1
Баудың қақ төрі – шығыс беттегі сұрғылт тас дуалдың түбінде үлкен илеу бар екен. Орманның қоңыр құмырсқасы. Жылқышылар қосының шошақ шаңырағы кейіпті, дөп-дөңгелек, тізеден жоғары, сынық ши, тозған жаңқа, қабық па, жапырақ па, шіріген, көнерген әрқилы ұсақ қиындылардан құралған илеу әдемі еді. Жоғарғы бөлігі – қорғаныш, шатыр тәрізді, орталық, төменгі тұстар – кішкене баланың шынашағы сияр-симастай қаптаған қуыс – бір кірген, бір шыққан, быжынаған құмырсқа. Бүкіл илеу – төбесінен табанына дейін құж-құж. Біз жаңадан сатып алып жатыр едік – екі қанатында қатар-қатар қарақат, орта тұсында алма, алмұрт, шыға берісте шие – қаншама жеміс ағашы мен мәуелі бұталар төгіліп тұрған байтақ бау мен жалғыз қабат, бірақ шатыры биік, қабырғалары нық, үлкенді-кішілі бес бөлмелі даңғыраған үй ғана емес, әрине, мынау, өзгеше бітімді, бай илеуді де. Бұрынғы қожайын – қызыметкер кейіпті мосқал қазақтан ең алдымен осы құмырсқалар жайын сұрап едім. Мынау илеу қашаннан бері тұр? “Мен көргелі қырық жыл, – деді. – Әкеміз майдангер әрі ауылдың байырғы мүшесі ретінде осы жерді алған кезде, дәл осы арада болды. Тоғай аралас жайылым жер еді. Сол қалпында қоршадық. Там салдық, жеміс ағаштарын отырғыздық. Илеу осы бақ, осы үймен бірге жасап келеді. Одан бұрын, кім білсін, мүмкін... жүз жыл тұрған шығар.” Мен ешқандай күмән келтірмедім. Арнайы жазбасам да, құмырсқалардың әр түрі, өзгеше ұжым-тіршілігі турасында оқығаным бар еді. “Рақат, – деді бұрынғы қожайын. – Ол кезде мен мектепті жаңа бітірген жасөспірім жігіт едім. Үйлендік, балалы-шағалы болдық, есейдік, қартайдық, әкей кетті, шешей кетті, ал құмырсқалар сол баяғы қалпы. Рақат. Мына көршілердің бәрінің алмасы құрттап жатады, дәрі себеді, басқадай амалдарын жасайды, – сонда да біздің алмаға жетпейді. Тап-таза. Осы құмырсқалардың арқасы!..” “Тек осы құмырсқа үшін ғана мына үйіңіздің бағасын тағы бірер мыңға көтеруге болады екен...” – дедім мен қалжыңдап. “Е-е, бұйырғаны, – деді мосқал қазақ шынымен. – Құмырсқа сатыпты дегенді естігем жоқ. Қайырымен болсын сізге. Көріп тұрсыз, үйіміз жақсы, кейіннен жаңартып, қайта салғамыз. Ал бақ... шаруадан қол тимей, әкей кеткеннен бері жүдетіп алдық. Өзіңіз жассыз, әрі жұмыс істемейді екенсіз, уақытыңыз мол, құлпыртып жібересіз ғой...”
Менің жұмыссыздығым – жұмыстың ең үлкені. Жұртқа мәлім жазу ғой баяғы. Қайдан қол тисін. Арты мектепте шұбатылып жатқан, алды университетке жаңа ілінген балалар қарайды баққа. Ағаш атаулының артық бұтағын қиып, түбін қопсытып, тағы басқа тиесілі шаруаларын жасап. Әрине, демалыс күндері, қаладағы үйден арнайы келгенде. Көктем еді. Осындай жұмыстардың дер кезі.
Жаз шықты. Балалардың өрісі кеңейді. Демалысы да жылдағыдан тәуір. Баудың үйге тақау, бақшалық, ашық жеріне егілген жеміс-жидектерін қадағалап, алма, алмұрт ағаштарын суарып, көлеңкеде кітап оқып, аунап-қунап жатыр. Ал мен алмалардың пісуін ғана күтіп жүрмін. Өз иелігіңде өскен, түйіншегінен бастап көз алдыңда тұрған жеміс тәттірек болуға тиіс. Әрине, жай ғана қарап отырғам жоқ. Көктемнен бері қоныс аударып алған қосымша кабинетіме біраз кітап әкелгем. Бірақ бұрынғы үздіксіз оқу қожырады. Жазудан бос уақытта, яғни түстен кешке дейін бау ішінде, ағаш басындағы әр түйнекке, жаңадан бүр жарған жас бұтақтарға қарап, таза ауамен тыныстап жүрем де қоям. Немесе, тіпті, көбіне-көп, құмырсқа илеуін тамашалап тұрам. Шынында да ғажайып жәндіктер. Мына бір илеу – тұтас бір әулет. Немесе, мемлекет. Ерекше тіршілік жүйесі, бағзыдан бекіген, бұлжымас заң-жарғылары, басқару рәсімдері бар. Әрине, өзіндік үлгі, бөтен бір өлшемдегі қоғамдық құрылым.
2
Көктемнің сызы қайтып, күн қызған кез еді. Анадайдан көрдім – илеу үсті бұрқыраған бу. Дәл қасына келгенде ғана аңдадым, бу емес – қанат біткен қалың құмырсқа. Дулай көтеріліп, ұшып жатыр. Иә. Малға қатысты тілге көшірсек, күйек кезі. Аталық, аналық құмырсқа атаулыға қанат бітеді. Көтеріле ұшып, жұптаса сейілдеп, табиғи тілектері қанағат тапқан соң, ұялы жұртына қайтып келеді. Ұрықтанған аналық жұмыртқа салады, болашақ ұрпағын бағып-қағып, аузынан ас беріп, енді мүлде қажетсіз болып қалған қанатының өзін ұнтап тамаққа айналдырып, илеу-қауымдағы тіршіліктің одан ары өрістеуі жолындағы міндет-парызын атқарып жатады. Тиесілі бар қызыметін өтегеннен соң олар да қанатынан айрылған аталық құмырсқалар келесі сейілге дейін тыныш қана жан бағуға көшеді. Ұрпақ жалғастығы жолындағы бар салмақты көтеріп алған, бұдан басқа шаруасы жоқ бұл екі таптың қажетті тіршілігін қамтамасыз ететін үшінші бір қуатты нәсіл бар. Ол – әманда қанатсыз, бірақ қайратты жұмыскер-жауынгер құмырсқалар әулеті. Көзге көбірек шалынатын және біз білетін бар құмырсқа – осы еңбекшіл және ержүрек қауымның өкілдері.
Мынау, әуел баста, сірә, шоқ ши, немесе шіріген ағаш түбірінің үстіне орныққан илеудің ішкі қатпарларын ойша елестеттім. Неше қабат кең сарай, жүз тарам қуыс жол. Тереңге тартқан қым-қиғаш үңгір, үлкенді-кішілі үйшіктер мен тұрақтар. Жоғарғы бір қабатта биылғы жылғы бар шаруасын атқарып біткен аталық құмырсқалар тынығып жатыр. Бұдан төменгі барлық тарам, жылуы мол күрке-панада – жұмыртқалауға дайындық үстіндегі, немесе, дүниеге келген ұрқын күтіп-бағу, жаңадан жарып шыққан ақ үрпек әулетін тамақтандыру қамындағы аналықтар. Одан арғы жықпыл қамбаларда әртүрлі сыпаттағы азық-түлік. Айтпақшы, азық-түлік қорының тазартылған, бар нәрі жинақталған ең дәмді қоймасы – манағы жұмыскер құмырсқалардың тамақ қуысы — жемсауында. Әрқайсының бір пара қазынасы – өзімен тектес аталық, аналық жүз құмырсқаны ай бойы асырауға жетеді екен. Яғни, бір жәндік – бар жәндік үшін. Жинақтап келгенде, барлығы да ортақ орда, ортақ әулет үшін. Адақтап айта берсе, құмырсқалар мемлекетінің, құмырсқалар қауымының басқа да таң қаларлық қасиеті мол. Ғажайып бір әлем.
