Тәке
(әдеби әпсана-I циклі)
Ертеректе, біздің ауылда бір кісі өмір сүрген-ді. Тәуекел ме екен, Тәңірбай ма екен, Тәліп пе екен, нақты есімде емес. Бірақ, ел оны «Тәке» деп еркелететін. Әлгің түске шейін ұйықтайды. Сосын тоя тамақ ішіп, ауыл ішін аралайды. Салпаң-салпаң бос жүріс, одан қалса елге билік айтқыш. Жұмысы өте қиын, енді. Ақшасы да, күші де көп. Кезінде күреспен шұғылданған деседі, жұрт. Қайбірде, ауыл әкімі оның шамына тисе керек, жаңағың басшыны жерге басымен тік шаншып, талдырып тастап кетіпті. Нағыз – идеал!
Өскелең ұрпақ ағамыздың аузынан ұшып шыққан әр қанатты сөзді қағып алып, жаттап өскенін мақтан тұтушы еді. Ағайындар үлкен іс бастамас бұрын Тәкеңнің суретіне сыйыну – қалыпты нәрсе-тін. Емтихан кезінде суырған билетке бір қарап, Тәкеңнің туысқаны екенін айтса болды, мұғалімдер сондай жарымдарды «5»-пен жарылқайтын. Бар мәселені қоңырау арқылы шешетін ағамыз телефон құлағын бұрап, тұтқаның арғы жағындағы бейтаныс біреуді ұрысқан күні көңілді жүретін.
Тәкең өңді кісі еді. Бойы – ұзын, шашы – бұйра, мұрны – қыр, қасы – қалың. Шырттай киінген оның жүріс-тұрысы, қимыл-қозғалысы, өзін-өзі ұстауы көбіне-көп шен-шекпендіге ұқсап кететін. Өмір бойына бақандай төрт кітап оқыпты. «Оның өзін бітірмеген екен...», – деп естідік. «Көктен 4 кітап түсті... Мен – Тәке, сол 4 кітапты да оқыдым. Ха-ха-ха», – деп өз қалжыңына өзі рақаттанып күліп алатын.
Тәкең кітаптің бір бетін оқыса, екіншісін елемей өте шығатын әдеті бар-тын. Кейіндеу бұ дағдыны ауылдың мектеп жоспарына «Тәкеңнің оқу тәсілі» деген атпен енгізді. Содан ба, әйтеуір оқушы атаулы кез келген көркем шығарма мазмұнын баяндап келе жатып, бір сүрінетін де қайта жалғап кететін... Тәкеңді таң қалдыру мүмкін емес.
– Тәке! А, Тәке!
– Иә-ә-ә? – дейтін ыңыранып.
– Сенсация, Тәке! Әлем ғалымдары марсияндықтардың «Аққоян» тұсында «Қызыл жұлдызға» көшіп кеткен қазақтар екенін анықтады.
– Бопты.
– Тәке! Нобель сыйлығының бүкіл номинациясын бір жылда-ақ біздің қазекеңдер сыпырып кетіпті...
– Е-е-е.
– Тәкем-ау, мына ғажапты қарасаңызшы! «Массондар ложасын» қазақ басқарады екен.
– М-м-м.
– Тәке! Америкада бір зәңгі қатын қырық ұл туыпты. Құданың құдіреті, Алла, Алла...
– Со да сөз боп па?!
Ешнәрсеге таң қалмайтын Тәкеңнің талғамы кісі таң қаларлық еді.
– Менің Талғам-таразым алтыннан жасалынған. Оны білемісіңдер, сендер?! О, таразы артық-кем дегенді білмейді, тұп-тура етіп өлшеп береді.
Тәкең рас айтады.
Сауаты жетпесе де бір кездері орыс тілінен сабақ беруге талпынып көрген. Жастарға воскресеньені – оскресенье, субботаны – уббота, вторникті – торник деп үйретіпті. Содан ба екен, әйтеуір балалар әр сөздің бірінші әрпін жұтып қоятын. «Әр кәлләда – бір қиял» деген, ағамыз өз сөздігін кітап етіп басып шығаруды армандаған. Содан... құзыретті органдардың құлағын ұстағандар осынау бастаманы «генийальный дүниеге» балап, қағаз-құжатына қуана-қуана қолын қойып, мөрін басып беріпті. О, ғажап сөздік әлі бар!..
Ағамыз қолына түскен гәзет-жорналды оқи береді, оқи береді. Айдарына, мақала мен автордың атына, мезгіліне, тақырыбына қарамайды. Тәкең үшін Әлем хаос пен Сөз-Сөйлемнен ғана тұрады. Сондықтан болар, Тәкең үшін:
Қараңғы саңырау қайғы ойды жеңген,
Еркелік пен достықты ауру көрген.
