 

Менің көпке дейін ұйқым келмеді. Кештетіп басталған жауын əлі тыйылған жоқ. Сабалап құйып тұр. Терезе дəл тұсымда еді. Елеңдетіп ұйықтатар емес.

Үйдің іші тастай қараңғы. Шіркін, ұйқы деп біздің көкемнің ұйқысын айт. Ертедегі алыптарша ұйықтайды. Көзін жұмса-ақ күркіреп қорылға басады.

Қазір де үйінің ішін басына көтеріп жатыр. Сықырлауық кереуеттің о шетіне бір, бұ шетіне бір аунаймын. Оразбай əлі жоқ. Оны ойласам, жыным келеді. «Осы жауында жетісіп келерсің шылқып» деп кекетіп те қоямын.

Сыртқы есікті іліп қояр ма еді өзін дірдектетіп... Жо-оқ онсыз да жетісіп келмес. Əйтеуір, сол бір сары қыз сор болды ғой өзіне...

Мен бұрын Оразбай ағамды қандай жақсы көруші едім. Ол да мен десе, ішкен асын жерге қоятын. Осыдан тұп-тура бір апта бұрын екеуіміз нілдей бұзылдық. Иə, ауылға əне бір үнді кино келген күннен бастап...

* * *

– Кө-ке-е!.. Менің даусым соншалық бұзылып шықты-ау деймін. Балтасын белбеуіне қыстырып, даладан ойда жоқта кіріп келген көкем əуелі селт ете қалды.

– Əй, Жаб-б-ы, Жабай-йжан! Саған не болды? – деп жаныма кеп отыра қалды.

– Киноға апармайды, – деп Оразбайды нұсқадым. Иегім кемсеңдеп кетті.

– Неге апармайды. Неге апармайсың, ей? – деп көкем ішкі бөлмеге кіріп бара жатқан Оразбайға алара қарады.

 – Сенің сəніңді бұза ма, осы бала?

– Ағам үн-түн жоқ ішке кіріп, киетін киімдерін көтеріп қайта шықты.

–Ол көруге болмайтын кино.

– Не дейді-əй? Ол қайдан шыққан зəкүн. Жұбатардың үлкен баласы көріп, кіші баласы көрмей-ақ қойсын деген?! Үйбай-ай, мынаны-ай, ер жеткеннің жөні осы деп! Осы баланы апармай көрші, менен туғаның рас болса...

Көкемнің кішкене шоқша сақалы кəдімгідей шошаң дап кетті. Мен үнсіз отырмын. Əлгіндегідей емес, ашу-ыза тар қайын деген секілді. Мұрнымды қайта-қайта тар тып қойып, көкеме бір, Оразбайға бір қарап қоямын. Оразбай көйлегін қолына ұстаған күйі теріс қарап тұрып қалды. Көкем əлгіндей деп отырған соң, киінуге де батылы жет педі. Ақыры маған «киін» деді. Даусы зілді шықты. Тарлау соғып жүрген керзі етігімді тепкілеп жүріп əрең кидім. Костюмімнің сыртынан қоярда-қоймай жүріп көкем Оразбайдың жұмысқа киетін күпəйкесін кигізгенде, өзімнің кішкентай əліме қолпылдап кетті.

Клубқа біраз жер қалғанда Оразбай тоқтады. Менің тершіген маңдайыма қарап, біраз тұрды.

– Айттым ғой суық тиеді, – деп жуан даусымен гүж етіп, сұп-суық алақанымен маңдайымды сипады.

– Сен өзің клубқа бара берсең қайтеді?

– Өзің ше?..

 – Мен біреуді ертіп келемін, – деп күрмеле сөйлеп, ауылдың шетіндегі үйлерге қарай қолын сілтеді.

 – Өзің-ақ кіре берсең қайтеді?!

 – Сосын қайтарда қайтемін?

Ағайым біраз үнсіз тұрып:

– Ендеше, бізді күт, – деді де, əлгінде қолын сілтеген жаққа қарай жүрді.

Мен клубтың жанына барып тұрдым. Ойым шартарап. «Бізді күт дейді-ей. Сонда кім біреуі? Босқа ақшаны құртып», – деп іштей кіжініп қоямын.

Клубтың маңында теңселіп ұзақ жүрдім. Оразбайлар əлі жоқ. Тіпті ызам келді.

Не істерімді білмей, сарсаң болып тұрғанымда, Оразбайлар да жетті-ау, əйтеуір. Қасындағы ұзынтұраның қыз екенін білгенімде, ішім қып ете қалды. Тани кеттім. Мек тепке пионервожатый боп келген сары қыз. Ол маған жақындап келіп, күлімсірей қарап, бас изеп амандас ты. Мен үндегенім жоқ. Əсіресе үстімдегі күпəйкемнен ұялып, жерге кірердей болдым. «Оқушылар олпы-солпы киінбеуі керек» деп қай күні құлағымызға құйып еді-ау. Бəрібір көкем пальто алып бермесе, мен қайтейін... Көкем де қызық-ау осы. Кейде осыларды айтып шағынсам-ақ: «Сенің қай сəніңе келіспей барады осы. Оразбайдың ескісі де жетеді», – деп бет бақтырмайды.