Құмырсқа илеуінің дәл төбесінен төніп, бажайлай қарап тұрмын. Құж-быж. Бірі кіріп, бірі шығып, қаптап жатыр. Әлбетте, бірінен-бірі айырғысыз. Және бар қозғалыс – мәнсіз, бей-берекет тәрізді. Мен тұтас болмаса да, кейбірін түстеп тануға тырысам. Бірақ жекелеген жәндіктердің жүрісін қадағалап жарытпадым. Ақыры, іздегенімді илеудің ұясы сирек үстіңгі бетінен тапқандай едім. Шынында да, мәнсіз сабылып жүргендер бар сияқты. Белгілі бір бағыт-бағдар жоқ. Кейде ары, кейде бері жорғалайды. Ілгері жүреді, сол ізіне қайтып оралады. Немесе, жүре бере тұрып, қиғаш жол салып, ұя аузына барып, әлденеге дағдарғандай, тағы да бөгеліп, тағы да кейін тартады. Түсінікті. Бұл – жұмысы жоқ, тамағы тоқ, еріккен аталықтар, немесе, бар салмағынан арылған, бір сәт күн қызуына шыққан аналықтар. Ал құмырсқа мемлекетінің негізгі және көпшілік бөлігі – жұмыскер қауымда тыныштық жоқ. Келіп жатқандар – жемсауына қор жинаған, немесе, болашақта дәмді азық болуға тиіс шірінді, шіркей, құрт сүйреткен. Алқымындағы аса төгілген нәрімен іштегі ағайындарды тамақтандырып, немесе, тапқан қазынасын тиесілі қоймаға орналастырып болысымен, қайтадан жорыққа аттанады. Таң атқаннан кеш батқанша, алты ай жаз бойы осындай еңбек үстінде.
Илеу – құмырсқалар мемлекетінің бас ордасы, берік ұйтқысы ғана емес, негізгі мекен-тұрағы. Алайда, бүкіл қауымның тіршілік өрісі бұдан әлдеқайда ұзақ – кең көлемді бау. Алғашқы күндердің өзінде мен біздің аумақты, мәуелі баудың ең негізгі қожайыны – осы құмырсқалар әулеті екенін аңдадым. Қай тарабына барсаң да аяқ асты, шөп арасы – шұбырған құмырсқа. Қай ағаштың діңіне қарасаң да өрмелеп бара жатқан, түсіп келе жатқан құмырсқа. Ең ауқымды бұтақтардың өзінің ең ұштық жапырақтарында – әлдене іздеп жүрген, бөксесі тоқ, белі үзілген, әдемі қоңыр құмырсқаны көрер едіңіз. Жәндік өлшемімен алсақ, илеуден әлденеше ондаған, бәлкім, бірнеше жүз шақырым жер. Көкке таласқан биік шөп, аспанға тірелген ағаштар. Қалың жыныс, шым-шытырық дүние. Шаршамайды, адаспайды. Ақыры іздегенін тауып, өзінен он есе артық салмақ арқалап, тұпа-тура үйреншікті илеуіне қарай кетіп бара жатады. Бағдар тануында қапы жоқ; қажыр-қайраты тұрыпты, біз білмейтін тағы қаншама қасиеті болса керек. Әйтеуір ізшілдігі өзгеше. Бәлкім, көзге шалынбайтын ұсақ соқпақ, сораптары бар. Анық көрінетіні – үш тарам үлкен жол. Жай ғана жол емес, озық елдердегі автобан кейіпті кең даңғыл. Әлбетте, илеуден бастау алады. Бірі – тура тартқан, батыс даңғыл деп атадым. Екіншісі – қиялай тартқан – түстік-батыс. Үшіншісі – терістік-батыс даңғылы. Әрқайсысы тақыршақ бетімен, шөп астынан, бұта түбінен еркін жазыла келе, жиырма бес-отыз қадамнан соң көмескіленіп барып жоғалады. Даңғылдың басы – қозғалыстың ең жиын жері. Ішкі аймаққа қарай ұзаған сайын құмырсқалар керуені де сирей береді. Яғни, оңға, солға, таяу төңірекке тарап жатыр деген сөз. Даңғылдың бергі ұштығы, яғни, тықыр шөпке сіңіп жоғалған тұсы да құмырсқалар өрісінің шегі емес. Бұдан соң соншама және соншама жер еркін игерілген. Тіпті, біз тұрған үйдің дәл іргесіне дейін жайылатын. Яғни, бүкіл бақты кеулеген құмырсқа. Саяжайдың шын иесі солар екендігінің нақты дәлелі. Өстіп, адамзатпен, бұл ретте нақты біздің шаңырақпен қатарлас, бір мезгіл, бір мекенде, бірақ өзінше ғұмыр кешіп жатқан құмырсқалардың бақытты әулетіне қызыға қарап отырып, жаныма қаншама тыныс табам. Бұлар да біздің шаңырақтың атаусыз бір мүшелері сияқты. Балалардың алды – оқушы, студент, арты ес білген, өзіміздің құмырсқаларға ешкім тимейді, керісінше, кішкентайлардың шыбын қағып, немесе, құрт, қоңыз ұстап, илеуге апарып тастайтын ойыны бар. Тіпті, үлкеніміз де, кішіміз де бау ішінде, бақша төңірегінде жүргенде аңдаусызда әлдебір қаңғыбас құмырсқаны басып кетпеуге тырысатын едік.
Мен саяжайдағы құмырсқалардың бақытты қауымы біздің әулетпен бірге жасайтын шығар деп ойлағам. Шынында да. Төрт тарабы бірдей бітеу дуал. Бау іші – кең дүние. Азық-түлік – бастан асады. Илеу – үлкен. Біздің бала-шағаға дейін қамқоршы. Бұдан елу жыл, бәлкім жүз жыл бұрын орныққан халық енді соншама, тіпті, одан да ұзақ ғұмыр кешпес жөні жоқ. Бірақ бәрі басқаша шешілді.
3
Менің саяжай деп отырғаным – ширек гектар бағы бар, орнықты, әлденеше бөлмелі тұрғын үйі бар, кең қоныс. Алматыдан қозыкөш қана жерде, ойпаң, құтты ұйықта тұрған, әуел бастан тек қазақ қана шоғырланған үлкен ауылдың қақ ортасындағы байсалды мекен. Үйді тұрғызып, бауды баптап, бақшаны жайлап кеткен бізден бұрынғы ағайын азғана мал ұстапты. Сірә, екі сиыр, жиырма шақты тұяқ. Негізгі күнкөрісі болмаса да, қажетті нәпақа. Келген бетте қызық көріп, біз де тобымен, арзанға бес-алты тоқты сатып алдық. Бұдан бұрын мал көрсе де жұғыспаған біздің балалар мәз болды, шөп жұлып, су беріп, өздері бағып-қақты. Екі-үшеуі арнайы қонаққа, тағы екі-үшеуі күнделікті қажетке – көп ұзамай орнына келтірдік. Қолдағы малды сойған – қала баласына ауыр тиетін көрінді. Қимайды. Аяйды. Ендігі уақытта сырттан, бір-бірлеп әкелу керек екен. Қойшылық өмір осымен бітті. Сиыр жайын де ойладық. Шіркін, өз қолыңнан сауып ішіп отырсаң. Біздің бәйбіше сауа алады. Бірақ сауғаннан басқа тағы қанша шаруа – бағым, күтім керек емес пе. Оны кім жасайды. Сөйтіп, сиыр мәселесі де тоқырауға ұшырады. Енді кезекті кілтипан – қой ұстамасақ, сиыр саумасақ, қой қора мен сиыр қораның не қажеті бар? Қаншама жер босқа тұр. Оның үстіне, біз әжептәуір жаңартып, ақ шатырмен қаптаған анау еңселі үйімізге сәйкеспейді. Алып тастау керек еді. Алып тастадық. Төбесін жұлғызып, қабырғасын құлатып, бар қоқысты сыртқа шығарып, тұрған орнын тегістеп, тып-тыйпыл қылдық. Босаған жерге тың топырақ төккізіп, әлдебір өлең шөптердің ұрқын септік. Дүние кеңіп, бақтың шыға беріс аузы мүлде басқаша түрге енді. Бұл – біз қоныстанған жылдың күзі болатын.