Ақылы жоқ, ары жоқ шуылдақты,
Күнде көріп, тұл бойы жиіркенген, –
секілді Абайдың поэтикалық күш-қуаты ғаламат жауһар-жыры не:
Менің Отаным – Қазақстан!
Ол – ғажапстан.
Басқа да ел бар ғой,
Ауғанстан, Өзбекстан, Қырғызстан, –
сынды жұрт арасындағы тақпақ не, бәрібір. Шөп те өлең, шөңге де өлең деген осындайда айтылған-ау, сірә! Үйінде кемпірауызбен тетігін дырылдатып ауыстырып отыратын ескі теледидар емес, су жаңа техника. Көкэкранға телміргені телмірген. Ағамыз күлетін жерде жылайды, жылайтын жерде күледі, қол шапалақтайтын тұста бұйығылау отырып, ал қажет емес кезде: «Жарайсың! Молодец! Айың оңынан тусын», – деп елдің есін шығара бөлмені айнала жүгіріп, ерекше қуанатын тосындау мінезі барын мұқым ауыл біледі. Тәкең адамның атақ-дәрежесін танымалдылығымен өлшейді. Жазушы бол, ақын бол, суретші бол, мейлі «өнердің өгізі» бол, бәрібір, саған адам деп қарамайды. Ал, аймаққа атың шықса, сенен сыйлы жаратылыс жоқ. Алдында біреу халық алдында артын ашқан, тұрсиын шешкен. Сол тәп-тәуір танымал боп, Тәкең арнайы сыйлық берді: «Елге сіңірген еңбегі үшін».
Тәкеңнің тамақ ішкені де – бір қызық: алдына келгенін отай береді, талғамайды, жеркенбейді де. Ол той-томалақ, өлім-жітім, жиын-шара, басқосулардың – сәні, онда көсемдерше көсілгенде Сайтанның өзін састырады. Со жылдары депутаттыққа таласқан еді, өтпей қалды, байқұс. Оған мұңайған Тәкең жоқ.
– Билік пен дүние – қолдың кірі. Жазып алыңдар. Бұны айтқан, мен – Тәке...
Ағамыз жанында жүрген пысықтарға, барынша жағынғандарға қамқор боп, қолдан келген көмекті аямайтын. Ал, мінезділер мен ойшылдардан аулақ жүретін.
– Оу, Тәкесі көңіл-күйіңіз жоқ қой. Біреу ренжіткеннен сау ма? – деді көршісі қас-қабағын аңдып.
– Ренжітті!
– Не болды?
– Асанбайдың асында біреу маған қарсы шықты. Өзі ешкімді менсінбейді, түге. Әлі ешкімнің аузынан шыға бермейтін: «Кітап оқымаңдар, ойын-күлкіге ден қойыңдар...», – деген керемет ой айтып қалып ем, беттен алып, төстен шапқаны бар емес пе, әлгі жерде?!
– Ойбай, Сіздей Ұлы да ақылманға қарсы шығуға кімнің дәті жетті екен?
– Ана бір топас. Әне... Кетіп барады.
– О, неменің осы ауылға көшіп келгеніне апта да болған жоқ. Атын да білмеймін. Қазір...
– Шара қолданыңдар!.. Дереу...
Со күні әлгі жас жігіт жер аударуға мәжбүр болды. Жоқ, мәжбүрледі.
– Менімен сөйлесудің этикасын білмесе, онда үйретіңдер!
– Кешіріңізші, Тәке! Кешіріңізші, Тәке! – деді Чеховтің бір кейіпкері сияқты қайта-қайта иіліп.
– Бүгіннен бастап бұ ауылға Менің айтқаныма көніп, айдағаныма жүретін адамдар ғана кірсін.
– Мақұл, мақұл, мақұл... – деді тұрғындар бүгежектеп.