Біз соңғы орындарға келіп жайғастық.

Алдымызда ересек кісілер отырғандықтан, маған кино көру тіпті қиынға түсті. Дегенмен үндегенім жоқ. Мен бірдеңе деген күнде де құлақ асар Оразбай жоқ. Бəрінен де сонысына жыным келді. Ішке кіргелі маған назар салған емес. Оң жағында отырған сары қызбен болып кетті.

Кино мен үшін аса қызық болған жоқ. Бақырайып қарап отырғаным болмаса, жөнді ештеңе ұға алмадым. Тек, бір қыз бен жігіт қол ұстасып жүрді. Құшақтасты... Содан бір қалғып барып, қайта қарағанымда əлгі қыздың жылап отырғанын көрдім. Қыз көп жылады. Оразбайлар ға қарасам, бар зейіні кинода. Тіпті, сары қыз қолына ора малын алып, əлсін-əлсін көзін сүртіп отыр екен. Олай-бұлай қарасам, ағыл-тегіл боп жылап отырғандар да бар. Мен түк ұққаным жоқ. Тағы да көзіме ұйқы тығылды. Тағы да қалғи бастадым.

Біреудің жұлқылауымен оянып кеттім. Көзімді уқалап орнымнан тұрдым, кино аяқталыпты. Жұрттың бəрі сыртқа шығып кеткен.

– Құп, кино көреді екенсің-ей, азаматым! – деп Оразбай кіжініп қойды. Сары қызға білдірмей күпəйкемнен ұстаған боп, жұдырығымен арқамнан бір нұқып алды. Сары қыз үндеген жоқ. Бетіме күлімсіреп бір қарады да, есікке қарай беттеді. Үшеуіміз сыртқа шықтық. Клубтан ұзай бере Оразбай кібіртіктеп, маған қайта-қайта қарайлай берді. Ыңғайын танып-ақ келемін. Мені жанына ерткісі жоқ. Əттең, үйге жалғыз қайтуға қорқамын-ау, болмаса осы екеуімен қосақтап қойса да бірге жүрмес ем. Бəрінен де вожатый қыздан ұялдым. Ертең мектепке барған соң ұрсар ма екен деп те ойлаймын. Оқушылар көруге болмайтын киноға кірдің деп. Мейлі, ұрысса... Анау жетіншідегі Əлтек пен Шойбек те келіпті ғой.

Оразбайлар біраз күбірлесіп тұрып, ауылдың шетін дегі үй лерге қарай жүрді. Амал жоқ, мен де соңдары нан ілестім. Аяқтарын санап басып, Оразбай мен сары қыз қолтықта сып барады. Олардың соңынан екі қолды күпəйкенің терең қалтасына сүңгітіп жіберіп, оқта-текте мұр нымды тар тып қойып, мен де келемін. Екеуі күбір-күбір əңгімелесіп барады. Не айтып бара жатқандарын кім білсін?

Олар үлкен ақ үйдің жанына кеп тоқтады. Тани кеттім, сары қыздың үйі. Енді үйге қайтатын шығармыз-ау деп қуанып қалдым.

Жоқ... Біз қайтпадық. Тіпті қайтамыз деген ой Оразбайдың басына кіріп-шығатын емес-ау, сірə. Сары қыз да бір қолымен есіктің тұтқасынан ұстап майысып тұрып алды. Əй, Оразбайға жынымның келгені бір... Кім біліпті, өзі де бəдік екен, əйтеуір сол түні сары қыздың құлақ құрышын қандырды-ау.

«Шіркін-ай, осы кезде жылы төсекте ұйықтап жатар ма еді? Мені киноға айдап келген қай қырсық. Мынау екеуі осылай-ақ таңды атырар, сірə? Мені ұмытып кетті-ау деймін өздері...»

Мен жөтеліп қалдым. Естісін деп əдейі қатты жөтелдім. Маған жалт бұрылған сары қыз Оразбайдың иығына асып тұрған қолын ақырын босатып, төмен қарап қалды. Ол сол күйі біраз тұрды да, бір кезде ағама қарап: «Жабай жаурап қалды ғой», – деп ақырын ғана күбір етті.