Қыс өтіп, көктем келді. Жаңадан ашылған жерге еккен шөбіміз шықпай қалды. Шықты – әр жерде бір қылтанақ. Сапасыз тұқымға ұшыраппыз. Енді базардан көгал шөптің тәуірін тауып, жаңадан себу қажет екен. Оған уақыт қайда. Балалардың сабағы бар. Мен әуел бастан екі қолым байлаулы кісі. Әне-міне деп жүргенде жаз шықты, күн қызды. Сәл тақыршақ демесең, ешқандай кемшілігі жоқ, қайта, кішкентайлардың белесебет тепкен, үлкендерінің бадминтон қаққан ойынына жақсы. Әйткенмен, көгере құлпырып жатқанға не жетсін. Егеміз, өсіреміз, кілем жайғандай түрленеді деп қоям. Дәл осы кезде, яғни маусымның басында көрдім. Бұрынғы қоралардың қақ ортасынан емес, дуалмен жапсарлас шетінен.
Түстік қабырға – сиыр қораға, терістік қабырға – қой қораға жалғасатын. Енді осы екі қиырда жаңа екі илеу пайда болыпты. Илеу болғанда, үйінді емес, тақыр, жайдақ ұя. Бір жағы дуал түбімен шектескен. Қаптаған тесік, құжынаған құмырсқа. Құмырсқа болғанда, қиқым, майда, қара құмырсқалар. Шымал. Шымалдың өзгеше бір ширақ тұқымы сияқты, жорғалағанда көз ілеспейді. Үй маңынан, дуал қабырғасы, ағаш бұтағынан бұрын да ұсақ құмырсқалар ұшырасатын. Қимылдары сылбыр, жүрістері берекесіз, қоңырқай түсті, әрі тым ұсақ. Мыналардың да бойы асып кеткені шамалы, бірақ тым жігерлі екені бірден байқалды және түгел қап-қара. Әзірше ең қажет шаруалары – ін тазарту, ұяны тереңдету сияқты, сыртқа шығып жатқандар түгел қиыршық тозаң тістеген, ін аузынан қарыс сүйем жерге апарып тастайды да, қайтадан ішке кіреді. Жаңа орнығып жатқан болды. Күйек кезінде қанат біткен аталық пен аналық қаптай ұшып келіп, осындай бір жайлы қоныс тапқан. Е-е, мейлі деп ойладым. Орныға берсін. Бақтың бергі шетін зиянды жәндіктерден сақтайтын болды. Содан соң өзіме-өзім күлдім. Мынандай, қармасаң қолға да ілінбейтін ұсақ шіркіннен не қайыр. Мейлі. Пайдасы болмаса да, зияны жоқ қой әйтеуір. Қайткенде де, атасы құмырсқа. Рас, біздің үйреншікті қоңырдан басқа нәсіл. Өзіндік ерекшеліктері болса керек. Тым қатты үңілмесем де, көзім түскенде қадағалап жүрдім. Бірақ жыбыр-жыбырдан бөтен қызғылықты ештеңесін таппап едім.
4
Арада ай өткен жоқ, қара шымал өлшеусіз көбейді. Екі қанатта да. Дәл аузына қиыршық тозаңдар дөңгелете үйілген, жіңішке ши әрең сиярдай қаптаған ін. Жапырлай шұбырған, әлдеқайдан азық-түлік тасыған қара құрым құмырсқа. Байқап қарасам, үлкен қоңыр құмырсқадай болмағанмен, бұлар да пайдалы қызымет атқарып жатқан сияқты. Әйтеуір бау-бақшаға сеп.
Бір күні екі шымал қаумалап, өздерінен төрт-бес есе үлкен қоңыр құмырсқаны сүйреп келе жатқанын көрдім. Әрине, өлген. Біреу басып кетті ме, әлде басқадай ажал тапты ма, өліп жатқан үстінен шыққан да, тегін азықты өз үйлеріне қарай көтере жөнелген.
Тағы бірер күн өткенде тағы да өлген қоңыр құмырсқа. Біреу емес, бірнешеу. Қара шымалдар екеулеп, үшеулеп арқалап әкеле жатыр. Сонда ғана секем алдым. Қоңыр құмырсқалардың даңғыл жолының ұшына барып едім. Бәрі бұрынғыша. Енді бергі беттегі ағаштардың діңі мен жапырағын қадағалап қарадым. Бірден байқадым. Шеткі алмұрттың жуан діңінің күнес жағында қоңыр құмырсқалар жоғары-төмен, ілгерінді-кейін жорғалап жүр, бірақ қимылы мен бітімінде әлденендей дегбірсіздік аңдалады. Ағаштың екінші, көлеңке жағына қарадым. Дәп солай. Бұл жақ – қара құмырсқаға тиесілі екен. Әрі көп, әрі еркін. Қоңыр құмырсқалардай тізіле емес, жайыла жосылады. Кенет көлеңке беттегі топтан екі шымал бөлініп шықты да, бейбіт шеруге тура бел ортадан тиді. Әй-шәй жоқ, келе сала шеткері бір қоңыр құмырсқаға, бірі кеудеден, бірі бөкседен бас салған. Қоңыр жиырыла тыпырлады. Сол, жағаласа бүктелген беті үшеуі бірдей жерге құлап түскен. Мен қадағалай қарап, әр тұста, алмұрттың үшкіл жапырақтарының кейбірінде дәл осыған ұқсас айқас жүріп жатқанын аңдадым. Бір қоңырға үш-төрт қара қатарынан жабылады екен. Қоңыр, әрине, ірі ғана емес, қайратты, қараның әуелгісін бел ортасынан қаржып тастайды, келесісін кеудеден не бөкседен аяусыз сығымдап жатады. Бұл екі арада туысына көмекке тағы бірнеше жаңа шымал жетеді. Біздің қоңыр құмырсқа да аз емес. Тақау төңірек, тіпті, дәл осы бұтақ, жалпақ жапырақта тағы біреуі жүр. Немесе, екі-үшеуі. Алайда, біріне-бірі көмек беруді білмейді екен. Әрқайсысы өз басымен. Арнап тиіспесе, бейбіт. Өздеріне тиісе қалса, әрине, таймай соғысады. Қара шымалдың екеуін, үшеуін шайнап тастайды, ақыр түбінде ерлікпен қаза табады.
Мен құмырсқалар нәсілінің екі әулетінің тіршілік үшін күресіне қызықтай қарап, таңырқадым да қойдым. Қоңырлар көп еді. Әрі зор, әрі қайратты. Түптеп келгенде жеңілмеуге тиіс. Мына шеткі, шымалдар илеуіне жақын ағаштардан ғана ығысып шығуы мүмкін. Ал бау үлкен. Қоңырдың дәл осындай екі илеуіне, қараның бұдан да жиын он илеуіне еркін жетеді. Десе де, бар істе ұйымшыл қоңыр құмырсқалардың мына, негізі бөтен сырт жауға қарсы күрестегі берекесіздігін көріп, аз-маз түйткіл алғам.
Келесі аптада алып қоңырлар мен шарқы қаралардың арасындағы жер дауы даңғыл жолдың шеткі ұштығына жеткенін көрдім. Бұл – байтақ баудың қақ ортасы. Және шымалдардың екі илеуі өзара одақтас сияқты. Мен әуел көрген, бұрынғы сиыр қораның бір бұрышынан өрбіген түстік шымалдар – қоңыр құмырсқалардың үш тарам даңғылының түстік-шығыс тарабынан шабуылға көшіпті. Ал бұрынғы қой қорадан өрістеген терістік шымалдар терістік-шығыс бағдарда жылжи бастағандай. Ортаңғы — батыс даңғыл ғана тыныш еді. Мұнда бәрі бұрынғыша. Қоңыр құмырсқалар илеуден еркін ұзап, даңғылдың ұштығына дейін келеді, содан соң әрқилы қажетін іздеп, таяу төңірекке бытырайды. Дәл осы кезде қалған екі тармақ бойында шашыраңқы, бірақ үздіксіз, қатаң соғыс жүріп жатқан.