***
Тәкең бір қарағанда, соншалықты жаман адам еместей көрінетін. «Ел құлағы – елу» ғой. «Жетім-жесір, жоқ-жітік, кедей-кепшікке жәрдемдесуді өзіне парыз санайды екен», – дегенді бір емес, бірнеше рет естігенмін. Алайда, со баяғы талғамсыздығымен-ақ бәрін жуып-шайып кетуші еді. Соның әсерінен ненің жақсы, ненің жаман екенін де айыра алмайтын. Кейде... жоқ кейде емес, көп жағдайда кінәні өзінен гөрі өңгеден іздеп, бар айыпты біреуге аудара салудың шебері болатын, ағамыз. Нәзіктік пен сезімталдықтан ада болғандықтан әдебиет, сурет, музыка, би, мүсін, ән, күй, жыр-термені аса түсінбейтін. Поэзияны сұлу теңеулері үшін, ал прозаны мазмұн байлығы үшін ғана оқуға тырысатын. Бірде мерейтойы – алпыс жылдығы қарсаңында өзі туралы кітап шығарды. Осы сәт айрықша есімде қалыпты-ау. Жинақты парақтап отырып, өңірдің кіл мықтыларының Тәкең туралы мақтауға толы мақалаларын көріп, бас шайқадық. Ондай метафоралар Вергилийдің де, Қазтуғанның да түсіне де кірмеген шығар.
– Ақша берген ғой... – деді шылымын езуіне қыстырған бір кісі іштегі қызыл-түлкі қызғанышын жасыра алмай. – Қарамаймысың, қас-дұспанының өзі өлгенше мақтаған-ды.
Ең сорақысы сонда – Тәкең өз ұстанымын абсолютті дүние ретінде ұсынатындығында. Ағамызды құбылыс деуге болар. Уақыт құрсағында жетілген құбылыс... Тәкең өмірге сынаптай икемді бола тұра, үлкен идея кезінде сырғанақтамай, өзін «ел қамын ойлаған Едіге» ретінде көрсетуге бейім-тұғын. Сөйтіп, ұлт алдында ұпай жиып, билік басындағылардың бейресми тізіміне ену – басқы мақсұты. Бірде: «Жаратушы бар!» – деп жар салған ол, көңілсіз кезде бірден жоққа көшеді де, аузына келгенді оттайтын. Белгілі бір кітапты оқымаса да: «Оқыдым!» – дей салатын да, сырттай пікір айтатын еді ғой. Өтірікті соққанда Тазшаң да, барон Мюнхгаузен де жолда қалатын. Тәкең бір нәрсені айта бастады дегенше, сөз ауаға сіңді дей бергін. Содан болар, біздің ауылда Сөз өз салмағын жоғалтып, Жер мен Көктің арасындағы сан қабаттың бірінде қалқып жүруші еді. 2 беттен аспайтын мөлтек әңгімені талдағанын көрсеңіз, жасырып қайтейік, ұяттан жерге кіріп кете жаздайтынбыз. 1-ші сынып оқушысы – Тәкеңнен гөрі талдампаз, Тәкеңнен гөрі байқампаз. Сонысымен қоймай, әдебиет жөнінде ірі-ірі, ұстынды әрі ғылыми-танымдық рецензиялар жазып әуре. Оның өзін Әлемге аты мәлім ғалымдардың кітабынан көшіріп алған. Соның біразы орысша, ағылшынша, немісше, французшаға аударылған-ды. Кейін со «классикалық үлгідегі еңбегі» үшін белді де, беделді сыйлық алды. Ағамыз:
– Құран-Кәрімде: «Қара қытай қаптайды» деген сөзді оқып қалдым. Қазір тіл үйреніп жүрмін. Қытайша. Шанхай немесе Пекинге барып бір-екі жыл тұрып қайтсам ба екен, а?! – деп қойып қалғаны бар емес пе.
Бір кездері әдеби-мәдени мұрасы өте бай қытай халқы шайырларының өлеңдерін жаттап жүрген. Ду Фу мен Ли Бо өлеңдерін менсінбейді. Кейде шабыты қысқанда ұйқаспайтын ақ өлең аузынан ағылады дейсің. Қой дейтін қожа, әй дейтін әже болмаған соң оған... оған емес оларға Сот жоқ. Бір күні... таңертең ғой деймін.
– Бір роман жаздым. Махаббат туралы. Соны Нобель сыйлығына ұсынбақшымын, – деді Айды аспанға шығарып. – Оның да амалын табармыз.
Айтқандай-ақ, еуропалықтар Тәкеңді мәртебелі басекенің есігінен де сығалатпай қойған екен. Көргендер айтады...
Тәкеңнің дүниеден өтерде айтқан соңғы сөзі: «Талғамға талас жоқ!». Ағамыздың дәл осы сөзі рас, енді. Себебі, басқа-басқа, бірақ «талғамға талас жоқ» екені бұлтартпас шындық. Бірақ, оған әркім өз биігінен қарайтыны тағы бар. Ең қорқыныштысы – бүгіндері арамызда Тәкеңдер өте көп. Мольер ақсақал айтпақшы: «Қызғаншақтар өлсе де, қызғаныш өлмейтініндей», Тәкеңдер тірі тұрғанда талғамсыздық та жойылмайтын шығар!..
Әлібек Байбол