«Ей, мынаның есі бар екен-ау өзі». Бір түрлі ішім жылып кеткендей болды. Бірақ Оразбай міз баққан жоқ. Ол сары қызға бірдеңе сыбырлайтындай, еміне жақындады. «Сыбырласа сыбырласыншы осы. Тезірек кететін», – деп ойладым. Осы кезде тым тақалып қалған Оразбайдың бетіне сары қыз шапалағымен шарт еткізгені. Мен аңырып қалдым... «Ей, мынаусы қалай-ей, вожатый болсаң қайтейін?» – деп жанына жетіп бар ғым келді. Бірақ өзіміздің бұрынғы Оразбай болса, ақысын жібере қоймас деп өзімді-өзім тоқтаттым. Бір қызығы, Оразбай ашуланған жоқ. Бұрынғысынша алабұртқан күйі сары қызға телміре қарап тұра берді.

Біз үйге қарай қайтқанымызда бейуақыт болып қалған еді. Əйтеуір, өзім ұйқыдан мең-зең боп, əзер жүріп келе жаттым. «Əй, Оразбайға еріп, киноға келгенімнің соңы осы болар... Кино көрмей кетсем де...»

Өзім булығып келе жатқанда ананың жынымды келтір гені. Бір қолымен қапсыра құшақтап алып: «Жаурадың ба, Жабай... Ұйқың келді-ау, айналайын?» – деп ет-бауыры елжірей қапты. «Ей, неңе жетісіп келесің, қыздан таяқ жеп?» – дегім де келді... Бірақ үндегенім жоқ. Сол сəтте оны сондай жек көріп кеттім. «Оразбай айдаладағы біреуді киноға апарып жүр, ақша ны құртып...» дегенімде, «ойпырым-ай, осы əтəңе нəлет кино деген сор болған шығар. Құдай-ай, қайдағы бір сайтанның ісін əлдеқандай ғып!» – деп көкем біраз тулады. Апам үндеген жоқ.

Сонымен Оразбай екеуіміздің арамыз əзірше онша емес.

* * *

...Кенет ашылған есіктің тықырынан селт етіп, басым ды көтеріп алдым. Оразбай ма деп қалып едім, сөйтсем апам екен. Апам төр жақта қорылдап ұйықтап жатқан көкеме қарап тұрып: «Сақтай гөр-ай, мына байғұс үйді көшіріп жібере ме қайтеді?» – деп ернін бір сылп еткізді. Сонан кейін ақырын басып кеп мен жатқан кереуеттің ернеуінен сипады. Оразбайдың келген-келмегенін білгісі келген болар. Мен шыдай алмадым.

 – Əлі келген жоқ! – дедім ойда жоқта дүңк еткізіп.

– Жабай-й... Жабайжан-əй, сен əлі ояумысың? – деді.

– Мен, апа... Ояумын, – деп үнсіз жата бердім. Апамның жүрегі енді орнына түскендей, ақырын ғана «уһ-а» деп кереуеттің ернеуіне кеп отырды.

– Апа, осы Оразбайға не жоқ? Жұмыстан шаршап келген соң жатпай ма демалып?

Апам үндемей отырып, бір кезде мырс етіп күлгендей болды. Қараңғыда оның жүзін байқай алғаным жоқ. Жұмсақ алақанымен шашымнан сипап, саусақтарымен мұрнымнан қысып қойды.

– Жігіт қой ол. Қазір тұп-тура жиырмаға шығыпты. Онда не жұмысың бар сен жаманның? – демесі бар ма.

– Не, жігіт болса сөйтіп қаңғып кете ме, жүдə, түннің бір уағында келеді мұп-мұздай боп, бүгіннен кейін бөлек жатамын... Көрпені тарс бүркеніп, теріс қарап жаттым. Апам кеңкілдеп күлді. Бір кезде көрпемнің шетін ашып, еңкейіп кеп, басын дəл кеудеме қойды. Демі ып-ыстық.

– Əй, сен жаманға не десем екен, енді? Маған жаның аши ма? Жоқ па? Соны айтшы? – деді.

– Ашиды.

– Жаныңның ашитыны рас болса, бүйтіп бұртимас едің-ау, сен ақымақ. Енді алпысқа келгенше арса-арса боп қазан-ошақпен алысып жүрейін бе мен? Сен де жас емессің, əй. Есің кірді. Баяғыда сенің жасыңда келін түсіреді екен, құдай-ау... Оразбай түгілі, – деді апам. Мен түк ұққаным жоқ.

Дайындаған: Мейіржан Әуелханұлы

Сурет: qalamger.com

Оқи отырыңыз: 

Мұхтар Мағауин. Оң мен сол

Қабдеш Жұмаділов. "Ақынның ақырғы күндері"

Тұрсын Жұртбай. Түйешінің қызы (әңгіме)

Әмірхан Балқыбек. "Ақынның апологиясы"

Өміржан Әбдіхалық. "Қош бол, Раушан" (әңгіме)