Арада тағы төрт-бес күн өткенде қиғаш екі даңғыл да бел ортадан қиылып еді. Яғни, шымалдар бүкіл баудың үштен екі, бірақ шеткері аймағын түгел алды деген сөз. Бұдан соң азғана тоқыраған. Бәлкім, негізгі стратегиялық мақсаттарына жетті, бәлкім, жаңа күш топтап жатыр. Солай болды. Соңғысы. Бір сәттік толастан соң екі қанаттағы ұрыстар қайта жалғасты. Әуелгіден қатты. Дарашыл қоңыр құмырсқалар жекелей, ұйымшыл қара құмырсқалар тобымен – апта бойғы табандасқан ұрыстан соң бір күні екі майдан да тыншыды. Сірә, әлденендей келісім болған сияқты. Немесе, әр нәсіл өзіне тиесілі жерін жаңадан бөлісіп, бекіткен. Нәтижесінде, қоңырлардың екі қанаты да үш есе қысқарды. Тек ортаңғы – батыс даңғыл ғана тұтасымен өз иелігінде. Қалған екі тараптың негізгі бөлігі, алмалы, алмұртты, қарақатты жиделі-байсын – тұтасымен шымалдарға көшіпті. Дербес иеліктердің аралығында екі-үш қадам бейтарап меже бар сияқты. Екі нәсіл өзара жұғыспайды, бірақ әрқайсысы өзіне бекітілген аймақта еркін.
Мен әрқилы ойға қалдым. Мына кейінгі озбырларды – шымал әулетінің екі ордасын бірдей у сеуіп қырып тастасам қайтеді. Бірақ әділетке жата ма сол. Осы жердің ежелгі иесі, байырғы тұрғыны қоңырлар неге осыншама берекесіз. Бірі үш-төрт қарақшымен қатарынан, жанталаса айқасып жатыр. Екіншісі қарап тұр, яғни, таяу төңіректе қамсыз жорғалап жүр. Ана аталас туысынан соң өзіне кезек келерін ойламайды. Ендеше, бұларға обал жоқ. Осы, соңғы кесім де аз жер емес. Бар тіршілігіне жетеді. Жүрсін осылай. Бәлкім, бұдан былай ақылдары кіріп, өздерінен саны да аз, қайрат-күші де кем отаршылдарды айдап тастар.
Олай болмады. Қоңырлар шымал әулеті осымен тояттады, енді тоқтайды, басымыздағы барымыз бұйырса жетеді деп байыптаған тәрізді. Жебір қараларға осы алған жері жетпейтіні аңдалды. Арада апта өтпей, орталық – батыс даңғылда да жекелеген ұрыс көріністері байқалған. Қоңыр құмырсқалар бұл тарапта да кейін шегіне бастады. Ақыры немен тынары анық болды. Бірақ мен күте тұруға бекіндім. Ұрыс қимылдары тура бас орда – илеу түбіне жеткенде не болар екен. Егер біздікілер, яғни байырғы жұрт жеңіліп бара жатса, көмекке келемін. Бес-он минут ішінде быжылдатып төгем де, басқыншылардың екі ордасын қатарынан ойран қыламын. Өзіме-өзім риза болып, рақаттанып күліп алдым. Жеті қат көктің төріндегі Ақсақал жердегі мына бізге қарап, дәл осылай масаттанып отырған шығар. Кейбір кездерде ол Кісі... Кісі емес, Тәңірі тағалам да өзі араласып кететін тәрізді ғой. Мәселен, мейманасы тасыған, енді бүкіл жер-жиһанды жалмап жеуді ойлай бастаған түрік-мұсылман әулетіне қарсы Ақсақ Темірді шығарғаны сияқты. Енді аналар күш алып тұр. Әрине, бұлай жібермейді. Кезегі тақау... Міне, мына мың сан құмырсқаның менің еркімде тұрғаны сияқты.
Олай болмады. Менің еркімде емес екен.
5
Сам жамырап, ел орынға отырған кез еді. Кешкі астан соң таза ауа – далаға шыққан балалардың бірі үйге жүгіріп кірді. “Көке, көке! Құмырсқалар көшіп жатыр!” – дейді. Қай құмырсқа екенін бірден аңдадым. Асығыс сыртқа шықтым.
Үйдің алды жарық еді. Асфальт төселген, теп-тегіс. Сол тегіс, сол жарықта ширатыла шұбалған, ұзын, қоңыр арқанға көзім түсті. Қоңыр құмырсқалар шеруі екен.
Жеті, сегіз, он қатар. Ортада – әрқайсысы ауыздарына көлемі бидай дәніне тақау, бір-бір ақсұр жұмыртқа тістеген, кейбірі кеудесі қушық, қарны сүйретілген, кейбірі сыптай жіңішке, қаптай өрген құмырсқа. Бұлар – болашақ ұрпағын өзімен бірге әкетіп бара жатқан аналық пен аталық. Екі шетте – денелері ірі, бастары шықшытты, жүксіз құмырсқа. Бұлар – жұмыскер, жауынгер қауым.
Жүріс – байсалды, бір қалыпты, әдепкіден баяу, бірақ серпімді, тоқтаусыз. Қозғалыс басы, әрине, үлкен илеу, одан бергі жолы – орталық даңғыл. Бағыт-бағдар – белгісіз батыс тарап. Туған илеу, ата-мекен қоныстан біржола ауған, қайырылмас, қатал көш. Тірі арқан тынымсыз жыбырлап, кейде оңды-солды аз-маз толқып, бірақ не жіңішкермей, не жуандамай, бірқалыпты созылған қалпы, сыртқы қақпаның астынан өтіп, қараңғылыққа сіңіп жатыр. Абдыраған, қайран қалған балалар қол-панар әкеп, көш шеруін жағалай жүріп, сыртқа шығысты. Мен де соңдарынан ердім.
Есік алды – көшені қақ жарған тас жол еді. Машина атаулы күндіз де сирек жүреді, ал түнде жоққа тән болатын. Бірақ ерегескендей, дәл сол күні түнде әлдебір әскери колонна өтті. Тізіле жарқырап, өтіп жатыр, өтіп жатыр. Біз жол жиегінде тосып тұрмыз. Ал құмырсқалар шеруі тоқтамады. Тас жолды тікелей кесіп, арғы бетке тарта берді. Үстіне, сірә, салдаттар тиелген, жабық, қосар-қосар, жуан доңғалақты, қабырғалы, биік машиналар, әлде зеңбірек, әлде далалық кухня, тағы бірдеңелер тіркелген және бір жауыз құбыжықтар тас жолды сырылдата тіліп, өтіп жатыр, өтіп жатыр. Ақыры, әлде жиырма, әлде отыз машинадан соң жүріс толастады. Арғы бетке – нысаналы аймаққа тоқтаусыз шеру тартқан құмырсқалар машина жолының екі табанында тынымсыз тапалып, ұзындығы үзік-үзік бірнеше құлаш, ені бірер қарыс қоңырқай шелпек болып қалыпты. Қайтпас құмырсқалар соншама қазаға қараған жоқ, дәл сол тұста бірер қадам айналма жол ашып, салқар көшін жалғастыра берді.
Арғы, қарсы бет тағы да дуал еді, құмырсқалар шеруі жолдан өте сала қиялай тартып, дуалдың тура іргесін жағалап, аулаққа беттеп барады. Алда, ауыл шетіне дейін тағы екі-үш көше, сірә, сыртқа жетпей тоқтамақ емес. “Көшіп жатыр, – дейді балалар, қамыға құлазып. – Обал болды, – дейді. – Анау жауыз құмырсқаларды жойып жіберу керек еді...” “Оларға обал емес пе, – дедім мен. – Бәрі де алла тағаланың жаратқан жәндігі. Неше мың жыл бойы осылай тайталасып келе жатыр. Қайткенде де біздің араласуымыз орынсыз...” Әйткенмен, өзімнің де көңіл күйім онша емес еді. “Түгел көшпес, – дедім балаларды жұбатып, өзімді алдарқатып. – Бұл тұрпатты жәндіктердің бір орында көбейіп кеткенде жарқалай бөлініп, жаңа бір қауым құратыны болады.” “Жоқ, түгел кетеді, – десті балалар. – Олар өз жері үшін соғыста жеңілді. Енді жан сақтап, ауып бара жатыр!” “Өздеріне де обал жоқ, – дедім мен балаларды бекіту үшін. — Күші жетеді, саны көп. Тек береке-бірлігі жоқ. Сондықтан да осындай зобалаңға ұшырады!..”
Таң ата қарасақ, құмырсқалар шеруі тоқталған екен. Көшіп бітті деп ойлағанбыз. Олай болмай шықты. Илеу үсті жыпырлап тұр. Бұрынғыдан неше есе көбейіп кеткендей. Оның есесіне қара шымалдар барлық жерді алып болып, дәл осы, бас орданың іргесінде ошарылған екен. Шешуші, ең соңғы шабуыл басталар деп едік. Басталмады. Жекелеген, шеткері ұрыстар ғана өткен. Қаныпезер қара шымалдар қоңыр құмырсқа құжынаған илеуге тура шабуға батпады. Керісінше, әлденеге келіспеді ме, ара-тұра өзара қақтығыс байқалады. Мен екі бағыттан шабуылдап келіп, дәл осы бас орда тұсында тоғысқан Түстік пен Терістік – шымал қауымының екі әулетінің өзара келіспеушілігі екенін аңдадым.
Кеш батты. Қара шымал тегіс өз қосындарына қайтты. Түгелімен інге кірді. Осы кезде қоңыр құмырсқалар көшінің тиегі тағы да ағытылып еді. Кешегі ретпен түні бойы салқар шеру үстінде болды. Таңғы тоқтам, тағы да бас орда үстіндегі күні бойғы аңыстан соң көш шеруі үшінші күнге жалғасты.
Төртінші күні бәрі де тынған екен. Бірақ илеу мүлде бос емес тәрізді. Көшке ергісі келмеген, туған ұясын қимаған, немесе, бар түйсігінен алжасып, оң-солын танымаған бірлі-жарым бейбақ. Әлденесін жоғалтқандай, не істерге білмей, илеу үстінде жосып жүр. Мен бір-бірлеп санадым. Жиыны оннан аспады. Енді қазір қара шымалдың екі қосыны қатарынан қаптап, алып жеуге тиіс. Бірақ шымал атаулы көзге түспеді. Сірә, жеңісті, ұзақ ұрыстан соңғы тыныс. Немесе... иә, жаңа соғысқа дайындық. Өзара. Екі қауым да ұрыс қимылдарын өз ордаларынан аулақта, бейтаныс майданда бастағысы келмеген. Солай деп долбарладым.
Арада тағы бірер күн өткенде илеу мүлде иесіз қалды. Әлде манағы азғана бейбақ асығыс аттанып, өз жұртының соңынан кетті. Әлде әр тарапта басы қаңғырып жүріп, ата жауынан ажал тапты.
Сөйтіп, біз өзімізге ежелден тиесілі, әлде жиырма-отыз мың, әлде елу, әлде жүз мың еңбекшіл, көмекші құмырсқаларымыздан айрылдық.
Немесе, анығы – қоңыр құмырсқалар нәсілінің пәленбай деген тұтас бір халқы сыртқы зұлым жау, күшті, рақымсыз отаршылдың тепкінімен, өздері қырық, сексен, жүз... бірнеше жүз, бәлкім, мың жыл бойы мекен еткен құтты қонысынан біржола ығып, жаңа отан табу әрекетінде жаппай жер ауып кетті.
6
Біздің балалар біржола құрып кету қатерімен ата жұртын тастай қашқан туысқан қауымның бұдан соңғы тағдырын анықтамақ болды. Әуелгі барлау алғашқы күні жасалған. Сорабын таба алмай қайтты. Тура тартқанда, үш-төрт жүз қадам, ауыл шетінде оратыла аққан жылға бар. Екі аралықта, әр тұста жекелеген қоңыр құмырсқалар көрінеді. Адасқан, көпке ере алмай қалған мүскіндер ме, әлде әуелден-ақ сол жердің тиесілі тұрғындары ма – анықтап білу мүмкін болмапты. Сірә, салқар көш сол ағынды жыраға жете бере тоқтаған. Түйетайлы жарқабақтан берірек, ауылдың тоқты-торымнан қалған тықыр тепсеңде құмырсқалар көбірек тәрізді. Екінші күні көбейе түсіпті, үшінші күні тағы да еселенген сияқты. Бірақ қаптаған қауым жоқ. Енді илеу салады дескен.
Шынында да, арада оншақты күн өткенде кәдімгі илеудің сұлбасы байқалған. Әлдебір қураған, шіріген ағаш түбірінің үстіне шөп-шалам қиқымы, қорыс шірінді үйіле бастаған. Біздің құмырсқалар екені анық болды.
Жаңа құрылыс шілде өтіп, тамыз біткенше, қыркүйек ауғанша созылған. Күн озған сайын үлкейіп, аумақтана түскен. Бірақ бәрін жиып келгенде бұрынғы үлкен илеудің үштен біріне жетпейді. Ал мынау, жаңа бір тіршілік қамындағы құмырсқалардың саны одан да аз сияқты. Бәлкім, бір бөлігі, тіпті, басым көпшілігі басқа бір тарапқа ауысты. Бәлкім, анығы да сол болар, жаңа қонысты игеру, қиын тұрмыс үстінде көбі қырылып қалды. Оның үстіне, бұрынғыдай жылы ұяда жатқан жоқ, жат жерге мезгілсіз жеткен жұмыртқалар түгелге жуық шайқалмай қалды. Бейсауат жайылған мал тұяғы, тәтті жем іздеген торғай... Қайткенде де біздің туысқан қоңыр құмырсқалар қауымы көлденең оба тигендей, өлшеусіз апатқа ұшырағаны анық еді. Әйтеуір әулет тіршілігі мүлде тоқтамаған. Ұрпаққа-ұрпақ жалғаспақ. Уақыт өте келе, қайтадан ордалануға тиіс... Бірақ дәл осыған күмән бар еді. Жаңа қоныс – бұрынғы жерұйық емес. Және қорғансыз жадағай, ағаш, бұтасыз жайдақ жер. Оның үстіне, ауылдың артық-ауыс малы суға келетін, күн-ұзақ ошарылып тұратын таптаурын. Бұрынғы мол азық, кең дүние жоқ. Бірақ тынымсыз еңбек бар мұратқа жеткізбесе де, әдепкі тіршілікке негіз қалайтын сияқты. Мен жауынгер болмаса да, еңбекшіл, ақ-адал құмырсқалар қауымының тіршілік-болашағына сендім.
Бұл кезде артта қалған жиделі-байсын – біздің мәуелі бақ, берік дуал ішінде басқаша бір оқиғалар – құмырсқалар әлеміндегі жаңа бір қақтығыс – өліспей бітіспес қырғын соғыс қатері елес бере бастаған.
7
Баудан шыға беріс тақырда, бірі түстік дуал, бірі терістік дуал түбінен ірге тепкен екі жер илеу – бір нәсіл ішіндегі екі әулет екен. Өз тілімізге көшірсек, славяндар мен германдар, немесе, түріктер мен шүршіттер деген сияқты. Әуелден қарама-қайшы. Қоңыр құмырсқаларға қарсы соғыс – ұйымдасқан одақ емес, әрқайсысы өз тарабынан жасаған, өмірлік кеңістік үшін күрес нәтижесі. Екеулемесе, бірме-бірдің өзінде жеңіп шығар еді. Тек үздіксіз майдан ұзағырақ уақытқа созылар еді. Келіспесе де, екі жақтап кіріскен соң тезінен бітті. Енді екі әулет – екі илеу бірме-бір қалған. Аралық – отыз қадамдай. Құмырсқалар өлшемімен алғанда, әжептәуір жер. Оның үстіне, бақтың бүкіл шығыс беті бос жатыр. Екі илеудің де өрісі шексіз кеңейген. Сондықтан да, алғашқы күндері ешқандай бақастық байқалмады. Түстік шымалдар – түстік-шығыс даңғылды, терістік шымалдар – терістік-шығыс даңғылды иеленді. Осы екі торап жол арқылы байтақ бау түгелдей шымалдар нәсілінің толық иелігіне көшкен. Десе де, екі әулеттің аралығында атаулы қорған жоқ. Жекелеген топтар мен тұлғалардың аңдаусызда, немесе қасақана қарсы бетке өтіп тұруы – әдепкі жағдайға айнала бастағандай. Мен әуелде орталық – батыс-шығыс даңғылында, содан соң шектес аймақтағы жекелеген алма, алмұрт ағаштарының діңі мен жапырағында, өзара шайқасып жатқан қара құмырсқаларды байқадым. Күші бойына сыймаған делілер мен тентектер. Бір таң қаларлығы, бас орда – екі жер илеу аралығы – бос әрі бейбіт еді. Үнемі бос. Екі әулет те өзінің азық іздеген сапар, жортуылдарын шығыс тарапқа бағыттаған. Аралық тақыр – талғажаусыз жұтаң аймақ, иен жатқаны содан деп ойладым. Сөйтсем, олай емес. Екі жұрт арасында аз уақытқа үнсіз келісім орнаған тәрізді. Екі жақ та өз көршісіне нық сенбейді, екі жақ та жеткілікті әскер жинап жатыр. Осы тұспал расқа шықты. Күн әбден қызған, жеміс-жидек толыса бастаған тамыз айында екі әулеттің де еселей өсіп, қисапсыз көбейгені аңдалды. Баудың қай тарабына барсаң да, кез келген ағаштың діңінен бұтақ, жапырағына дейін, барлық жерде жыпырлап жүр. Әлбетте, қайсысы қай әулет екенін түстеп тани алмайсың, тек өрген ыңғайымен ғана байыптауға мүмкін. Менің шамалауымша, терістік илеу – көбірек сияқты. Тамыздың орта шенінде терістік-шығыс даңғылдың бергі, бастау ұштығында шағын да болса дербес, жаңа бір илеу пайда болды. Көп ұзамай-ақ қара шымал нәсілі баудың бүкіл шығыс атырабын да нақты мекен-жайға айналдыруы анық еді. Бірақ дәл осы кезде екі әулет арасындағы тепе-тең, бейбіт қатынастар біржола бұзылды.
Бұрын жекелеген қақтығыстар алыс аймақ, нулы түкпірлерде, көбіне кездейсоқ туындап жатса, енді екі жақ та таяу төңірекке емінген тәрізді. Аралық қу тақыр жортуылды, жанжалды шекараға айнала бастады. Екі жақтың да жекелеген есерлері еркін жүреді. Қарсы әулет өкілі кездесе қалса, тарпа төбелес басталады. Төбелес емес, жекпе-жек, екеуге үшеу, үшеуге төртеу, немесе, жалғызға бесеуі бірдей жабылған қанды майдан. Санының көптігіне қарай кейде ана жақ, кейде мына жақ басым түсер еді. Әлбетте айқасқан екі-үшеу, бес-алтау түгелімен қазаға ұшырайды. Кейде біреу, екеуі тірі шығады. Екеуі де бір тараптан болса. Екі тарап – жауыққан әулеттер өкілі енді болды, бүгінге жетер деп аман-есен тарамайды. Серіктерінің өлігі үстінде жекпе-жекті қайта бастайды. Біреуі ғана тірі шығады. Әдетте, екеуі бірдей өледі. Сондай қайтпас жауынгер.
Күн озған сайын қақтығыс жиілей берді. Әзірше, барлау, байқастап, күш сынасу ғана тәрізді. Бұл қалпында ұзаққа бармауға тиіс еді. Ақыры, аспан ашық, ауа тымық бір күні таңертең екі әулет арасында үлкен майдан басталғанын көрдім.
8
Әлбетте, әуелгі, бірер апта, оншақты күнге созылған жекелеген қақтығыстарда өз илеуіне тірі қайтқандар бар. Тиесілі хабарын жеткізеді. Өлгендердің өзінің денесін ертеңіне, арғы күні туыстас ағайындары көреді, иіскеп, түстеп таниды, жер жастанған жауларын және айғақтайды. Сөйтіп, екі илеу де ашу, ызасы қабындай келе, зор майданға бел буады. Мен аралық тақыршақтың қақ ортасында басталған, үш, бес емес, бәлкім, бірер жүз, топ шымал қатысқан жаңа соғысты зор майданның әуелгі, тұтқауыл ұрысы ретінде бағаладым. Екі жақта да, илеумен аралықта қозғалыс бар. Екі жақта да майдан даласынан жылыстап, асыға шапқылап бара жатқан шымалдар көрінеді. Қорқақтар мен қашқындар емес. Хабаршылар. Арада төрт-бес минут өтпей, екі тараптан да қаптай бастады. Сүт пісірім мезгілде орталық тақыршақ нөпір майданға айналды. Тірі жан шошырлық қырғын соғыс басталған.
Қайсысының қай жақ екенін, әрине, өздері айырады. Мен үшін толқыған, жапырлаған қара құрым. Бәрі біреуге қарсы, біреу бәріне қарсы. Бәрі бәріне қарсы. Шын мәнісінде, берік ұйымдасқан, әркім өз орнын, өз міндетін білген, және ешкім де жан аяп тартынбаған кенеусіз қырғын. Бір шымалды екі шымал шайнап жатыр. Бірі – бөкседен, бірі – белден қусыра тістеген. Ал әлгі – үшінші бір шымалды тура кеудеден қарпыған. Жаңағы, екі тараптан жабылған екеудің артында, оларды аямай қайшылап, тағы үш-төрт шымал жандасып жатыр. Олардың өзін тағы біреулері тарс тістеген. Тұпа-тура, қарсы келісіп, жағы мен жағы айқасып, біріне-бірі мінбелеп, аударысып, төңкерісіп, жан таласа шиыршық атқан, олардың артынан, бүйірінен жабысқан, ол жабысқандарды тағы да көлденеңнен қысқан, қысқандарға тастай қатқан, қатқандарға шұбатыла ілінген... толассыз майдан. Ұрыс даласын тастай қашқан бір шымал көрмедім. Бәрі де жанкешті ерлік жолында. Және екі жақтың да әскері жеткілікті сияқты. Қаптай жорғалап, орталық нөпірге құйылып жатыр. Арада жарым сағат өтер-өтпесте ұрыс алаңы қара қоқым болып қалды. Өз әулетінің болашақ өрісі үшін жан қиған мың сан құмырсқа өлігі. Ал майдан бұрынғыдан да қалыңдап, бұрынғыдан да қыза түскен. Екі жақтан бірдей үздіксіз құйылған әскердің көптігі сондай, әуелгі, орталық алаңға сыймай, соғыс ауқымы кеңейе бастады. Екі қанатта да, әр тұста ойдым-ойдым жаңа бір ұрыс ошақтары пайда болды. Бұл шектеулі майданда көп ұзамай-ақ екі жақтың бірінің басымдығы аңдалады. Сол сәтінде әскердің жаңа бір легі төгіледі. Жеңіліп бара жатқан жаққа келген көмек. Майдан қайтадан қызады, ұлғайып, ендігі ұрыстың салмағы осылай қарай ауа бастайды. Мен ет пісірім уақыт тынымсыз бақылап, екі жақтың тепе-тең жағдайын аңдадым. Бүгінгі жазу жайына қалды. Түскі ас уақыты болды.
Бірер сағаттан соң қайта шығып едім. Жоқ, тепе-тең емес. Терістік шымалдар дендей бастапты. Манағы, қара-қоқым топыраққа айналған орталық майданда жекелеген, ойдым ұрыстар ғана байқалады, соғыстың негізгі салмағы түстік илеумен аралыққа ауысыпты. Түстік шымалдар қайтпай ұрысып жатыр, бірақ абыржу да жоқ емес сияқты. Майдан даласынан шайлығып, илеуге қарай қашқандардың саны да әжептәуір көрінді. Жоқ, қашпапты. Манағы, соғыс жаңа басталған кездегідей, қатер хабаршысы екен. Енді түстік дуал түбіндегі шұрық-шұрық індерден қара шымалдардың жаңа бір легі қаптай шықты. Қаржыса шегінген өз ағайындарын баса-көктей өтіп, қырғынның қақ ортасына түсті. Бұрынғыдан да аяусыз, толқынды қара нор. Енді түстік шымалдардың саны көбірек көрінді. Бірақ ентелей келген терістік шымалдар шегінбеді. Екі жақтың да, сірә, қарны жарылған, кеудесі қақыраған, бел ортасынан бөлінген, бүктеле құрысқан қаншама жауынгері баудай түсіп жатыр. Аздан соң терістік тарапта да илеуге қарай шапқылап бара жатқан қашқындар, қашқындар емес, хабаршылар пайда болды. Енді бұл тараптан да шұбыра, жайыла жүгірген әскердің жаңа лектері көрінген. Бәрі бір жерге үйілді. Бірер сағатта бұл жаңа майдан алаңы да қара-қоқым өлікке толды. Бірақ терістік шымалдар басымдыққа жете алмады. Түстік шымалдар қаптаған жаудың тегеурінді шабуылын тоқтатты. Сонымен кеш батты. Екі жақ та еріне аяңдап, өз илеулеріне қарай қайтты. Әйткенмен, ала көлеңке түскенше ұрыс дабылы мүлде тоқтамаған еді. Адамзат тіліне көшірсек, қаны қарайған қайтпас ерлердің бір емес, бірнеше тобы ақырына дейін айқасып, бәрі бірдей қаза тапқан.
9
Ертеңіне қан майдан таң атар-атпаста басталса керек. Мен тұрғанда күн көтеріліп кеткен екен. Қанша қырылса да саны азаймаған мың сан құмырсқа. Өліспей бітіспес жанкешті ұрыс. Кешегі, соңғы майдан алаңынан орталыққа жақындау тұста тағы да қарақұрым қырғын. Екі жақтың да артқы легі шектеусіз тәрізді. Кешегідей қаптай құйылмаса да, үздіксіз келіп жатыр. Жоғарыдан, бейсауат, ойы да, бойы да биік екі аяқты адам ретінде қарау, бәлкім, қызық. Өзіңді де осы жанталас көптің бірі ретінде сезіне алсаң, анық, қорқынышты. Әділіне көшіп, тіршілік заңы, фәни дүние тұрғысынан байыптасаң — аянышты. Қайткенде де ғаламат сұмдық. Мыңдаған жылдық адамзат тарихында біздің, саналы деп аталатын екі аяқты қауым әрі қорқынышты, әрі аянышты, дәл осындай ғаламат соғыстың талайын бастан өткерді. Жоғарыда отырған жаратушым қызықтай қойды дегенге сенбеймін. Бірақ неге жол берді? Иә. Бұл да орынсыз сұрақ. Құдай болмасам да, дәл мына құмырсқалар үшін құдыретті күш иесі мына мен жол бердім ғой. Өйткені бұл құмырсқаларды мен жаратқам жоқ. Әкбар алла жаратқан жәндіктердің ісіне араласуды орынсыз санадым. Тәңірі тағалам да солай байыптаған шығар. Бірақ мына бізді жаратқан Өзі еді ғой. Ендеше неге... Адам ақылы жетпейтін іс еді. Өз тағдырың, өз тарихың тұрыпты. Жерде жорғалаған жәндіктің жайын ұғып-біле алмайсың. Мен әлімше ұғуға тырыстым. Жәндік емес, өз жайымды. Көз алдымда жүріп жатқан құмырсқа қырғынын өз басымнан өткен қан майдандармен шендестірдім. Қалқа мен Легница... Құндызшы мен Терек... Ворскла мен Ташкент... Жоқ. Қиратып жеңдік. Ойсырап жеңілдік. Тағы да үстем шықтық. Қайткенде де нақты бір нәтиже болды. Ал мынау... Каталаун қырғыны екен. Кім жеңгені белгісіз. Ақыр түбі екі жақ та оңбаған. Қанға батқан. Түп тамырына балта шабылған. Арада бес жыл өтпей Рим құлады. Он жыл ішінде Ғұн Ордасы ыдырады. Сірә, жаратушы ием екеуінің де күнін батырғысы келген. Ал мына... жауынгер құмырсқалар арасындағы аяусыз майдан, айналасы қырық-елу шаршы метр жердегі құмырсқа-қырғынды адамзат тарихындағы бетбұрыс Каталаун соғысымен салғастыру тіпті де орынсыз емес еді. Жеті қат көктен қарағанда, біздің адам баласының құрт-құмырсқадан айырымы қанша. Қайткенде де артық емессің. Мүмкін, кем шығарсың. Құрт-құмырсқа мына сен сияқты, жер әлемді бүлдіріп жатқан жоқ қой. Бар күресі — табиғи тіршілік төңірегінде. Десе де... обал.
Күн ауған кезде қарасам... кешеден бері басымдық танытқан терістік шымал қырылып, қирай шегініп, біржола жеңілуге айналған сияқты. Екі орда аралығындағы екі күндік қара-қоқым майдан алаңы иен қалып, жылжи көшкен ұрыстың бір шеті тұпа-тура илеу аузына ілініпті. Әлі де топыр, әлі де алма-кезек қырғын, оған куә — шайнасып, тістесіп, қидаласып жатқан мың сан құмырсқа, бірақ түстік шымалдардың айқын басымдыққа жеткені анық еді. Терістік илеу үстінде үлкен қарбалас бары байқалады. Жекелеген құмырсқалар ішке кіріп, тары дәнінен сәл ғана үлкен, сопақша жұмыртқаларды тістеп алып шыға бастады. Мен әуелде бұл — терістік шымалдардың болашақ ұрпағын қауіпсіз жерге көшірмек әрекеті деп ойлап едім. Керісінше болып шықты. Жұмыртқа тістеген құмырсқалар асыға жүгіріп, майдан алаңын айнала қашып, тура түстік илеуге қарай кетіп барады. Көлденеңнен қуа шыққандар байқалды. Мұндайда, әуелгі, жұмыртқа алып қашқан құмырсқа тістеген жүгін тастай салып, қуғыншымен жекпе-жекке кірісіп кетеді. Енді бәрі де түсінікті болды. Түстік шымалдардың алғы, арнайы бөлінген маңдай легі шұғыл шабуылмен, қорғаушысы кем терістік илеуге басып кірген. Илеу түбінде отырған, соғысқа дәрменсіз аталық, аналық құмырсқаларды белінен алып, бір-ақ шайнайды. Енді жауланған илеу, жаңа иелік — өз еркінде. Мұндағы ең үлкен олжа — болашақ ұрпақ өндімек панасыз жұмыртқалар. Өз илеуіне апарады. Шайқап шығарады. Содан соң... ата-тегін білмейтін жетімдерді түгел жұмыскер — мұндағы билеуші жұртқа тегін азық-түлік жинайтын құл-құтан, немесе, басқа бір, жат әулетпен соғысқа, тіпті, кешегі өз нәсіліне қарсы майданда алға салатын жанкешті жауынгер етіп шығарады. О, құдырет! Тура өзіміздің мәңгүрттер!
Терістік шымал қауымының қирап жеңілгені, есі, есі емес, түйсігі бар қауым түгелдей қырылып, күні ертең жұмыртқа жарып шықпақ бүкіл болашақ ұрпағы жат жұрттың құл-құтан, баскесер жендетіне айналмағы, сөйтіп, бүкіл бір әулет жер бетінен жойылмағы мағлұм болды. Бүгінгі кеш, ертеңгі таңнан бастап жиделі-байсын бау ішінде бір ғана тұқым — түстік шымалдардың билігі орнамақ. Дәл осы кезде... өзімді құмырсқалар әулетімен салыстырғанда, құдайдай көрмесем де, құдыретті күш ретінде сезініп тұрған мен... мына түстік басқыншыларды түгел сыпырып тастап, әділдікті қамтамасыз етуге ниет қылдым. Қазір азғана күтем... Немесе, күтіп қажеті жоқ, онсыз да бірі қалмай қырылуға тиіс терістік шымалдармен қосып, зорлықшыл түстік шымалды жаппай, әлгі, шыбын-шіркейді қыратын быжылдақ уды әкеліп, жоқ қылам. Сол сәтінде өзіме-өзім күлдім. Қайдағы әділдік. Егер мына терістік шымалдар жеңе бастаса, әділдік түстік жақта болғаны ма? Қандай белгі, көрініс, сыпаты бар бұл, көктен түскен әділдіктің. Болмайды екен. Қарап тұрғаннан басқа амал қалмады.
10
Қарап тұрмын. Терістік илеудегі жұмыртқалар біреу-екеу емес, тобымен кете бастады. Жауларын жамсатып, соғыстан босаған түстік шымалдардың үлкен бір тобы тікелей жұмыртқа жинау, яғни еселі олжа тарабына бөлінген сияқты.
Дәл сол кезде... шығыс тараптан қаптай төгілген қара құмырсқалардың жаңа бір легі көрінді. Үздік-создық, қатар-қатар, жамырай шапқылап келеді. Келе сала, әй-шәй жоқ, майданға тоғылды.
Сонда ғана білдім. Осыдан бірер ай бұрын, мөлшерден аса көбейіп, жері тарылған терістік шымалдар өз ордасынан жаңа бір отау шығарған еді ғой. Терістік-шығыс даңғылдың бойында кішірек, жаңа бір илеу пайда болған. Бөлініп шаққанымен, тұқымы ортақ. Екі күнгі ұрыс дабылы жаңа ғана жеткен. Немесе, әуелде, түбі біреу болса да іргесі бөлінген жұртқа көмек беруді артық санаған. Немесе, өздері-ақ жеңіп шығар деп түйсінген. Олай болмады. Бүгін үлкен орда құлайды. Ертең кезек кіші ордаға — өздеріне келеді. Ежелгі қауыммен күш қосып, қатердің алдын алу керек. Тегіне тартып, түгел аттаныпты.
Шығыстан қосымша көмек жеткен соң, терістік шымалдар бірден күш алды. Рас, қайтадан қызған опыр-топырда кім жеңіп жатқанын байыптау мүмкін емес еді. Жаңағы, олжа тасуға бөлінген жасақ, ауыздарына тістеген жұмыртқаларын тастай салып, қайтадан қиындаған майдан алаңына ұмтылды. Соған қарап, мен ендігі күш терістік жаққа ауғанын аңдап едім. Десе де, сәл-пәл қателесіппін. Мана терістік шымалдар саны азайған сайын көбірек қырылған. Енді қай жағынан да тепе-теңдік орнаған екен. Түстік шымалдар шегінді. Бірақ опыр-топыр майданда манағы терістік шымалдар сияқты қирай жеңілмегені анық байқалған. Майдан жылжи көшіп орталық алаңға жеткенде қырғын ұрыс таңертеңгі, немесе кешегі қалыпты жағдайға көшкендей көрінді. Сонымен қараңғы түсіп, әзірше аман қалған қауым әрқайсысы өз илеулеріне қайтты. Бір таң қаларлығы, біздің шымалдар, біздің емес, терістік-шығыс шымалдар түгелімен сол әуелгі, үлкен илеуге оралды. Өздері іргесін қаласқан ортақ ұя ғой. Қалай таныды демеңіз, шығыс даңғылға ешбір құмырсқа оралмаған соң айтып тұрмын.
11
Соғыс үшінші күнге жалғасты. Екі илеудің арасы — мың сан құмырсқаның өлігі қаптай жайылған қара-құрым қорда. Ең соңғы, шешуші майдан, осы, құмырсқа өлшемімен алғанда, тау-тау, жал-жал болып үйілген өліктердің үстінде жүріп жатыр. Шешуші, соңғы дейтінім — екі жақ та еселеп азайған. Әуелгі күні құмырсқалар әскері түгелдей майданға түспеген. Мүмкін, жартысы, мүмкін, үштен екісі ғана. Екінші күні, сөз жоқ, қалғаны түгел іске қосылды. Ілкіде қанша қырылса да, майданның жалпы ауқымы кешегіден кем көрінбеген. Енді бүгін — ұзақ екі күндік жанкешті соғыста құмырсқалар қауымының қаншалық ойсырағаны анық аңдалып тұрды. Кешегі қарасынның үштен біріндей ғана. Бірақ өлермендік арта түскендей. Бір құмырсқа бір тұтам кейін шегінбеді. Өзінің жастығын ала кетпегені және жоқ. Мен бір өзі қарсы жақтың екі-үш жауынгерімен кезектесе шайқасқан және жеңіске жеткен ерлерді көрдім. Үшеу-төртеу қатарынан жабылғанда қасара тістеген жағын жазбай, төлемін өзімен бірге әкеткенді көрдім. Бір жерде үстем шығып, жауын жентектеген құмырсқа, шиыршық ата айқасып жатқан екінші бір жұп, өшпенді қидаласқа енген басқа бір топқа жетуге, тезірек өлтіріп, тезірек өлуге асығады. Ешбір заманда, адамзаттың ешбір соғысында болмаған жанқияр, жаппай ерлік, жаппай қаза, жаппай қаражүрек қаныпезерлік айқын танылды.
Аяусыз, табанды, ең соңғы майдан күн ұзаққа созылды. Уақыт озған сайын құмырсқалардың жалпы қарасыны кеми берді. Жалпақ майдан ортасынан ойылып, әр тұстан үзіліп, ойдым-ойдым жанталас ұрысқа айналды. Бірақ өршеленген соғыс қызуы бір сәт те бәсеңдеген, толас тапқан жоқ.
Ақыры, күн бесіннен өткенде бәрі де бітті. Үш күн бойғы ұрыс даласы тып-тыйпыл болды. Екі жақ та түгел қырылып таусылды. Тыпырлаған, бүктеле шиыршық атқан, енді қайтып қатарға қосылмас жаралылар болмаса, тірі қалған бір құмырсқа көрмедім.
12
Сол күні кешке қалың жаңбыр жауған еді. Көктен құйылған сел кешегі мың сан құмырсқа қауымының ең соңғы жұқанасы — қара-қоқым өліктерді түгел жуып әкетіпті. Ертемен қарасам, қаншама заман бойы қаншама қасыретке куә болған майдан даласы түк көрмегендей, керіле сорғып жатыр екен.
13
Арада оншақты күн өткенде, иен қалған, жауын шайып, жел қағып, түгелге жуық тегістеліп кеткен екі илеудің де кейбір тұстары қайта ашылып, бұрынғы, кішкентай болса да шымыр қара құмырсқалардың өзінен кіші, өңсіз, сылбыр, ұсақ шымалдар бой көрсеткен. Сірә, жетім жұмыртқаларды жарып шыққан кейінгі әулет. Көп емес. Әрі әлсіз. Жоққа есеп. Шынында да, өсіп-өну орнына, көп ұзамай-ақ түгел құрып кетті. Сірә, тіршілік жасау, тамақ асыраудың өзі ауыр жүк болған сияқты.
14
Енді баяғы, еңбекшіл қоңыр құмырсқалардың жайын білгіміз келген. Мүмкін, байырғы жері босаған соң, өздері көшіп келер. Жоқ. Шын үркіп, қорыққан қайырсыз қонысқа қайтып оралмайды. Және барлап, байыптап жатпағаны да анық. Соған орай, көп білетін ағайындардың бірі кеңес айтып еді. Үлкен қап апарып, анау жаңа илеуді сол қалпында, ашамен, түбінен қопара салып алып, бұрынғы орынға қайта әкелу керек. Үйреншікті жер, қауіп-қатер жоғын аңдаған соң, өздері-ақ орнығады. Бәлкім, терең ін түбінде, илеудің тақау төңірегінде қалып қойғандары да хабарланып, бәрі қайтып келер деген. Ақылға қонатын нәрсе. Түгел болмаса да. Илеудің үстіңгі қабатын көшіріп әкелсе екінші қайыра қашпас. Біржола тұрақтап, өсіп-өніп көбейіп, баяғы қалпына түсер. Қайткенде де өзіміздің құмырсқаларды іздеп барып көру керек еді.
Көре алмадық. Әлдекім жаңа жай салмақ екен. Бергі шеттен жылға жағасына дейін түгел қада қағып белгілеп, сым тартып қоршап алыпты. Илеу іште қалған. Және дәл сол тұста болашақ үйдің орнын шамалап, төңірегін тазартып, ірге тасын құйып қойған екен. Сірә, кішкентай илеуді де күреп тастаған сияқты.
2003.